M. L. Tursunxodjayev Tashkent davlat texnika universiteli

8.4. Omborga mahsulotlarni qabul qilish
va joylashtirish
Omborga joylashtirish shaklining tanlanishi 
omborga egalik 
qilish masalasining hal bo ‘lishi bilan bog'liq. O m bor tanlashda 
ikkita yo‘l bor: omborga egalik qilish yoki um um iy om borlardan 
foydalanish.
M azkur yo ‘llardan birini tanlashdagi hal qiluvchi omil bu 
om borda tovar aylanishi hajmi hisoblanadi. Omborga joylashtiri- 
ladigan tovar hajmi barqaror katta va tovar aylanishi yuqori bo ‘lgan 
hollarda omborga egalik qilish afzal ko‘riladi. Xususiy om bor- 
larda saqlash sharoitlari va mahsulotni nazorat qilish yaxshi yo'lga 
qo‘yiladi, mijozlarga ko‘rsatiladigan xizmatlar sifati yuqori va tovar 
yetkazib berilishiga yaxshi moslashtiriladi.
Umumiy foydalanishda bo ‘lgan om borlam ing tovar aylanishi 
past b o ‘lgan hollarda va m avsum b o ‘yicha talab etiladigan 
tovarlami saqlash uchun ijaraga olish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Xarid qiluvchi va taqsimlovchi logistikada (birinchi navbatda kichik 
partiyalar (to‘plamlar) orqali tez-tez yetkazib berish shartini bajarish 
qat’iy kafolatlangan hollarda) ko‘pgina korxonalar iste’molchilarga 
ju d a yaqinlashgan um um iy om borlardan foydalanib qolishga 
intiladilar. U m um iy foydalaniladigan om borlam ing atzalliklari 
quyidagilardan iborat:
• om bor xo‘jaligini rivojlantirishga m ablag‘ sartlash talab 
etilmaydi;
139

---

• moliyaviy xavf-xatarlar qisqaradi;
• om bor hu d u d id an foydalanishga o ‘zgartirishlar kiritish 
mumkin (ijara m aydonini va m uddatini o ‘zgartirish imkoni);
• om borni muvofiq darajada ushlab turishga va zaxiralar 
saqlanishiga m as’uliyat pasayadi.
Omborlar sonini aniqlash va omborlar tarmoqlarini jo y ­
lashtirish. 
O m borlam ing hududiy joylashuvi va ularning soni 
m oddiy oqim ning quvvati, bozordagi talab, sotuv hududining 
oMchami va unda iste’m olchilarning joylanishi, yetkazib beruv- 
chilar bilan iste’molchilarning rag'batlari bilan belgilanadi. 0 ‘z 
m ahsulotlarini bitta yoki bir nechta yaqin joylashgan hududlarga 
sotish bilan cheklangan kichik va o ‘rta korxonalar, odatda, bitta 
om borga ega. O m borlar sonini oshirish om bor tarm oqlarini 
joylashtirishga ketadigan um um iy xarajatlarning o'zgarishi bilan 
bog‘liq.
Tizim da om borlar soni oshganda om bordan iste’m olchiga 
tovarni yetkazib berish bo‘yicha transport xarajatlari va qo ‘ldan 
boy berilgan sotuvlar bo‘yicha xarajatlar kamayadi; ayni paytda, 
zaxiralarga qo‘yilgan kapital foizi oshishi sababli om borlam i ushlab 
turish va zaxiralarni saqlash xarajatlari oshib ketadi. Omborxo- 
nalarning iloji boricha iste’m olchilarga yaqinlashishi uiarning 
talablari o ‘zgarishiga aniq va to ‘g‘ri m unosabat bildirishga imkon 
beradi, bu esa qo'ldan boy berilgan sotuvlar bo ‘yicha xarajatlarni 
kamaytirishga yordam beradi.
Omborlar soni haqida qaror qabul qilinganda, korxona tovar 
aylanishi bilan bog‘liq umumiy xarajatlar miqdorini kamaytirish 
sharoitlaridan kelib chiqishi kerak.
A m alda om b o rlar tarm o q larin i shakllantirish va joylash- 
tirishning ikki yo‘lidan foydalaniladi — om borlam ing m arkaz- 
lashtirilgan tizimi va markazlashtirilgan tizimdan markazlashmagan 
tizimga o ‘tkazilishi (demarkazlashtirilgan).
Omborga joylashtirishning markazlashtirilgan tizimi zaxiraning 
asosiy qismi to ‘planadigan bitta yirik markaziy om bom i va sotuv 
hududlarida joylashgan om borxona filiallarini (umumiy om bor- 
xonalar shular jumlasidan) o ‘z ichiga oladi. Demarkazlashtirilgan 
tizimda zaxiraning asosiy qismi iste’molchilarga bevosita yaqin
140

---

b o lg a n turii hududlarda bo ‘lib-bo‘lib joylashtirilgan om borlar 
tarmoqlarida to'planadi.
O m borlarning bunday chizm a bo'yicha joylashuvidan taq ­
simlash tizimida foydalanish maqsadga muvofiq b o ‘ladi. chunki 
bunda kichik to ‘plam larga buyurtm a beradigan, lekin tez-tez 
yetkazib berilishini talab etadigan chakana savdo asosiy mijoz 
hisoblanadi.