M Ü n d ə r I c a t bir neçə söz

Leksika: Mada xüsusi adları

Mada xüsusi adlarının da izahında çətinliklər çoxdur. Mada adları assur mənbələrində daha çox mühafizə olunmuşdur, sami mənşəli assurların dili türk fonetik xüsusiyyətlərini tam əks etdirə bilməmişdir: «Semit mənşəli assur dilinin qrammatika qaydalarına uyğun surətdə yazıldıqlarına görə (məsələn, k, n, r, ş səslərinin qoşalaşdırılması, adların sonuna adlıq hal şəkilçisi kimi u səsinin əlavə edilməsi, v səsi olmadığı üçün onun m səsi ilə, ç və c səsləri olmadığı üçün onların s və z ilə verilməsi, adların sonundakı y səsinin düşümü və s.) toponimlərin yerli tələffüz formalarını bərpa etmək çətindir».(6; .88) Q.Qeybullayev Herodotun «Tarix» əsərindəki Mada adlarını nəzərdən keçirərkən başqa mühüm bir cəhəti də düzgün qiymətləndirmişdir: madalıların adları farsların mə’lumatı əsasında qeydə alınmışdır və deməli, bu adlar iki dəfə - əvvəlcə fars tələffüzünə, sonra da yunancaya uyğunlaşdırılarkən təhrif edilmişdir, ona görə də etimoloji izah bir çox hallarda çətin və ehtimali xarakterdədir.(6; .108)

Bu cür çətinliklərə baxmayaraq, tədqiqatçılar Mada xüsusi adlarının, demək olar ki, əksəriyyətinin türk mənşəli olduğunu üzə çıxara bilmişlər. Əgər mannalıların və madalıların özlərinin yazısı qalmış olsa idi, bu çətinliklər olmazdı.
Toponimlər.Tamamilə başqa tipoloji quruluşa malik bir dildə verilməsinə baxmayaraq, Mada toponimlərinin bir çoxu öz türk mənşəyi ilə, necə deyərlər, gendən çağırır. Bunlara Uştaşay, İştaippa, Taştami, Uşkakkan, Künduran və s. yer adlarını misal göstərmək olar.
E.ə.820-ci ildə qeydə alınmış Uştaşay sözü türkcə üş ‘üç’ və taş ‘daş’ sözlərindən ibarətdir. Altay dilləri üçün sözün sonunda səciyyəvi -ay şəkilçisi də işlənmişdir. İştaippa (e.ə.-714) - ‘Üçtəpə’ toponiminin təhrif şəkli hesab olunur.Taştami (e.ə.714) - türkcə taş ‘daş’, tam/ dam -‘qala’, ‘dam’ deməkdir. Uşkakkan (e.ə.728; İ.M.Dyakonova görə, Cənubi Azərbaycandakı Qarasu çayının qədim adıdır) - uşk (qədim türkcə inçku) ‘sakit, dayaz’ və akan ‘axan’ sözlərindən düzəlmişdir,‘sakit axan’ mə’nasında izah olunur. (6; .96) Çay hövzəsi olduğu üçün üç yerə ayrılıb axması ehtimalı ilə ‘üç axan’ kimi də düşünülə bilər. Künduran - Madada şəhər adı - gün və duran sözlərindəndir və s. Başqa tədqiqatçılar da qeyd edilən sözlərin etimoloji izahını bu cür düşünmüşlər.
Mada toponimlərinin bir qismində İ.M.Dyakonovun lullubi və kassi dillərinə aid etdiyi ‘qala’, ‘möhkəmləndirilmiş yer’ mənasında kin, king sözü iştirak edir (türk dillərinə məxsus ng qovuşuq səsinin olduğu bu söz haqqında əvvəldə mə’lumat verilib). Bu cəhətdən Kuakinda, Qinzin, Kingiştilenzax, Kindutauş, Kintau, Qinxuxt, Kingariku, Qingibir, Qingird və s. sözlər maraq doğurur.
Mürəkkəb quruluşlu Kuakinda (e.ə.830) sözünün kökü kua - ‘qaya’ deməkdir; qırğız, özbək və qazax dillərində kiya, altay dilində kayu sözləri ‘dik, sıldırım, yalçın yamac’, ‘çətinliklə gedilə bilən qayalı yamac, eniş’ mə’nalarındadır; sözün qalan hissəsi kin ‘qala’ sözündən və -da (-la) sözdüzəldici şəkilçisindən ibarətdir. Söz bütövlükdə ‘qalalı qaya’ (hərfən: ‘qaya-qalalı’) mə’nasını ifadə edir. Kindutauş (e.ə.820) sözünü E.A.Qrantovski iranmənşəli saymışdır. Lakin söz türkcə kin ‘qala’, du ( -lu şəkilçisi) və tauş, taus (’səsli-küylü’ çay) hissələrinə ayrılır. Tauş, Taus türk tayfa adı kimi də mə’lumdur (söz Azərbaycan ərazisindəki Tavusçay, Tauşçay hidronimləri ilə müqayisə edilir), ona görə də sözü ‘səsli-küylü çay qalası’ və ya ‘taus qalası’ kimi başa düşmək olardı. Lakin bu fikir də şübhəlidir, çünki sözün kin morfemindən sonrakı hissəsi ayrıca ad kimi də işlənmiş və başqa cür izah edilmişdir: Tutaşti (e.ə.744) sözünün qədim türkcə tut ‘düşərgə’ və ast ‘aşağı’ mə’nasında olduğunu göstərən fikir də vardır. Tutaşti sözünün -ti şəkilçisinə qədərki hissəsi Kin-dutauş sözünün ikinci komponenti ilə eynidir. Bu əsasda Kindutauş sözü bütövlükdə ‘Taus qalalı düşərgə’ mə’nasını ifadə edir. Qinzin (e.ə.728) sözünün qin, kinq ‘qala’ və zin, çinq ‘sıldırım, əlçatmaz dağ’ sözlərindən düzəldiyi güman edilir. Kingariku (e.ə.714) sözü king ‘qala’ və ərgu ‘dayanacaq’, ‘düşərgə’ sözlərinə ayrılır - ‘qala-düşərgə’ mə’nasındadır. (6; 89-90) Kintau (e.ə.714) - aydın şəkildə kin ‘qala’ və tau ‘dağ’ sözlərinə ayrılır. King ‘qala’ sözü e.ə.820-ci ilə aid mənbədə qeyd olunan Kingiştilenzax toponimində də vardır.
