M muxamedova

Catal Huyuk
da topilgan xonalar rasmlar va xaykallar bilan 
bezatilgan. Arxeologlar xona detallarini devorga rasm chizish orqali 
tabiiy bo‘yoqlardan foydalanganfarini aniqlaganlar40. Har bitta xonada 
kamida ikkita platforma boigan. Bulaming tuzilishi yog‘ochdan bo‘lib, 
qizil rangga bo‘yalgan. Baland o‘rindiqlar devor qarshisida va 
platformani. Har bitta xonada kamida ikkita platforma boigan. 
Bulaming tuzilishi yog‘ochdan boiib, qizil rangga bo‘yalgan. Baland 
o‘rindiqlar devor qarshisida va platformani asosiy qismida boigan. Bu 
platformalar ishlash uchun, ovqatlanish uchun va uxlash uchun xizmat 
qilgan. Balog‘otga yetgan ayollaming skeletlari 132 ta, erkaklamiki 84 
tasi tiklangan. Bu uylaming devor va shiplariga suratlar chizganlar, 
bo'rtma tasvirlar ishlashga harakat qilganlar. Ana shu odamlar 
yashagan manzillardan topilgan mehnat, ov qurollari, turli xaykal va 
ramziy mazmunga esa boigan shakllar ibtidoiy jamoa kishilarining 
estetik va falsafiy g‘arashlarini tushunishga yordam beradi. Dastlabki 
rasmlar primitiv va asosan, hayvonlar ko'rinishini tasvirlaydi. Bu 
davrda hayvonlar tasviri aniq, real, proporsiyalari to‘g‘ri olingan. 
Rassom ranglar yordamida nur-soya imkoniyatlaridan ham foydalana
* THE VISUAL ARTS: A HISTORY. Hugh Honour, John Fleming. In memory of John Calmann Copyright ©1982, 
1991, 1995,2000 Fleming - Honour Ltd. Prentice Hal! Inc.ADivison of Person EducationUpper Saddle River, New 
Jersey 07458p-199-200,P.44-46, (Catal Huyuk was one of the world's first towns. It was built in what is now Turkey 
about 6,500 BC not long after fermmg began. Catal Huyuk probably bad a population 
o f
about 6,000. In Catal Huyuk 
the bouses were made of mud bnck. Houses were built touching against each other. They did not have doors and 
houses were entered through hatches in roofs. Presumably having entrances m the roofs was safer then having them 
in the walls. (Catal Huyuk was unusual among early towns as it was not surrounded by walls). Since houses wane built 
touching each other the roofs must have acted as streets! People must have walked across them. In Catal Huyuk there 
were no panes of glass in windows and houses did not have chimneys. Instead there were only hole» in the roofs to let 
out smoke Inside houses were plastered and often lad painted murals of people and animals cat the walls. People slept 
on platfbrms.ln Catal Huyuk the dead were buried inside houses. (Although they may haw been exposed 
outside to
be eaten by vultures first). Although Catal Huyuk was a true town (defined as a community not self-sufficient in food) 
as least some of its people lived by farming. They grew wheat and barley and they raised flocks o f sheep and herds of 
goats. They also kept dogs. As well as farming the inhabitants of Cate! Huyuk also hunted animals like aurochs (wild 
cattle), wolves, foxes and leopards. People in Catal Huyuk wore clothes woven from wool. They also wore jewelry 
made of stone, bone, and shell. The people of Catal Huyuk wove baskets of reeds. They also made pottery and they 
used obsidian, a hard volcanic rock to make tools and weapons. Craftsmen made dishes o f wood. They also made 
carved wooden boxes for storage. We do not know what the people o f СаЫ Huyuk believed but region was obviously 
important to them. The made figurines of clay and stone, which may have been goddesses. They also mountedbull’s 
skulls on the walls of some buildings and covered them in plaster to resemble living heads, h is believed these 
buildings were shrines. Catal Huyuk was abandoned about 5000 BC. Nobody knows why but it may have been dur to 
climate change. Catal Huyuk was then forgotten for thousands of years till it was rediscovered by James Melaart in 
195S. He began excavating catal Huyuk in 1961 ).

