M maxsudova muloqot psixologiyasi o'quv qo'llanma toshkent

JO-jadval
Yuqoridagi chizmadan ko'rinib turibdiki, Yo'lchiyev Tursunovga, 
M uhiddinov Yo'lchiyevga, Tursunov esa Muhiddinovga ishni 
topshiradi, o'zlari esa mas’uliyatdan qochadi. Demak, har bir guruhda 
qanchalik odam kam bo'lsa, boshqaruv shunchalik yaxshi bo'ladi.
Tashkiliy-texnologik va iqtisodiy xizmatlar o'rtasidagi o'zaro 
munosabatlaming uchta turini ajratish mumkin:
1. Tashkiliy-texnologik maqsad ustuvorligi. Masalan, bosh muhandis, 
direktor o'rinbosari kabi lavozimdagilarda bu ustuvorlik kuchli bo'ladi.
2. Ustuvorlik iqtisodiy tizimda ham bo'ladi. Chunki barcha 
tashkilotlar iqtisod asosida ko'riladi. Masalan, artellar, xususiy ishlab 
chiqarish, kooperativlar.
3. Tashkiliy-texnologik va iqtisodiy maqsadlar teng huquqli bo'lishi 
kerak. Agar biri (bosh iqtisodi) ikkinchisi (bosh muhandis) ning 
ustidan boshliq bo'lib qolsa ziddiyat kelib chiqishi mumkin. Shuning 
uchun bu lavozimlar teng huquqli bo'lishi maqsadga muvofiqdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5.2. Muloqotdagi nizolarning oldini olish 
va uni bartaraf etish
Suhbatdoshlar o ‘zaro muloqotga kirishar ekan, ular o'rtasida 
nizoning vujudga kelishi ehtimoli doimo mavjud bo'ladi. Nizolar inson 
hayotining ajralmas qismidir. Bir-biridan farqlanuvchi fikrlarga, 
maqsad va unga erishish yo'llari haqidagi tasawurlarga ega bo'lgan 
kishilar mavjud joyda, inson individualligining namoyon bo'lishiga 
to'sqinlik qilinmaydigan makonda nizoli vaziyatlar paydo bo'ladi.
NIZO — muloqot ishtirokchilarining har biri uchun muhim 
bo'lgan muammoni hal etish vaqtida ular o'rtasida vujudga kelgan 
qarama-qarshilik va kurashning keskin kuchayib ketish jarayonidir. 
Nizoning asosi muloqot ishtirokchilarining biri ikkinchisining o 'z 
ehtiyojlarini qondirish, o 'z maqsadlariga erishish jarayoniga 
to'sqinlik qila boshlashi tufayli paydo bo'ladi. Bu — nizoli vaziyat. 
Muloqot ishtirokchilarining ushbu nizoli vaziyatda vujudga kelgan 
to'siqni bartaraf etish uchun amalga oshiruvchi harakatlari nizoni, 
ya’ni ochiqdan ochiq qarshi kurashni keltirib chiqaradi. Demak, 
nizoning formulasini quyidagicha ifodalash mumkin: muammo + 
nizoli vaziyat + insident = nizo.
Nizo qarama-qarshilikning haddan tashqari kuchayib ketganligi 
bilan bahsdan farq qiladi. Nizo o'z tarkibiy tuzilishi, amal qilish 
sohasi, dinamikasi va turlariga ega. Nizoning tarkibiy tuzilishi muloqot 
ishtirokchilarining tashqi va ichki pozitsiyasi hamda nizo obyektidan 
iborat. Tashqi pozitsiya — kishining xulq-atvori. Ichki pozitsiya — 
kishining maqsadi va motivlari. Nizo obyekti — nizoning sababi. Nizo 
ishchan yoki shaxsiy sohada amal qilishi mumkin. Masalan, ishchan 
sohada — «nega kech qoldingiz?», «qandaydir muammolar paydo 
bo'ldimi?», «keyingi safar kech qolmasligingizga umid qilsam 
bo'ladimi?», «kech qolishingiz sababini bilsam bo'ladimi?». Shaxsiy 
sohada — «nega buncha uyquchisiz?», «shunchalar ham mas’uliyatsiz 
bo'lasizmi?», «keyingi safar ham shunaqa kech kelavering, xo'pmi?».