E.ə.744-cü ilə aid mənbədə Urşanika. şəhər adı çəkilir. E.A.Qrantovskiyə görə, İran dillərində hində varşan ‘qüdrətli’, ‘böyük’ sözündəndir.(26; 233) Lakin sözün kökündə ur, uru - şumercə ‘şəhər’, ‘icma’, qədim türkcə ‘şəhər’, ‘xan düşərgəsi - ordu’ mə’nası aydın seçilir; şanik hissəsi ‘Şınıx’ kənd adı ilə müqayisə olunur. Nirutakta - Madada dağ adı (e.ə.-744) olub, türkcə naru ‘hamar yer’, ‘dağın taxta kimi hamar yeri’ mə’nasını ifadə edir. Savalanın yaxınlığında Nir kəndi və Nir çayı, Ərdəbil yaxınlığında Nir yaşayış məntəqəsi olduğu müəyyən edilmişdir. (6; 94) Kəlbəcər rayonunda İstisu qəsəbəsinin qarşısındakı dağın düzən səthi ‘Taxta’ adlanır. Aydın olur ki, Nirutakta sözü eyni mə’nalı (naru və taxta) iki sözün birləşməsindən yaranıb. Tukliaş (e.ə.744, 728) sözünün türkcə tuk ‘yarımada’, ‘burun’, ‘körfəz’ və -li şəkilçisindən ibarət olduğu qeyd edilmişdir; Q.Qeybullayev -aş hissəsinin nədən ibarət olduğunu göstərməmişdir. Ola bilər ki, burada yış, yaş ‘meşə’ sözü nəzərdə tutulur, tuk-li sözü isə ‘tüklü’ - kol-koslu mə’nasındadır və söz bütövlükdə ‘kol-kos meşə’ mə’nasını ifadə edir. Tiflis quberniyasında «kol-kos təpə» mə’nasında Tüklü təpə oronimi qeydə alınmışdır.(32;154) Tilaşuri (e.ə.737) toponimi Urmiya gölünə aiddir. Urmiya gölü şor göldür və qədimdə bir adı da Şor olmuşdur. Tilaşuri sözünün ikinci hissəsi şuri ‘duzlu’, ‘şor’ deməkdir. Urmiya gölünün içərisindəki ada Tilə adlanır. Tilə toponimi qədim türkcə tilkə ‘hissə’, ‘torpaq sahəsi’, ‘zolaq’ deməkdir. Beləliklə, Tilaşuri bütövlükdə ‘şorlu torpaq hissəsi’ deməkdir.(6; 94) Xarşa (e.ə.744) toponiminin türkcə ‘qala’, ‘möhkəmləndirilmiş yer’ mə’nasında olduğunu V.V. Bartold söyləmişdir. V.V.Bartold karşi sözünün ‘saray’, ‘paytaxt’ demək olduğunu qeyd etmişdir. (48;161) Danaku (e.ə.713) sözünün türk dillərində dan sözündən olduğu və ‘düzən’ mə’nasında işləndiyi vaxtilə V.V.Radlov tərəfindən qeyd edilmişdir. VI əsrdə Cənubi Azərbaycan ərazisində Danak çölü qeydə alınmışdır. (6; 96) Lakin Dan sözü sonda sağır n ilə qədim türkcədə ‘gurultunun, ildırım səsinin əks-sədası’ mə’nasındadır; (25; 158) -ak şəkilçisi ilə söz ‘əks-səda verən yer’ mə’nasını ifadə idir.
Assurların şərqə e.ə.714-cü il yürüşü zamanı vilayət və əhalinin adı kimi Zikirtu sözü çox təkrarlanır. E.A.Qrantovski göstərir ki, Zikirtu ilə Saqarti, zikirtulularla saqartililər eyni ölkə və eyni tayfadır.(26; 272) Saqarti (Saqartia, antik mənbələrdə Saqartios) haqqında e.ə.VI əsrdə qədim fars dilində Əhəməni yazılarında da mə’lumat verilmişdir. Saqartililərin Assuriyanın şimal-şərqindən Xəzərətrafı ərazilərin cənub-qərbinə qədər yayıldığı göstərilir. Saqartililər təqribən gələcək Atropatena ərazisini əhatə etmiş və o dövrkü rəhbəri Mitatti olmuşdur. Mərkəzi Parda şəhəri idi. (26; 272) E.A.Qrantovski Parda sözünü Frada sözü ilə izah etmişdir. O, saqartililəri İran tayfalarından saymış və buradan da nə vaxtsa əvvəllər İranın şimal-qərbində İran tayfalarının yaşadığı qənaətinə gəlmişdir. Saqarti sözünə iki cür etimoloji mə’na vermişlər: asan - ‘daş’, qarta - ‘dərə’; asa - ‘at’, qarta - ‘təkər’.(26; 274) Lakin bunların heç biri ağlabatan deyildir. Sözün kökündə aşkar şəkildə saq sözü vardır; art hissəsi qədim türk dillərində ‘arxa’, ‘arxa tərəf’, ‘dağ’, ‘dağlıq ərazi’, ‘dağ aşırımı’ (33; 42, 247) mə’nalarındadır. Saqartililərin yaşadığı ərazi təqribən qədim kasların ərazisinə uyğundur. Zikirtu sözündəki zik hissəsi də saq sözünün mixi yazılardan oxunmuş formasıdır - kar və cingiltili z-s səs fərqi nəzərə alınmazsa, sözlərin samitlər sistemi, ərazi, əhali eynidir; Zik-irt-u sözündə irt hissəsi saq-art-i sözündə art ilə eynidir. Saq sözü kas sözünün metatezaya uğramış formasıdır. Deməli, Zikirtu və Saqarta eyni sözlərdir və saq etnonimindən ‘saqlar yaşayan ərazi’, ‘saq dağlıq ərazisi’, ‘saq dağ keçidi’ mə’nalarında işlənən etnotoponim formalaşmış, sonralar qonşuların dilində yenidən həm də etnonim kimi işlənmişdir.
Mada toponimlərinin tədqiqi bir sıra qədim və məşhur yer adlarının izahını tələb edir. Bunlar o dövrdə olduğu kimi, bu gün də əcdadlarımızın doğma yurdunda - Azərbaycan ərazilərindədir. Bu cür sözlərdən Tarmakisu, Hangmatana tipli şəhər adlarını xüsusi qeyd etmək olar. Tarmakisu (e.ə.714) - indiki Təbriz yaxınlığında şəhər adı olmuşdur. E.A.Qrantovski bu sözdən danışarkən Təbriz sözünün etimologiyasına toxunmalı olmuşdur. Təbriz sözü xalq etimologiyası əsasında riz və təb hissələrinə ayrılır və ‘qızdırmanı qovan’ mə’nasında izah edilir. E.A.Qrantovski sözün elmi etimologiyasını da eyni istiqamətdə aparmış, şəhərin adını tav>tap>tab və reç>rez sözləri ilə ‘istiliyi qovan’ mə’nasında izah etmişdir. (26; 280) Təbriz sözündəki br səslərinin tarixən metateza ilə rb şəklinə düşdüyü qeyd edilir: TƏBRİZ>TƏRBİZ. E.Hertsfeld bu cəhətə əsasən Tarvi, Tarmakisa və Tərbiz sözlərinin bir kökdən olduğunu söyləmiş, sözün kökünü tar, tarv kimi ayıraraq qədim fars dilində ‘üstün gəlmək’, ‘qalib gəlmək’ mə’nasında izah etmişdir. (26; 281) Şəhərin adının Tarvi allahının adı ilə bağlı ola biləcəyi gümanı da vardır. İ.M.Dyakonov İran dilləri əsasında Tarvi sözünün ‘ikiqat qala’ mə’nasında (10; 102) olduğunu göstərir. Y.Yusifov isə bu sözü türkcə tarau ‘dağ qolu’ sözü ilə bağlamışdır. Q.Qeybullayev Tarmakis sözünün türk dillərindəki tavur, tabur ‘arabalardan möhkəmləndirilmiş düşərgə’ sözü əsasında yarandığını və Təbriz sözünün də bu sözlə bağlı olduğu fikrini söyləmiş, Xanlar rayonundakı Tavratəpə, Qəbələ və Sədərək rayonlarında Tavradağ, Qax və Gədəbəydə Davradağ, Qazaxda Tövrətəpə, Təvrə, Daşkəsəndə Davralı və b. toponimlərdə də bu sözün qaldığını söyləmişdir. Q.Qeybullayev göstərir ki, assur dilində v səsi olmadığına görə Tarvakis əvəzinə Tarmakis işlənmişdir; Tarvakis sözündə metateza baş vermiş, «r» və «v» səsləri yerini dəyişmiş, söz Tavrakis şəklinə düşmüşdür. Tavrakis tavur (tabur) ‘möhkəmləndirilmiş düşərgə’ və kis (qir, kir) ‘yayla’ sözlərindən düzəlmiş, tədricən Təbriz sözü formalaşmışdır: Tavragiz - Tavraiz - Təbriz.(6; 99)
Bunlar ağlabatandır. Lakin bizim fikrimizcə, söz əslində Tarmakis/Tarmakes’dir. Tar - ‘qamışdan tikilmiş’(34;148),-ma isim düzəldən şəkilçi, kis/kes - ‘parça’, ‘tikə’, ‘sahə’, ‘yer’ (34; 329) deməkdir - ‘qamış tikili olan sahə’. Görünür, şəhərin ibtidai ərazisi qamışlıq, ilk evləri qamış evlər olmuşdur.