---

bosh lagan i sezilib turadi. 0 ‘q, kamon, kabilaming ixtiro gilinishi 
ibtidoiy jamoa kishisining hayoti yanada yaxshilanishini ta’minladi41.
Ijtimoiy hayotda ishlab chiqarish kuchlarining oshishi, so‘zsiz 
odamlar orasidagi munosabatlarning taraqqiy etishiga yordam berdi. 
Qabilalar orasidagi munosabatni kuchaytirdi, dindajamoani oqsoqollar 
boshqara boshladi. Odamlaming o‘troq holga o‘tishlari, tabiat qonun- 
qoidalarini kuzatish simmetriya, ritm, shakl tuyg‘ularini o‘zgartirdi. Bir 
xil elementlaming tekis qaytarilishi yoki oralab kelishi asosida vujudga 
keladigan o‘ziga xos naqsh san’atini vujudga keltirdi.
G‘or odamning birinchi turar joyi boigan. Lekin u tabiat 
tomonidan yaratilgan edi. Birinchi odam qachon va qanday uy qurgan 
va qay tarzda me’mor, muhandis o‘z ishini ilk bor namoyon etgan. 
Mazkur savollarga me’morchilik tarixi fani javob bera oladi.
Bilamizki, Markaziy Osiyo hududida mazkur qurilish muta- 
xassisliklari, hamda me’mor va muhandis so‘zlari ancha ilgari paydo 
boiib, me’morchiliknmg o‘zi ham nisbatan ilgariroq vujudga kelib 
shakllangan. Markaziy Osiyoning ibtidoiy me’morchiligini biz 
quyidagi davrlarga ajratib o‘rganamiz. Aytish kerakki, bir davrda 
quriigan binolar ko‘p o'xshash xususiyatlarga ega.
Shuning uchun aynan o‘rganilayotgan davrning eng ahamiyatli va 
xarakterli (davrga xos) bir yoki bir nechta shahar va inshoatlami ko‘rib 
chiqish bilan chegaralanib, mazkur davrning shaharsozligi, qurilish 
ashyolari va konstruksiyalari, bino va bezak turlari va umuman olganda 
me’moriy jihatlarini o‘rganishimiz mumkin.
Bu davrga kelib chaylaga o‘xshash katta qabila uylari qurilganligi 
maium. Jumladan, eramizdan oldingi IV-III ming y.liklar bilan 
belgilanadigan Qadimgi Xorazm (Kalta minor aholi punkti yaqini)da 
ochilgan Jonboz 4 deb nomlanuvchi ovchilar va baliqchilar boshpanasi 
chayla sifat turar joy buning guvohidir. Bu imorat qum barxani ustiga 
quriigan boiib (290x17 m), imorat markazida diametri 1,2 m boigan 
bosh o‘choq joylashganligi aniqlangan. Bu o‘choqlardagi olov 
muqaddas hisoblanib, tub aholiga xos otashparastlikning ilk namunalari 
o‘sha davrda paydo boigan degan taxmin mavjud. Oila a’zolari 
taxminan 100, 125 kishini tashkil etgan. Bino chekkalarida 100 tacha
41 
Marian Moffet, Michail W Fario, Lawrence Wodehouse. A World History of architecture. London . 2003.(The 
existence o f urban settlements depends on an agricultural surplus that enables some people to assume specialized roles 
not directly tied to the production o f food. One of these earliest known urban communities was the trading town of 
Catal Vrayuk. The settlement at Catal Huyuk is the precursor of more sophisticated communities that developed in the 
fertile valleys of Tigris and Euphrates rivers at the beginning o f the fourth millennium 
) t