Nizo dinamikasi uch bosqichdan iborat: yetilish, ro'yobga chiqish, 
so'nish.l-bosqichda nizo ro'yobga chiqishining oldini olish mumkin. 
Samarali usullardan biri kommunikativ o'zaro ta ’sir sohasidan 
predmetli faoliyat sohasiga o'tish. Ro'yobga chiqish bosqichiga o'tgan 
nizoning oldini olib bo'lmaydi. So'nish bosqichining kelishini kutish 
kerak bo'ladi. Bu bosqichda korreksion tadbirlarni o'tkazish samaralidir.
Nizolar bir qancha belgilariga ko'ra tasniflanadi:
1. 
Natijasiga ko'ra: konstruktiv — munosabatlaming yaxshilanishi, 
muammoning ikkala tomon uchun ijobiy hal etilishiga olib keladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Destruktiv — munosabatlarning yomonlashuviga, muammoning hal 
etilmasligiga olib keladi.
2. Davom etish vaqtiga ko'ra: uzoq muddatli — ro'yobga chiqish 
bosqichi cho'zilib ketgan nizo, qisqa muddatli — ro'yobga chiqish 
bosqichi uzoq davom etmaydigan nizo.
3. Keskinlik darajasiga ko'ra: norozilik, kelisha olmaslik, qarama- 
qarshilik, dushmanlik.
4.Faoliyat sohasiga ko'ra: boshqarish sohasidagi, ishlab chiqarish 
sohasidagi.
Psixologlar m uloqotdagi nizolarning oldini olish uchun 
quyidagi qoidalarga amal qilish lozimligini uqtirib o'tadilar:
• tanqid va ayblovni ko'p ishlatmaslik, ko'p noliyvermaslik;
• fikrni qisqaroq gaplarda ifodalash;
• e’tiborli tinglovchi bo'lish — suhbatdosh flkrini bo'lmaslik, 
suhbatdoshga o'z flkrini bildirishi uchun vaqt berish, unga bo'lgan 
qiziqishni ko'rsatish, suhbatdosh nutqining xususiyatlariga kamroq 
e’tibor berish, suhbatni monopollashtirib yubormaslik, suhbat 
vaziyatidan chalg'imaslik;
• ovozning imkon qadar samimiy jaranglashini ta ’minlash;
• suhbatdoshning noverbal signallarini diqqat bilan kuzatish;
• qat’iy fikr bildirishdan saqlanish;
• fikrni bildirishdan awal u nima haqida ekanini ma’lum qilish;
• suhbatdosh «tilida» gapirish (professionalizmga yo'l qo'ymaslik);
• befoyda bahslarga kirishishdan saqlanish;
• buyruq ohangidan voz kechish;
• «hech qachon» va «har doim» so'zlaridan ehtiyotkorlik bilan 
foydalanish;
• ijobiy emotsiyalami saqlab turish, ko'proq tabassum qilish.
Nizo ro'y bergach, uni bartaraf etish uchun quyidagilarga amal
qilish tavsiya etiladi:
1. Vazminlikni saqlab qolish (emotsional holatni imkon qadar 
boshqarish).
2. Nizoning asosiy sababini aniqlashga intilish (aniqlashtiruvchi 
savollar berish).
3. Shaxsiy sohadagi to'qnashuvga yo'l qo'ymaslik (suhbatdoshning 
shaxsiy xususiyatlaridan ranjishni, ulami yoqtirmaslikni ko'rsatmaslik, 
shaxsiy ustunlikni ko'rsatishdan saqlanish).