İ.M.Dyakonov Hangmatana sözünün madalıların dilində bu şəkildə, yunanların dilində Akbatana və ya Ekbatana şəklində işləndiyini göstərir.(1; 219) O, müxtəlif vaxtlarda bu sözü üç cür izah etmişdir. Hanqmatana sözünün «irandilli» Midiya dilində -’yığıncaq yeri’ mə’nasında işləndiyini qeyd etmişdir. »Midiya tarixi» əsərinin başqa bir yerində bu sözün ham - ‘bir yerdə, birlikdə’ və kam ‘getmək’ sözlərindən ibarət olduğunu, əsərin başqa səhifəsində isə ‘hanqmata’nın ‘Midiya ölkəsi’ olduğunu yazmışdır.(10; 102, 91, 179) İ.H.Əliyev ‘yığıncaq yeri’ mə’nasını əsas götürmüşdür. (1; 219) Q.Qeybullayev yunan formasını - Akbatan sözünü izah etmiş, sözü ak ‘ağ’ və bat sözlərinə ayırmış, Həmədan adının ‘Akbatan’ın təhrifindən ibarət olduğunu qeyd edərək qala divarlarının ağ rəngdə olduğu barədə Herodotun fikrinə əsaslanmışdır. (6; 99-100) Bizcə, İ.M.Dyakonov həqiqətə daha yaxın fikir söyləmişdir: Həmqamatana üç sözə ayrılır: həm - ‘hamı, birlikdə’, qa (qi) ‘getmək’ və mata ‘ölkə, yer, şəhər’ - ‘hamının getdiyi yer, şəhər, paytaxt’. Lakin bu sözlər nə İran, nə də Qafqaz dillərinə aiddir, bunlar ulu dildən şumerə və digər dillərə yayılan, yerli ərazidə tədricən türk forması almaqda olan sözlərdir. Hamı sözü dilimizdə fəal işlək əvəzliklərdəndir; q>g keçidi ilə ga sözü ‘getmək’ sözünün əsasında durur; mata sözü isə məkan, yer, sahə, ölkə bildirən söz kimi məhdudlaşıb arxaikləşsə də, «matım quruyub» ifadəsində, uşaq oyunlarında oyunun mərkəzi nöqtəsini bildirən mətə sözündə ilkin mə’nasını saxlamışdır.
Bunlardan əlavə, türkcə tut ‘düşərgə’ və ast ‘aşağı’ (‘aşağı düşərgə’) mə’nalarında Tutaşti (e.ə.744), ‘möhkəmləndirilmiş yer’, ‘qala’ mə’nasında Uraş, türkcə taur, tabır - ‘möhkəmləndirilmiş yer’, ‘qala’ mə’nasında Taurlay (e.ə. 820) və s. kimi toponim-adlar da vardır. Bunlar ərazinin yerli əhalisinin türklərdən ibarət olduğunu bir daha təsdiq edir. Urimzan (e.ə.728) sözü türkcə urem ‘kollu, qamışlı çaybasar, subasar sahə’ və özən ‘vadi’, ‘düzən’ sözlərinə ayrılır. Elmi ədəbiyyatda (ö)zan/(ö)zən sonluqlu toponimlərin bir sıra nümunələri də verilmişdir: Gilzan, Aqanzan, Ançan (Anşan). Dağlıq Altayda çay qolu Kebozen, Sibirdə Oka çayının hövzəsi - Berezan, Uralda Yaruozan, Volqaboyunda Çeremsan, Cənubi Qafqazda Alazan, İranda Qızılözən və s. (6; 94) E.ə.713-cü ilə aid bir abidədə Midiya ərazisində. Kanzabakanu yer adı qeyd olunmuşdur.(26; .325) Sözün ikinci hissəsi aşkar şəkildə baxan fe’li sifətidir.
Mada toponimlərinin etimoloji təhlilindən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, bə’zi izahların dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac olsa da, umumilikdə qeyd edilən ərazi ilə bağlı toponimlər türkmənşəli olmuşdur. Madalılar, başlıca olaraq, lullu, kuti, su, turukki, kas və Manna-mağ tayfalarının varisləri olduğundan Aşağı Azərbaycan ərazisində türk mənşəli tayfa dillərinin ümumxalq dili şəklində formalaşma istiqamətində inkişafında, ümumiləşməsində madalıların çox böyük rolu olmuş, mübariz mağlar öz dillərində heç bir iranlaşmaya yol verməmişlər.

Mada şəxs adları. E.ə.821-820-ci illərdə V Şamşi Adadın Nairi ölkəsinə hücumu onun Kalxudan tapılmış monolitində geniş təsvir olunmuşdur. V Şamşi Adad Kullar dağını keçərək Nairi ölkəsinə daxil olur, oradan Midiyaya keçir, sonra Araziaş yolu ilə geri qayıdır və bu zaman 28 ölkənin hökmdarı Şamşi Adada xərac gətirir. Monolitdə qeyd edilən 28 hökmdar adının «dağlıq Midiya hakimləri»nin adı olduğunu İ.M. Dyakonov, Q.A.Melikişvili və b. təsdiq etmişdir. Nairi o zaman ərazisini genişləndirmişdi, görünür, dağlıq Midiya da Nairi asılılığında idi və E.A.Qrantovskinin fikrinə görə, hətta Urmiyaətrafı rayonlar da, Şurdira (Şordərə, Dərə sözü ayrıca da işlənmişdir, 26; 220) adlanan yer də Nairiyə tabe idi. Assurlar o vaxtlar «Nairi»yə daxil olan Xubuşki, Sunbi, Mana və Parsuadan da xərac toplayırlar. Mətnin axırından aydın olur ki, artıq Midiya (Mada) Nairiyə daxil deyil, müstəqildir.