---

ro‘zg‘or o‘choqlari borligi aniqlangan. Chaylaning tomini yopishda va 
ustunlarini yasashda Amudaryo teraklaridan foydalanilgan deb 
hisoblanadi. Bu yerdan ko‘plab tosh qurollar, sopol boiaklari va 
boshqa ashyolar topilgan. Ulkan oilalar birgalikda yashagan bunga 
o‘xshash uylar Markaziy Osiyoda mazkur davrdagi yashash tarzini 
belgilashda muhim ahamiyatga ega boigan. Ikkinchi, konstruktiv 
jihatdan mahobatliroq boigan uylar, to‘g‘ri to‘rtburchak shakldagi hom 
gisht yoki ovalsimon guvaladan tahlanib bir xonali boigan. Mazkur 
uylar to‘g‘ri to‘rt burchak planli boiib, devorlami taxlashda loy 
somonli qurilish qorishmasi qullanilgan. Uyning yassi tomi yog‘och 
to‘sinlar va ularga ko'ndalang yotkazilgan balkalar yordamida 
yopilgan. Uy tuynuklarsiz, yagona kirish eshigi va ichida devor oldidagi 
uchoq uy bilan tiklangan. Devoriar sahni loysuvoq qilinib, interyerlarda 
tabiiy qizil buyoqlarga bo‘yalgan. Bronza davrida ilk shaharsozlikka 
qadam quyilgan tx>iib, shaharchalar oval tarzda, rejasiz shakllangan. 
Strukturasida radial ko‘chalar shakllana boshlagan. Ushbu shahar- 
chalarda hali ularni chegaralovchi devoriar yuq edi. Bu yerda mudofaa 
devorlarining umini manzilning perimetri bo‘yicha joylashgan uylar- 
ning tashqi orqa devorlari bosgan.
Sopollitepa er. Av II ming y.(XV- XVII a. er.av. Surxondaryo vilo- 
yatining Sherobod yulini kesib o‘tgan Oianbuloqsoy yoqasiga joy­
lashgan jez davriga oid arxeologik yodgorlik. U 1986-yil arxeolog 
L.Albaum tomonidan topilgan. 1969- 74-y.larda A. Asqarov tomonidan 
o‘rganilgan. Uning maydoni taxminan 3 ga. Uning lga yaqin markaziy 
qismi mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan qismi buzilib, paxta 
dalalariga aylantirilgan. Tepaning ustki qismida sopol siniqlari qalashib 
yotganligi u mahalliy aholi orasida Sopollitepa deb atalgan. S.da 
o‘tkazilgan arxeologik qazishmalar natijasiga ko‘ra uning markaziy 
qismi murabba (82x82m) shaklida qurilgan qal’adan iborat. QaPaning 
tomonlari go‘yo 3 qator mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan. Aslida 
esa u qal’ani o'rab olgan devoriar tizimi ichki va tashqi yoiaksimon 
qop-qonlardan tashkil topgan boiib qal’a tashqi mudofaa chizigida 
tomonlari parallel qilib 8 ta yulaksimon qilib qopqonlar joyiashtirilgan. 
Yulaksimon qopqon tizimining joylashish rejasiga ko‘ra, qal’aga kirish 
darvozasi ham go‘yo 8 ta. Aslida esa haqiqiy darvoza qal’a janub 
tomonining markaziga joylashgan, qolgan darvozalar harbiy xavf 
tugilganda qopqon vazifasini bajargan. Qal’a ichidagi turar joy 
majmualari uning ichki devorlari bo‘ylab joylashgan. Qal’a