4. Har bir so'z va iboradan ehtiyotkorlik bilan foydalanish 
(jumladan, «siz adashdingiz», «siz xato qilyapsiz», «es-xushingiz 
joyidami?» kabi negativ iboralarni ishlatishdan saqlanish).
5. Kompromiss (kelishuvchanlik) uchun ochiq bo'lish (o'zaro 
manfaatli kelishuvga tayyor turish).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6. 
Suhbatdoshning har bir gapini diqqat bilan tinglash va tahlil 
qilish (uning hissiyotlarini tushunishga harakat qilish, shaxsiy 
pozitsiyaning suhbatdosh pozitsiyasidan nimasi bilan farqlanishini 
aniqlash).
Nizo bartaraf etilmay munosabatlar butunlay tugallansa, buni 
faqat pozitsiya (nuqtayi nazar)larning bir-biriga to‘g‘ri kelmasligi tufayli 
ro'y bergan hodisa, deb hisoblash lozim. Demak, biz o'zaro muloqotda 
nizolaming paydo bo'lmasligiga harakat qilmog‘imiz, suhbatdoshimizni 
to‘g‘ri tushunmog'imiz kerak. Shundagina atrofdagilar bilan bo'ladigan 
muloqotimiz muvaffaqiyatli amalga oshadi.
5.3. Guruhlararo muloqotlar texnologiyasi
Ijtimoiy psixologiyada rasmiy bo'lmagan guruhlar ham mavjud. 
Bunday guruhdagi kishilar bir-birlari bilan juda uyushgan bo'ladilar. 
Chunki ularning xarakterlari, qiziqishlari bir-birlariga mos keladi. 
Bunday norasmiy guruhlar tanaffus paytlarida shakllanadi. 7—8 
kishidan iborat uyushma muloqot orqali birlashadi. Natijada norasmiy 
guruh paydo bo'ladi. Shunday guruhlar bayram konsertlaridan aw al, 
dam olish zonalarida, kechqurun uyda to'planilganda o'z-o'zidan 
tashkil qilinadi. Insonda hissiy va vaqt imkoniyati chegaralangan. Shuning 
uchun kishi faqat 7—8 kishi bilan birgalikda muloqotda bo'la oladi. 
Shuning uchun katta jamoada rahbar bilan xodimlar o'rtasida 
ziddiyatlar tez kelib chiqadi. Norasmiy guruh a’zosi rahbardan ham 
guruh a’zolaridan ham bir xil xatti-harakatni kutsa ziddiyat kelib 
chiqmaydi. Agar rahbar boshqa talab, guruh a’zolari boshqa talab 
qo'ysalar nizolar kelib chiqishi, jamoaning ruhiy muhiti buzilishi 
mumkin. Psixologik tadqiqotlaming ko'rsatishicha, gumh a’zolarining 
ijobiy munosabati eng yaxshi mukofotdan ham yaxshiroq ekan. 
Ogohlantirish olganga nisbatan guruh a ’zolarining hurmatidan qolish 
yomonroq. Guruh qanchalik uyushgan bo'lsa, rahbar bilan ziddiyatga 
borish shunchalik uzoqlashadi. Chunki guruh a’zosini jamoa himoya 
qiladi. Demak, rahbar alohida odamni emas, balki butun bir guruhni 
boshqarishi kerak. Guruhning bilimisiz rahbar shu jamoani boshqarishi 
qiyin b o 'lad i. Demak, norasmiy guruhlar doimo rivojlanib, 
chuqurlashib boraveradi. Chunki uni tug'diradigan sharoitlar — bu 
kishilaming qiziqishlari, qarashlari, bir-birlarini tushunishlaridir. 
Guruhda kishilaming madaniyat darajasi bir xil bo'lsa, bunday guruh 
referent (uyushgan) guruhga aylanib boradi. Referent guruhdagi 
kishilarda bir-birlariga nisbatan attraksiya, simpatiya tez shakllanadi.