Q.Hyuzinq bu 28 addan Mamaniş, Artasiraru, İrtizati, Satiriay adlarını, İ.M.Dyakonov tərəddüdlə Paruşta, Aşpaştatauk, Adadanu, Bara, İrtisati, Barzuta, Artasiraru adlarını iranmənşəli saymışdır. (26; 206) E.A.Qrantovski isə həmin 28 ad barədə qeydlərini ümumiləşdirərək yazmışdır: «Beləliklə, e.ə. 820-ci ilin siyahısındakı 28 addan 10-u (N 17-26) tam inamla iranmənşəli sayıla bilər; aydın göründüyü üzrə, N 27 də belədir. Sonrakı 6 ad (N 28-33) asanlıqla İran mənşəyi ilə izah olunur və bu halda qeydə alınmış qədim İran onomastikası ilə paralellərə malikdir. Bunu N 34 haqqında da demək olar. N 35 də İran mənşəli söz kimi istisna deyil. Tam mümkündür ki, qalan 9 ad içərisində də İran adları vardır. Ancaq nəzərdən keçirilən adlar da nəticə çıxarmağa imkan verir ki, e.ə. IX əsrin ikinci yarısında göstərilən ərazinin əhalisi arasında (Urmiyaətrafı rayonların qərb və cənub hissəsi və bir qədər də cənuba doğru ərazilərdə) irandilli etnik elementlər çox böyük çəkiyə malik idilər...» (26; 218-219)
A.Qrantovski zorla Arzabia (dağ silsiləsinin və vilayətin adı) sözünü iranmənşəli söz kimi yozduqdan sonra (26; 292-296) yazır: «Qeyd etmək lazımdır ki, İran Azərbaycanının və bir sıra qonşu rayonların (Mukrin Kürdüstanı və s.) dağ və çay adlarını bildirən müasir toponimlər əksəriyyət e’tibarilə türk-monqol mənşəlidir. Onlar müvafiq faktlar əsasında (məsələn, erkən müsəlman, bə’zən hətta antik və bizans mənbələri və s.) İran mənşəli olduğunu (müq. et, məsələn, Minorski, 1957- Urmiya gölünün cənub hövzəsi üçün) göstərən toponimlərin üstünü örtür. Bununla bərabər, İran Azərbaycanının şimal hissəsinə aid olan bir sıra müasir toponimlər artıq e.ə.VIII əsr mətnləri ilə təsbit olunmuş toponimlərlə əlaqələr tapmağa imkan verir». (26; 296) Bu fikir, xüsusən monqolların da işə qatılması türklərin bu əraziyə çox sonralar gəlmə olduğunun bir daha «təsdiqi» üçündür.
Millətini sevən bizim alimlər bu cür yazı yazsa, Q.B.Zakir demiş, »yüz yerdən tökülər üstünə çomaq». Amma E.A.Qrantovski kimilər bu cür «nəticə»lərinə görə alqışlanır, «Azərbaycan tarixçisi» adlanıb, əslində, İran tarixi yazanlar «Urmiya ətrafı ərazilərdə İran etnik elementlərinin tarixi qabağa çəkilir!» - deyə sevinclərini bildirir və mükafatlandırılırlar. E.A. Qrantovski İran tayfalarının bu əraziyə gəlişini heç olmasa e.ə. IX əsrə çəkməyə çalışır, «bizimkilər» isə yazırlar: «Artıq e.ə. I minilliyin başlanğıc əsrlərində İranın şimal-qərb vilayətlərində xeyli irandilli əhali qruplarının məskunlaşdığını onomastik materiallar tam aşkarlıqla təsdiqləyir». Sonrakı abzasda daha irəli gedilərək deyilir: «Bu tayfaların (irandillilərin - Q.K.) bir qismi artıq e.ə. II minilliyin lap sonunda - I minilliyin başlanğıcında İran yaylasını və onunla həmhüdud olan bölgələri məskunlaşdırmağa və orada öz tarixi mədəniyyətlərini yaratmağa başladı». (1; 160) Bir səhifə sonra fikir bir az da «inkişaf» etdirilir: «Əlbəttə, ola bilər ki, irandilli tayfa qrupları Cənubi Rusiya çöllərindən İrana Kaspi dənizinin həm şərq, həm də qərb sahilləri boyunca, sahilboyu torpaqlarda məskunlaşaraq, təxminən eyni zamanda - e.ə. II minilliyin II yarısının hüdudlarında irəliləmişlər». (1; 171)
Heç kəs heç kəsin tarixinə xor baxmamalıdır. Qrantovskilərin düşüncəsinə görə, türklər eramızın əvvəllərində birdən-birə göydən tökülüblər. Amma söhbət bir tayfadan, bir xalqdan yox, bəşərin inkişaf yolundan gedir. Ayrı-ayrı irqlərin yox, insanlığın tarixi öyrənilir. Həqiqəti üzə çıxarmaq elmin əsas məqsədi olmalıdır. Oxucu görür ki, E.A.Qrantovski yerli əhalini zorla iranlılaşdırmağa çalışır. Bu, elm deyil ki, bir neçə sözü zorla iranmənşəli söz kimi izah etdikdən sonra «filan nömrəli ad da belə olmalıdır», «o 9 ad da belə ola bilər» və s. deyəsən. Bunlar elm yox, tərəfgirlikdir. İ.M.Dyakonov E.A.Qrantovskinin yanında şükürlü adamdır.
820-ci il siyahısında Sibara hakimi Birtatu və ya Pirtatu (e.ə.714) adı çəkilir. Bu ad Mannadakı Bartatua adı ilə eynidir; tatu - ‘dədə’ deməkdir. Sözlərin oxunuşunda t-d əvəzlənmələri adi haldır. E.A.Qrantovski bu adın birinci hissəsini iranmənşəli bar - ‘nesti’ sözü hesab etmişdir; bar/ber fe’li - ‘aparmaq’, ‘vermək’, ‘getmək’ mə’nasında çoxişlənən türk fe’ldir - ona görə də sözü Allahverdi tipində ‘Dədə verdi’ şəklində mürəkkəb bir ad kimi başa düşmək olar.
28 addan biri Zarişu’dur. Zarişu - iki müxtəlif ərazi hakiminin adı olmuşdur. E.A.Qrantovski göstərir ki, Zarişu İran dillərində dəqiq şəkildə Zariça (ş səsinin ç ilə əvəzlənməsi əsasında) ‘sarı’, ‘qızılı rəng’ mə’nasını verir.(26; 214) Nəzərə almaq lazımdır ki, mixi yazılarda kar və cingiltili samitlər daim qarışdırılır. Bu cəhətə əsasən Zarişu sözündə ş- s keçidi ilə bu söz aydın şəkildə ‘Sarı su’ mə’nasını verir. Ardara adını İ.Şeftelovits və K.Tallkvist skif-sarmat Ardaros və -ak şəkilçisi ilə Ardarakos sözü ilə müqayisə etmişlər. (26; 214) Bu ad çoxişlənən ad olmuşdur. V.Miller, F.Yusti, M.Fasmer, V.İ. Abayev və başqaları bu sözü ərdar -’başçı’, ‘ağa’, ‘knyaz’, ‘rəis’ mə’nasında izah etmişlər. Göründüyü kimi, sözün kökündə ər sözü vardır, -dar iranmənşəli ola bilər. E.A.Qrantovski V.İ. Abayevə əsaslanaraq, bu sözün aldar şəklində ‘(hərbi) şöhrət’ mə’nasında monqol dillərində, ‘ağa’, ‘cənab’ mə’nalarında kalmık dilində də işləndiyini göstərir. Həm də qeyd edir ki, sözün ilkin mə’nası ‘tanınmış əsgər’, ‘hərbi rəhbər’ olmalı, sonrakı mə’nalar bunun əsasında yaranmalı idi. Bu, elə ər sözünün əsas inkişaf xüsusiyyətidir.
28 ad içərisində Arua, Bara, Tata adları da var, bunların türkmənşəli olduğunu əvvəldə qeyd etmişik. E.A.Qrantovski Kırnak adının kökünü Kr şəklində düzgün müəyyən etsə də (26; 215-216) (-ak addüzəldən şəkilçidir), yanlış olaraq, onu fars dilindəki kar sözünə uyğunlaşdırmağa çalışmışdır. Halbuki sözün mə’nası (‘uşaq’, ‘oğul’ - qırnaq - qırnıq - ‘balaca’ sözü) onun qır fe’lindən ibarət olduğunu göstərir.
E.A.Qrantovski e.ə.820-ci ilin siyahısında qeyd olunan toponimlər haqqında bir şey deyə bilmir və yazır: «E.ə. 820-ci ilin toponimik adlarına gəldikdə, adəti üzrə, onları iranmənşəli saymırlar (bax, məsələn, Dyakonov, 1956,167), ancaq onların da bir qisminin bu cür müəyyənləşdirilməsi (yə’ni iranmənşəli sayılmaması - Q.K.) düzgün deyil».(26; 219) Hər halda, faktsız-filansız e’tirazını bildirir.