---

darvozasidan boshlangan keng uy va tor ko‘chalar ana shu maydon 
bilan bog‘langan. S. Qal’a qurg‘onining me’moriy tarhi protoshahar 
tarkibini eslatadi, uni maxsus o£ylab topilgan mudafaa rejasi esa amaliy 
tajribadan kelib chiqib qal’a bosh rejasi g‘oyasiga qat’iy 
bo‘ysundirilgan. Har bir mahallada urug‘ jamoalaming xilxonalari 
bo iib, marhumlar mudofaa devorlari ostiga, uylarning poli ostiga 
ko‘milgan. Urug‘ boshliqlarning qabrlari esa, odatda, oila o‘chog‘i 
ro‘parasida uchratilgan. S .da o‘tkazilgan qazish jarayonida 150 dan 
ortiq turar joy majmualari ochildi. Ulami mahalla bo‘yicha 
taqsimlaganda har bir mahalla maydoniga 15-20 tagacha oilaviy turar 
joy majmualari tug‘ri keladi, lekin ular bir vaqtda bunyod etilmagan.
S.da odamlar qancha vaqt yashaganligini o‘rganish maqsadida uning 
har xil joylariga shurflar solindi. Shurf kesmalariga ko‘ra, mudofaa 
inshoatlari va uy-joy majmualari poydevorsiz qurilgan. Oilaviy uy-joy 
majmualari ko‘p xonali boiib, har bir oilaga qarashli ko‘p xonali 
uyning biri devorining ostida mo‘rili o‘choq, ikkinchisida sandal o‘mi 
yoki toza kulli joy, uchinchisidan esa omborxona sifatida 
foydalanishgan. S.uylari va mudofaa inshoatlari somon qushilgan xom 
gishtlardan qurilgan. Uy devorlari andavalar yordamida silliq qilib 
suvalgan (topilmalar orasida sopol andava ham bor), suvoq ustidan 
havorang ohak bilan oqlangan. S.da 158 ta qabr ochilgan. Ulaming 
deyarli barcha ashyoviy dalilari butunligicha bizgacha yetib kelgan. 
Qabrlar hozirgi zamon qabrlaridan farq qilmaydi: ayvoncha 
ayvonchalaming g‘arbiy chetida, undan pastroqda lahad - jasadxona, 
uning og‘zi yarim engashtirilib terilgan g‘ishtlar bilan berkitilgan. 
Ayvoncha lahaddan chiqqan toza tuproq bilan toigizilib usti suvab 
qo‘yilgan. Birgina farqi S. lahadlari kengroq, qabr og‘ziga yaqin bo‘sh 
maydonga turli idish tovoklar, mehnat va harbiy qurollar, taqinchoq, 
bezak buyumlar quyilgan. Lahadda erkaklar g‘ujanak holda o‘ng 
tomoni bilan, ayollar esa chap tomoni bilan yotibdi, har bir j ins kafanda 
emas, balki hayotlik vaqtidagi bayramona kiyimda ko‘milgan. Erkaklar 
qabrida harbiy kiyim va qurollar, ayollar qabrida turli xil taqinchoq va 
bezaklar uchraydi. Ba’zida ayollami emizikli bolasi bilan ko‘mish 
hollari ham uchraydi. S.da o‘rganilgan juft qabrlarda erkak va ayol 
birga ko‘milgan boiib, ulaming birontasi suyagida majburiy oiim
izlari uchramaydi.
Ijtimoiy hayotda sodir boigan o‘zgarish natijasida yuzaga kelgan 
megalitik qurilmalarda yaqqol sezildi. Odam laming diniy tushunchalari

---

ota-bobo ruxi bilan bogiiq hoida yuzaga kelgan. Bu qurilma katta 
toshdan ko‘pchilik kuchi bilan barpo etilgan. Bu qurilmalar uch tipda -
menger, dolmen, kromplex katta toshlardan barpo boigan.
MENGERLAR. 0 ‘z xarakteri jihatidan tik o‘matilgan katta tosh 
boiib, uni balandligi 20 m gacha yetgan. Ba’zi mengerlar balik, odam 
shaklida, ko‘p hollarda menger yuzasi burtma tasvir bilan qoplangan. 
Bunday yodgorliklar Armaniston, Qozog‘iston, Sibirda ko‘plab 
uchraydi42.
DOLMENLAR. Tik o‘matilgan ikki yoki to‘rt tosh ustundan 
tashkil topgan boiib, ustki qismi ham shunday yaxlit tosh bilan 
berkitilgan. Tosh ustun yuzasi pardozlangan, ba’zilarida ramziy beigi 
chizilgan. Bu yodgorlik kabr tosh vazifasini bajargan boiishi mumkin. 
Qisman turar joy vazifasini ham o'tagan; Dolmen o‘z turishi va 
g‘urilishi, prinsipi jihatidan dastlabki monumental me’morchilik 
namunasi hisoblanadi43.
42 History of architecture