M ü n d ə r I c a t

Antropogen mühit – insan tərəfindən dəyişdirilən təbii mühitdir. O,  

özündə  ―kvazi  təbii  mühit‖  (mədəniləşdirilmiş  landşaftlar,  aqrosenozlar  – 

aqroekosistemlər və digər özünü bərpa edə bilməyən mühit), ―artetəbii mü-

hit‖  (təbii  elementlərlə  birlikdə  insanların  süni  əhatəsini-  binaları,  təchi-

zatları,  asfaltlaşmış  və  digər  yolları  əhatə  edir);  insanı  əhatə  edən  mühit  – 

abiotik, biotik və sosial faktorların cəmini ―kvazitəbii‖ və ―artetəbii‖ mühit-

lərlə birlikdə cəmləşdirir. 

Faktorial ekologiyada daha kiçik mühit anlayışı var –  yaşama mühiti. 

O, orqanizmləri əhatə edən və onlarala qarşılıqlı əlaqədə olan təbii mühitin 

bir  hissəsidir.  Yaşama  mühitinin  tərkib  elementləri  və  xüsusiyyətləri  çox 

sahəlidir,  dəyişkəndir;  bu  zaman    elementlərdən  biri  orqanizm  üçün  vacib, 

digəri əhəmiyyətsiz, üçüncüsü isə zərərli ola bilər. 

Mövcudolma  şəraiti  və  ya  həyat  şəraiti  –  bu  orqanizmə  vacib  olan 

mühit  elementlərinin  cəmidir,  hansı  ki,  onlar  qırılmaz  bağlıdır  və  onlarsız 

yaşaya bilməzlər. Ekoloji ədəbiyyatlarda göstərilir ki, ətraf mühitin istənilən 

elementi  ekoloji  faktor  ola  bilər.  Ekoloji  faktorun  aşağıdakı  təyinatı  daha 

geniş yayılıb – canlı orqanizmin inkişafının hər hansı fazasında ona müsbət 

və  ya  mənfi  təsir  göstərən  ətraf  mühit  elementinin  hər  biri  ekoloji  faktor 

adlanır. Ekoloji faktorlar orqanizmdə gedən biokimyəvi, fizioloji proseslərə, 

onun  yayılmasına, inkişafına, məhsuldarlığına, sağlamlığına, ölümünə, sut-

kalıq və illik fəaliyyətinə təsir edir. Hansı faktor olursa olsun, onun canlıya 

təsiri  optimal  hissədən  kənarlaşdıqca  zəiflədici,  lap  kənarda  isə  öldürücü 

olur.  

Ekoloji  faktorların  canlıya  təsiri  tez  və  ləng,  canlının  bu  təsirlərə 

cavab reaksiyası da tədrici və dərhal ola bilər. Antropogen faktorların çoxu 

tez, bəziləri ləng təsir edir.  

---

19 

 

 

ġəkil 1.2. Ekoloji amillərin təsir sxemi 

 

Su, torpaq, hava və canlı orqanizm mühit əmələ gətirir.  Eyni zamanda 

faktor kimi təsir edirlər. Bunlara mühit əmələ gətirən faktorlar deyilir. Eyni 

faktorun təsiri müxtəlif mühitdə fərqli ola bilər. Məsələn, işıq hava mühitdə 

ən çox, torpaqda isə ən azdır.