E.ə.744-cü ildə assurların hücumu zamanı Parsua hökmdarı Tunaka adı çəkilir. 737-ci ildə assurların Madaya daxil olması barədə 734-cü ilin annalında Madanın qərbində yerləşən əhalinin hakimi Amakanu(i), Bagatuna adları xatırlanır. Təbii ki, E.A.Qrantovski bunları iranmənşəli saymışdır. Bunun üçün ikinci adda ‘allah’ mə’nasında baga sözünə də əsaslanmışdır.(26; 227-228) Lakin qeyd etdiyimiz kimi, Tunaka sözünün kökü ‘Tuna’ türk-oğuz dövlət başçısı və sərkərdəsi Mao Tunun adını yaşadır (Tunaka - tun əkə sözlərindən olub, qədim türkcədə tun - ‘birinci’ (25; 586; 34; 137), aka/əkə - ‘ata, böyük qardaş’ mə’nasındadır), indi də qırğızlarda Tanake adı (Ç.Aytmatovun «Əlvida, Gülsarı» əsəri) geniş işlənməkdədir. Amakanu(i) sözündə ama türk dillərində ‘ana’ deməkdir, sözün ikinci hissəsində isə kan - xan sözü oxunur. Bagatuna şəxs adında baga da, tuna da türkmənşəlidir - ‘allah tuna’ deməkdir. Bu sözü E.A.Qrantovskinin ‘güclü’, ‘yenilməz’ mə’nasında izah etməsi də, görünür, onun qeyd etdiyimiz mə’nanı gizli də olsa, nəzərə almasından irəli gəlir. Güman ki, Boqatır adı da buradan yaranmışdır.
Mada şəxs adlarının bir qismi yad dillərin fonetik və orfoqrafik tə’sirlərinə mə’ruz qalsa da, türk mənşəyini gizlədə bilməmişdir. Bu qrupa Dalta/Talta, Uzuman(da), Uşra, Şarrut, Engur, Darğa, Atarli, Kaki, Datis və s. kimi şəxs adları daxildir: K.Tallkvist, F. Yusti və b. II Sarqon dövründə Edipi ərazisində işlənmiş Dalta/Talta şəxs adının ‘çarlığı qoruyan’ mə’nasında dartar - ‘derjatelğ’ sözündən ibarət olduğunu, sözün lE.ə.714-cü il siyahısındakı adlardan biri Anzi’dir. İ.Əliyev bu adı «yanzi» sözü ilə müqayisə etmiş, E.A.Qrantovski bununla razılaşaraq həmin sözü iranmənşəli saymamışdır. (26; 317) Şumercə An (Göy allahı) və zu, zi ‘bilmək’ sözlərindən olub, kassitlərin yanzi ‘hakim’ sözü ilə bir kökdəndir. Uzuman(da) (e.ə. 714) şəxs adının uz kökünün İran mənşəyi tapılmamışdır. Q.Qeybullayev sözü şumercə uzu ‘gələcəkdən xəbər verən’, ‘müdrik’, man ‘mən’, da ‘(Allahın) qərarı ilə’ sözlərinə ayırmışdır.(6; 105) Mən sözü ilə şəxs adı ağlabatan deyil. Manna sözünün bə’zən Manda şəklində tələffüz edildiyi mə’lumdur (-na və -da eyni mə’nalı morfemlərdir). Sözü ‘Manna müdriki’ kimi izah etmək olar. Uz sözü qədim türk dillərində ‘təcrübəli’, ‘bacarıqlı’ mə’nasında və həm də çoxişlənən (müxtəlif mə’nalarda) söz olmuşdur. (25; .620) Hətta Uz tənri şəxs adı da mə’lumdur.(Turfan kolleksiyası, uyğur yazıları) (25; 620) Uzi (e.ə.714) şəxs adı da, heç şübhəsiz, kök e’tibarilə buradandır. E.A.Qrantovski bunu Avesta dilindəki uz ‘hörmət etmək’, ‘saymaq’ sözü ilə əlaqələndirmişdir; Q.Qeybullayev şumer dilində ‘gələcəkdən xəbər verən’ mə’nasında uzu sözündən olduğunu və dilimizdəki yozmaq sözündə özünü saxladığını göstərir.(6; 105) Yaxın mə’na əsasında aydın olur ki, Avestadakı uz sözü də türkmənşəlidir.
E.ə.713-cü ilə aid abidədə işlənmiş Akkuşu şəxs adı (-u assur şəkilçisidir) ‘Ağ quş’ deməkdir. Şarrut sözü sar (çar) və rud (çay) sözlərindən ‘çar çayı’ kimi anlaşılır. Engur (e.ə.821-ci il) şəxs adını E.A.Qrantovski fars dilindəki əngur ‘üzüm’ sözü ilə əlaqələndirməyə çalışmışdır. Əngur - üzüm sözündən şəxs adı təəccüblü olardı. Q.Qeybullayev qeyd edir ki, E.A.Qrantovski farslardan çox əvvəl Şumerlərdə Ur-Engur (e.ə.2112-2095) adlı hakim olduğunu nəzərə almayıb. En - şumercə ‘göy allahı’ və gur ‘izn verdi’ mə’nasındadır. (6; 101) Amamaş (e.ə.820) şəxs adı şumercə ama ‘ana’ və meş ‘igid’, ‘qəhrəman’ sözlərindəndir; ‘ana ilahə’ mə’nasında teofor adlardan sayılır. (6; 103) Atarli sözü otar ‘örüş’, ‘otlaq’ və -li şəkilçisindən ibarətdir - ‘otlaqları olan’ mə’nasında ləqəbdir. XVIII əsrdə qaraqalpaqlarda Atar, Otar, Etar, gürcülərdə Otar, ermənilərdə Ador şəxs adlarında qaldığı, kaspilərin maldarlıq ən’ənələri ilə bağlı olduğu göstərilir.(6; 123) Darğa - türkcə-monqolca ‘knyaz’, ‘el başçısı’ mə’nasındadır. Kaki (e.ə.717) şəxs adı e.ə.520-ci ildə Midiyadakı Kaki, e.ə.859-cu ildə assur mənbəyində qeyd olunan Kaki adlı Manna şəxs adları ilə eynidir. Şumer dilində Ki-ak(a) ‘sevimli’, türk dillərində qaqa ‘böyük qardaş’ deməkdir. Datis - iranmənşəli ad sayılmışdır. Dədə sözündən ibarətdir, sonuna yunanca -is şəkilçisi artırılmışdır. Ada (e.ə.716) sözü türkcə ədə sözü ilə əlaqələndirilmiş və Qara dənizin şimal sahillərində yaşayan skiflərdə də Ada adının olduğu qeyd edilmişdir. (6; 105) Lakin ədə sözündən ad olmaz. Bu elə ata sözü olar. Karakku (e.ə.714) sözünü E.A.Qrantovski İran dillərinə aid etmiş, türk mənşəli kara ‘xalq’, ‘camaat’ sözünü iranmənşəli hesab etmişdir.(26; 267) -ak sözdüzəldici şəkilçidir.