Guruhga yangi kelgan shaxsni guruh yaxshi kutib olmasa, qarashlari 
to'g'ri kelmasa ziddiyat kelib chiqadi. Muloqotni barqarorlashtirish
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hisobiga guruhdagi nizolar bartaraf qilinadi. Guruhning o‘z qonun- 
qoidalari mavjud bo'ladi. Guruh a’zolari unga albatta bo‘ysunishlari 
kerak. Aks holda ziddiyat kelib chiqishi mumkin. Guruhdagi me’yor, 
tartib va qoidalar shaxsning shu guruhda o‘z o'mini topishiga, mavqeni 
egallashiga yordam beradi. Rahbarlar guruh a ’zolarining fikri bilan 
hisoblashishlari, guruhning flkrini qo'llab-quw atlashlari lozim. 
Shundagina jamoada ruhiy muhit yaxshilanadi, ziddiyatlar kamayadi.
5.4. 0 ‘zaro bir-biridan kutish. Shaxs, maqsad, motiv
Har bir guruh ichidan liderlar (yetakchi) yetilib chiqadi. Rahbar 
yuqoridan buyruq asosida tasdiqlanadigan administrator (ma’mur) 
bo'lsa, liderlar norasmiy boshliq hisoblanadi. Guruh a’zolari mana 
shu norasmiy liderga ergashadi. Shuning uchun jamoaning tayinlangan 
rahbari jamoa ichidan yetilib chiqqan lider bilan hamkorlikda ish 
olib borishi lozim. Bitta guruh ichida bir necha norasmiy liderlar bo'lishi 
mumkin. Rahbar mana shu liderlar orqali guruh a’zolariga ta’sir qilishi 
oson bo'ladi. Lider bilan rahbar doimo birgalikda harakat qilishlari 
yaxshi natijalarga olib keladi. Lekin ayrim hollarda lider bilan rahbaming 
hamkorligi qarama-qarshi fikrga aylanishi mumkin. Ular uzoq vaqt 
do'stona munosabatni amalga oshira olmaydilar. Chunki rahbar doim 
ham guruhning talabini bajaravermaydi. Yoki aksincha, rahbaming 
talabini har doim guruh a’zolari bajaravermaydi. Shunda ziddiyatlar 
kelib chiqadi. Bu nizoni bartaraf qilish uchun yana lider rahbar 
bilan guruh a’zolarini kelishtirishi kerak. Norasmiy lider guruh 
a’zolarining qiziqishlarini himoya qilsa, rahbar tashkilotning 
manfaatini himoya qiladi. Tashkilot manfaati bilan a ’zolar manfaati 
yoki tashkiliy-texnologik va iqtisodiy tizimlar bir-biriga doim ham 
to'g'ri kelavermaydi. Jamoa a’zolari birgalikda bajarayotgan ishlarini 
o'zlarining shaxsiy ishlaridek bajarsalargina jamoaning ishi yaxshi samara 
beradi.
Shaxsda tug'iladigan ziddiyat maqsadga to'g'ri yo'naltirilgan bo'lsa 
o'z samarasini beradi. Maqsadli ziddiyat bir necha bosqichdan iborat 
bo'ladi. Birinchi bosqichda ziddiyat shaxsiy maqsad asosida kelib chiqadi. 
Ikkinchi bosqichda ziddiyatli vaziyatning maqsadini tuzatgan holda 
ayrim qismlari tahlil qilinadi. Ziddiyatning keltirib chiqaruvchi o'z 
tashkilotchisi bo'ladi. Ziddiyatda maqsadga yo'naltirilgan xatti- 
harakatlar tug'iladi. Maqsad ishonchli bo'lmasa u kuchini yo'qotadi. 
Turli maqsadlar o'zining yutug'i uchun turli usullami talab qiladi. 
Shuningdek, ishonchli bo'lmagan maqsad — «deklarativ maqsad»dir. 
Masalan, bir narsani talab qilib boshqa narsa ko'zda tutiladi. Shaxs 
nizoni keltirib chiqarayotgan paytda o'zini xuddi boshqalarning
www.ziyouz.com kutubxonasi