Xüsusi adların bir qisminin sonu Assur yazılışında -ukku şəklində qurtarır: Maşdayaukku, Zardukku, Dayaukku, Karakku və s. Bu sözlərdə k səsinin qoşalaşması assur dilinin xüsusiyyəti sayılır, sondakı u səsi isə assur adlıq hal şəkilçisi hesab olunur. Bu cəhətləri nəzərə aldıqda qeyd edilən sözlər Maşdayauk, Dayauk, Zarduk, Karak şəkillərində səslənir (hələ heç onu da bilmirik ki, Maşdayauk, Dayauk sözlərində -uk hecasından əvvəlki a saitini mixi yazını oxuyanlar artırıb, yoxsa yazıda qrafik işarəsi var və əgər varsa, Zarduk sözündə nə üçün yoxdur). Dayaukku sözünün başqa cür - Deyok şəklində oxunması da göstərir ki, bu sözlərin oxunuşunda təhrif var.
Maşdayaukku, Dayaukku, Zardukku, Karakku sözlərindən assur elementlərini ayırsaq, maşdaya, daya, zard, kara sözləri və -uk,-k morfemləri qalar. Q.Qeybullayev -uku hissəsini qədim türkcə ‘oğlan’, ‘varis’, maşda hissəsini ‘mə’bəd təsərrüfatında işləyəcək adam’ mə’nasında izah etmişdir. (6; 166) Lakin bu mə’nanın xüsusi adla əlaqəsi az inandırıcıdır. Digər tərəfdən, uku hissəsində son u yad dilin elementi olduğu üçün ayrıca bir morfem kimi götürülməlidir. Maşdayaukku sözü ilə Dayaukku sözünü fərqləndirən maş hecasıdır. Maş hissəsini ayırdıqda, hər iki söz dayauk (deyok) şəklini alır. Deməli, maş ayrı, day(a) ayrı söz kökləridir və Maşdayaukku sözündən maşda hissəsini bir söz kimi ayırmaq olmaz. Əvvəlki iki söz müəllif tərəfindən Maş-da-uku, Da-uku şəklində ayrılmışdır. Q.Qeybullayev da hissəsini ‘(allahın) köməyi ilə’ mə’nasında izah etmişdir. Bu da ağlabatan deyil, çünki belə olduqda arada ya hecası itir. Bəlkə y samitini də saitlər kimi təxmini əlavə etmişlər? Bu şübhəyə ehtiyac yoxdur, çünki hər bir samitin qrafik işarəsi olub. Şumer dilində sözlər çoxmə’nalıdır. Sözlərdə omonimlik daha güclüdür. Q.Qeybullayev daha çox sözlərin teofor yozumuna diqqət yetirmişdir. Müəllifin fikrinə görə, Zarduk sözü ‘(Allahın) izni ilə çarın varisi’, Dayauk - ‘(Allahın) izni ilə varis’, Maşdayauk - ‘(Allahın) izni ilə vəzir’ deməkdir. Q.Qeybullayev Deyok (e.ə.VIII əsr) sözünü ayrıca izah etmişdir. Lakin fikrimizcə, bu sözü ayırmaq vacib deyildi, çünki Dayaukku sözündən assur dil elementlərini (k və u səslərini) atsaq, qalan hissə, yə’ni Dayak elə Deyok sözüdür. E.A.Qrantovski bu sözlərə, eyni zamanda, məsələn, mazda sözünə qoşulan aya, aka, uka, ara şəkilçilərini (Mazdaya, Mazdaukku, Mazdaka, Mazdara) eyni vəzifəni yerinə yetirən şəkilçilər hesab etmişdir. Müəllifin qənaətinə görə, Mazdaka, Xşadraka, Artuka, Artaka, Saruka, Saraka, Bazuka kimi sözlərdə aka, uku eyni şəkilçilərdir.(26;261) Bir tərəfdən, sözlərin sonundakı u, a elementləri yad dilin əlavələri hesab olunur, o biri tərəfdən də qoşulduğu hissə ilə birlikdə bir morfem (uku, aka şəkillərində) sayılır. Bu da məntiqsizdir. Y.Yusifovun fikrinə görə, Dayaukku (və Deok) şəxs adı deyil, «vilayətin ağası» mə’nasında rütbə bildirən sözdür.(2; 120)
Bütün bunları qeyd etməklə biz bu fikirdəyik ki, Maşdayaukku, Dayaukku, Zardukku, Karakku adları və bu tipli adlar sözdüzəldici şəkilçilər vasitəsilə yaranmış adlardır və xüsusi ad kimi yox, ləqəb kimi formalaşmışlar. Verilmiş misallara diqqət yetirdikdə sözlərdə aydın şəkildə substantiv sifət mə’nası müşahidə olunur: fe’l əsasına -ıq,-aq şəkilçisinin artırılması ilə ad (isim, sifət) düzəldilmişdir. Bunu bir sıra başqa xüsusi adlar da təsdiq edir. Məsələn, art(maq) fe’lindən Art-uk, baz (poz və ya boz olmaq) fe’lindən Baz-uk (qədim türkcədə bazğan - ‘yarğan’ mə’nasındadır). (25; 89) Gül tiqin abidəsində Baz kağan adlı şəxs qeyd olunmuşdur. (Bazuk adı, görünür, döyüş zamanı ‘yaran’, ‘keçən’ mə’nasında düzəlmiş ləqəb olmuşdur); sar(maq) və ya sar(ar)(maq) fe’lindən Saruk və s. bunlar substantiv vəziyyətdə ləqəb kimi işlənmişdir -ak və -uk bir şəkilçinin variantlarıdır. Bu əsasda Dayaukku, Maşdayaukku, Zardukku sözlərinə də baxmaq olar. Qədim abidələrdə taya fe’li ‘söykənmək’, ‘dayaq qoymaq’(34;274) mə’nasında işlənmişdir. Deyok, Dayaukku sözləri bu sözdən ‘Dayaq’ şəklində (‘dayaq olan’ mə’nasında) ləqəb kimi formalaşmışdır. E.A.Qrantovski bu sözü qədim fars dilindəki dahyuauş sözü ilə əlaqələndirərək ‘ölkəyə aid olan’, ‘ölkənin rəhbəri’ mə’nasında izah etmişdir.(26; 266) Mənşə düz göstərilməsə də, bu da bizim qeyd etdiyimiz mə’naya yaxındır. Maşdayauk sözündə maş şumer dilində ‘vəzir’ mə’nasındadır, Maşdayauk - ‘vəzir-dayaq’ kimi anlaşılır. Zarduk sözü bu cəhətdən, fikrimizcə, heca itirib. Əslində, Zardayauk şəklində olmalıdır və sar sözü ilə ‘sar (çar)-dayaq’ kimi düşünülə bilər. Payukku (e.ə.714) sözü də eyni şəkildə izah olunmalıdır (şumercə pa, ba ’bağışlandı’ və uk şəkilçisindən ‘bağışlanan, bağışlanmış’ mə’nasında).
E.A.Qrantovski Uriakku (uri - qədim türkcə ‘artmaq’, ‘çoxalmaq’, ‘oğul’ və -ak şəkilçisi ilə ‘törəyən, artan, çoxalan’ mə’nasında, (25; 14) adlanan ərazi hakiminin Karakku adını fars mənşəli saymış, sözü Varyuaka şəklinə salaraq ‘ordu’, ‘xalq’ mə’nasında işləndiyini qeyd etmişdir. Əslində isə, kara (qara) sözü ‘camaat’, ‘xalq’ və «qaralmaq’, ‘böyümək» mə’nalarında şumer və türk dillərinə məxsus sözlərdəndir.
Amakanu, Asrukanu adlarında da -k morfemi vardır. Asruk (‘sərxoş’) qədim abidələrimizdə işlənən arxaik sözlərdəndir.
Hər bir sözün mənşəyini İran dillərində yozmağa çalışan E.A.Qrantovski bu sözlərdəki -ak şəkilçisində kiçiltmə mə’nası olduğunu göstərir, lakin qədim fars dilində kiçiltmə mə’nalı belə bir şəkilçi olmadığı üçün buna oxşar başqa bir şəkilçi tapmağa çalışmışdır.(26; 262)
Mada tarixi ilə bağlı əsas şəxs adları - Huvaxıştra, Kaştarita, Astiaq, Qaumata, Harpaq, Mandana kimi antroponimlər də türkcə izah olunur.
Bisütun qaya yazılarında Huvaxıştra (e.ə.625-585) kimi yazılmış Mada hökmdar adı antik mənbələrdə Kiaksar şəklindədir. Q.Qeybullayev sözün əslini Kuvaksatar, Kuyaksatar şəklində təsəvvür edərək şumer dilində kiar ‘sevimli’, şat ‘vəliəhd’, ‘şahzadə’ və ər ‘kişi’, ‘igid’ sözləri ilə, yaxud əgər Herodotun yazdığı kimidirsə, kiaq ‘sevimli’ sözü və assur allahının adı Şar, Sar ilə izah etmişdir. Bu son izah ağlabatan deyil, çünki 520 ilin müddətində Manna və Madaya qan udduran yırtıcı Assur çarlığının, o çarlığın ki, böyük tarixi şəxsiyyət kimi həmin çarlığa özü son qoymuşdur, onun allahının adını özünə ləqəb seçməzdi. Bizcə, Kiaksar türkcə kiaq ‘sevimli’ və Ön Asiyada o dövrdə geniş yayılmış sar ‘çar’ sözündən (‘sevimli çar’) ibarətdir və xüsusi ad deyil, ləqəbdir. Mada hökmdar adı Kaştarita (e.ə.673) (Kas tayfasının başçısı) qədim farsca hşadrua ‘hakim’, ‘hökmdar’ sözü ilə əlaqələndirilmişlər. (26; 209) Q.Qeybullayev ‘hökmdar’ sözündən xüsusi ad düzəlməsinin ağlabatan olmadığını qeyd edərək Kaştariti sözünü kas (kaş)- kas tayfa adı təri, töri ‘qanun’, ‘qayda’ və tay ‘kimi’ sözlərinə ayırmışdır: ‘kaşların qanun-qaydasına riayət edən’ mə’nasında.(6; 107) Bizcə, son hissə tey yox, qədim türkcə iti ‘tərtib, təşkil’ sözüdür. (36: 78) Beləliklə, ad bütövlükdə ‘kas qanunlarını tərtib edən’ mə’nasındadır. Həm də aydın olur ki, Kaştariti hökmdarın adı yox, ləqəbidir. Astiaq (e.ə.585-550) - Madanın son hökmdarının adıdır. Bisütun yazılarında babilcə İştimequ, fars versiyasında İştivequ şəklindədir. Herodot Astiaq şəklində yazmışdır. Babillilərin dilində v səsi olmadığı üçün adda v>m keçidi nəzərə alınır. İ.H.Əliyev adı elam allahı İştunun adı ilə bağlamış, Q.Qeybullayev də bunu qəbul etmişdir. Çünki həmin sözlə bağlı Madada bundan əvvəl İşteluku və İştesuku adları da mə’lumdur. Sözün son hissəsinin şumercə -be şəkilçisindən və ku ‘mənimdir’ sözündən ibarət olduğu, adın bütövlükdə ‘hökmdar İştu allahım’ mə’nasında işləndiyi göstərilir.(6; 110) Lakin fikrimizcə, farslar bu sözü yunanlardan daha düzgün tələffüz edərdilər; odur ki Herodotda söz təhrif edilmişdir, sözün sonunda maq kəlməsi vardır: İştu-maq. Mə’nası ‘maqların allahı’ deməkdir. Ad deyil, ləqəbdir.
Maraqlı və etimoloji cəhəti əsasən üzdə olan şəxs adlarından biri də Qaumat sözüdür. Herodotda Smerdis şəklindədir. Bisütun yazılarında göstərilir ki, Qaumata hakimiyyəti Kirin Kambiz tərəfindən gizli öldürülmüş oğlu Bardinin adından (yə’ni özünü Bardi kimi təqdim etməklə) ələ almışdı. Bisütun yazılarında adı Kamata şəklindədir ki, bu da türkcə qam və ata sözlərindən (‘qam ata’) ibarətdir. Sözün mə’nası özlüyündə aydın olduğundan əksəriyyət - Y.B.Yusifov, Q.Qeybullayev, F.Cəlilov və b. bu cür izahla razıdır. Biz də bu fikirdə olmuşuq. (49; 11) ‘Qam ata’ya müvafiq bir sıra başqa adların olduğu da üzə çıxarılmışdır: Moisey Xorenasi I əsr hadisələrindən danışarkən Paskam adını qeyd etmişdir; hunlarda Eşkam, «Dədə Qorqud»da Qamğan (Qamxan) adları vardır. Bunlardan birincisini ‘baş qam’, ikincisini ‘dost, yoldaş qam’, üçüncüsünü ‘qam xan’ kimi izah etmək olar. Bisütun yazısının fars bəndi Qaumat adını, yəqin ki, nifrətlə Gaumata adlandırmışdır ki, bu da ‘öküz bədənli’ kimi izah edilir (fars. gau - gav ‘öküz’, ‘inək’, türk.bod, bəd ‘bədən’, ‘boy’. Tançoksar şəklində qeydə alındığı mənbələr də vardır: ‘təni öküz ər’.(2; 125)
Astiaqın qohumu və ordu komandanı Harpagın adı tarixdə lə’nətlə yad edilir. Astiaq ona oğul dağı göstərdiyi üçün xəyanət edərək farsların tərəfinə keçmiş və madalıların farslardan asılı vəziyyətə düşməsinə səbəb olmuşdur. İ.M.Dyakonov bu sözün İran dilləri ilə izah olunmadığını göstərir. İ.Q.Əliyev onu kassit dilindəki xarve sözü ilə əlaqələndirmişdir. E.A. Qrantovski hind dilindəki arbha sözünə oxşadaraq ‘uşaq’, ‘balaca’, ‘oğul’, ‘gənc’ mə’nalarında izah etmiş, lakin görünür, onun ‘ər’ mə’nasını duyduğu üçün həm də orta fars dilindəki merak, avestadakı ma’rya sözlərinə əsasən (əslində bu sözlərdə də nostratik er - ‘ər’dir) ‘ər’, ‘gənc döyüşçü’ mə’nalarını da qeyd etmişdir.(26; 268) Sözün əvvəlindəki h səsinin farslar tərəfindən artırıldığı güman olunur. Sondakı u səsi assur elementidir. Bunları nəzərə almasaq, Harpaq sözü e.ə.713-cü ilə aid assur yazısındakı Arbak şəxs adı ilə eynidir. Q.Qeybullayev bu adı ərə, ara ‘qul’, ba ‘bağışlamaq’ və ku ‘qismət’, ‘pay’ sözlərinə ayırmış, teofor ad kimi izah etmişdir (‘mə’bəd təsərrüfatında işləyən qul’). Bizim fikrimizcə, ad ər ‘kişi’, ‘igid’, ‘qəhrəman’ və bəy sözlərindən ibarətdir. Sondakı səs kar dilarxası «k» deyil, hazırda bir sıra şivələrimizdə işlənən bəg sözünün dilortası g səsidir.
Mada şəxs adları içərisində Mandana (Astiaqın qızının adı), Tomiris (Massaget çarı) kimi qadın adları da maraqlıdır. Q.Qeybullayev Mandana adını şumercə man ‘mən’, da ‘Allahın qərarı ilə’ və Ana ‘Göy allahı’ hissələrinə ayırmışdır: ‘Mən Göy allahının qərarı ilə’ mə’nasında. Bizim fikrimizcə, bu ad Manda + ana sözlərindən ibarətdir (Mannanın Mada ilə qovuşduğu vaxtlarda Manda sözünün işləndiyi mə’lumdur) və ‘Mandanın (Madanın) anası’ deməkdir, ad deyil, xalq tərəfindən verilmiş ləqəbdir. Mandauk adını da eyni qayda ilə izah etmək olar. Q.Qeybullayev bu sözü şumercə man ‘mən’, da ‘(Allahın) qərarı ilə’ və uqu ‘övlad’ sözlərinə ayırmış, ’Mən allahın qərarı ilə övladam’ mə’nasında teofor ad saymışdır.(6; 111) Bizim fikrimizcə, bu şəxs adı Manda və uk sözlərindən ibarət olub, ‘Manda (Mada) oğlu’ mə’nasında ləqəbdir. Tomiris (e.ə.VI əsrin ikinci yarısı) şəxs adının sonundakı -is/-os yunan elementi - adlıq hal şəkilçisidir. Bu element Tomirisin oğlunun adında da vardır: Sparqap-is. Tomir sözü ‘dəmir’ sözünə uyğundur - Tamerlan sözü kimi. Qədim türkcədə Tomur xüsusi ad kimi işlənmişdir (25; 574) Sparqapis sözündə isə ər sözü var: Sp-ar-qap. Qədim türkcədə sap ‘ardıcıllıq’, ‘əlaqələndirmək’, ‘tərtib etmək’, düzəltmək’ mə’nalarındadır.(34; 145; 25; 485); qap sözü ‘qan qohumu’ deməkdir: qap qadaş - ‘qan qohumları’. (34; 146) Söz ümumilikdə ‘qan qohumlarını birləşdirən ər’ mə’nasında *Saparqap şəklində düşünülə bilir.
Mənbələrdə həm Artuk, həm də Artik şəxs adı işlənmişdir. Q.Qeybullayev bunları fərqləndirmiş, Artuk sözünü ‘Utu(k) allahının qulu’ mə’nasında ara, ərə ‘qul’ və Utu (Günəş allahı) sözlərinə, Artik sözünü isə ər - ‘kişi’, ‘igid’ və tın(q) ‘möhkəm’, ‘qüvvətli’ sözlərinə ayırmışdır. Bunlara müvafiq şəkildə şumer mənşəli Marduk allah adının da amar ‘bala’ (əslində bu əmər sözüdür) və Utu sözlərindən düzəldiyini və ‘Utunun balası’ mə’nasını bildirdiyini güman etmək olar. XVIII əsrə aid Xivə xanlarının arxivindəki sənədlərdə Artik bəy, Artik Mühəmməd, Artuk bəy adları müəyyən edilib.(6; III) Bizə görə, Artuk və Artik eyni sözlərdir. Bəlkə də bu sözlərin tərkibindəki art - ‘artmaq’ fe’li, uk/ik - ad düzəldən şəkilçidir.
Xüsusi adların bir qismində şumer yer allahının adı iştirak edir: Kiara (e.ə. 820)- şumercə Ki - Yer allahı, ar ‘qul’ sözlərindən olub ‘Yer allahının qulu’ (‘Allahqulu’) deməkdir. (6; 104) Kibaba (e.ə. 713) şumercə Ki - Yer allahı, ba ‘allah’ və ba ‘bağladı’ (‘Allah Ki bağladı‘ - yəqin ki, bu dünyaya) sözlərindən ibarətdir. Və ya sadəcə Ki baba (‘Baba allah’) sözləridir.
Q.Qeybullayev Manna və Mada şəxs adlarını təhlil edərək, onların daha çox şumer mənşəli olduğunu müşahidə etmiş, bunun hansı səbəbdən belə olduğunu izah etməyin çətin olduğunu söyləsə də, əsasən düzgün nəticə çıxarmışdır: «Maraqlı cəhət odur ki, Manna və Midiyada şəxs adlarının çoxusu şumer mənşəlidir. Bunun səbəbini izah etmək çətindir. Müxtəlif mülahizələr irəli sürmək olar. Birincisi, çoxminillik qarşılıqlı əlaqələr nəticəsində şumerin teofor şəxs adları mannalara və madaylara da keçmişdir... İkincisi, mannaların və madayların ulu əcdadları olan kutilər və lullubilər mənşəcə şumerlərlə eyni etnik kökə mənsubdur. Üçüncüsü, şumerlərin bir hissəsi mannaların və madayların əcdadlarına qarışmışdır. Ümumi nəticə budur ki, şumerlər, kutilər, lullubilər, nisbətən sonra gəlmiş kaslar və kaspilər Altay-türk mənşəli etnoslar idilər». (6; 111-112) Birinci mülahizə, yə’ni qonşuluq və yaxınlıq nəticəsində yaranan əlaqələr həmişə, hər yerdə olub. Lakin bu, köklü səbəb deyil. Köklü səbəb ikinci və üçüncüdür - şumerlər, kutilər, lullubilər və kutilərlə lullubilərin sonrakı varisləri mannalar, madaylar bir kökdəndir.
Bütün bunları nəzərdən keçirərək tam yəqinliklə bu qənaətə gəlmək olur ki, Ön Asiya müxtəlif dil ailələrinin ilkin təcrid olunduğu ocaq olmuşdur. Həm də bu proses şumerə qədər artıq müəyyən mə’nada başa çatmışdı. Biz bununla sonrakı dövrlərdə dil ailələri daxilində yeni ayrılmaları inkar etmirik. Lakin əsas dil ailələrinin tam formalaşmış nümunələri hələ e.ə.VI minilliyə qədər artıq vardı. Əslində, o dövrdə dillər indiki qədər türk rəngində, hindavropa və ya semit rəngində deyildi, amma bu istiqamətlərdə sür’ətli inkişaf yolunda idilər. Ona görə də E.A.Qrantovskinin iranmənşəli saydığı sözlərin əksəriyyəti daha yaxın fonetik quruluşda, əslinə uyğun şəkildə türk dillərində vardır və bir çox hallarda onun zorla uyğunlaşdırma prosesində hind dilindən gətirdiyi misallardan fərqli olaraq, Azərbaycan ərazisində lulluların, kutilərin, suların, turukkilərin, kasların, mannalıların və madayların dil faktları mixi yazılarda, antik müəlliflərin əsərlərində türk formasına, türk mə’nasına, türk rənginə daha müvafiqdir. Amma türk dillərinin tarixi ilə məşğul olan alimlərdə bunları böyük səbr və mətanətlə ortaya çıxarmaq istəyi zəifdir. Türklərə düşmən münasibət bəsləsə də, Q.Staravoytova ermənilər haqqında aşağıdakı sözlərində çox haqlıdır: ermənilər «Öz qədimliyinə görə özlərindən çox, tarixçilərə minnətdar olmalıdırlar». Türk-azərbaycanlılar haqqında: «Əfsuslar olsun ki, yazıq bu millətə ki, bu cür sübutlarla öz tarixini müdafiə edə bilmir. Mən həmişə bu tənbəlliyə məəttəl qalmışam». Hindavropalılar mixi yazıları oxuyur, istədikləri kimi təhrif edir, amma bir türk yetişdirməsi yoxdur ki, bir dəfə bir mixi yazıya nəzər sala, əziyyət çəkə və həqiqəti ortaya çıxarmağa kömək edə. Xalq yaratdığı tarixi bilməlidir. Millət öz tarixini yazmalıdır və yazdıqlarını düzgün oxumağı bacarmalıdır.