Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Təbii  mühitin  həcmi  anlayışını  belə  bir  misal  üzərində  izah  etmək  olar. 

Tutaq ki, 500 ha ərazidə 6 baş ceyran yaşayır. Belə şəraitdə onlar sürətlə artaraq 10 

il  ərzində  200  başa çatacaq.  Bu  zaman  ceyranların  qidalanmasına xeyli ot bitkisi 

sərf olunacaq. Onlar öz yaşayış yerlərini pozacaq. Bundan sonra müxtəlif xəstəlik-

lər, yem çatışmazlığı, mühitin dağılması nəticəsində onların sayı getdikcə azalacaq. 

ceyranların  sayının  100-ə  enməsi  ilə  proses  stabilləşəcək.  Yuxarıda  qeyd  edildiyi 

kimi,  təbii  sistemlərdə  özünütənzimləmənin  homeostatik  mexanizmləri  formalaş-

mışdır. Ona görə də mühitin həcmi həmişə maksimal qiymətdən aşağı olur və ifrat 

yüklənmələr baş vermir. Bəzən bu «etibarlı təminat həcmi» də adlanır. 

Şəhərlərdə  əhalinin  sayı  və  iqtisadi  rifah  artdıqca  mühitin  həcmi  həddən 

artıq yüklənir ki, bu da öz növbəsində havanın və suyun keyfiyyətinin aşağı düş-

məsinə səbəb olur. Nəticədə, xəstəliklərin sayı artır, suyun və havanın təmizlənmə-

sinə xərclər çəkilir, tibbi xidmətlər göstərilir və s. Bundan başqa, böyük şəhərlərdə 

nəqliyyat, xidmət, qızdırıcı və soyuducu sistemlərin xərcləri, cinayətlərin və işsiz-

liyin miqdarı və s. artır. Başqa sözlə, şəhər böyüdükcə onun funksiyalarının təmi-

natına çəkilən xərclər artır, həyat keyfiyyəti isə aşağı düşür.  

İndustrial-şəhər sistemi həmçinin giriş və çıxışda mühitin həcmindən, başqa 

---

 

9 

sözlə ətrafındakı yaşıl mühitdən çox asılıdır. Şəhər böyük olduqca şəhərətrafı təbii 

fəzaya  daha  çox  ehtiyac  duyulur.  Bu  olmadıqda  həyat  keyfiyyəti  kəskin  aşağı 

düşür,  və o, digər şəhərlərlə rəqabətdə uduzur. Əksər hallarda enerji çatışmazlığı 

və digər rahatlıqlar deyil, məhz həyat keyfiyyəti şəhərin limit faktoru rolunda çıxış 

edir. İdeal halda hər bir regionda muzeylər, teatrlar, filarmoniyalar, idman komp-

leksləri, universitetlər və s. mədəniyyət mərkəzlərinin yerləşdiyi iri şəhərlər, onla-

rın yaxınlığında isə ekoloji rifahı təmin edən kiçik qəsəbələr olmalıdır. Şəhərlərdə 

iqtisadi  funksiyalar,  adətən,  maksimum  həddə  olduğundan  orada  insan  həyatının 

iqtisadi və ekoloji aspektlərinin optimallığını eyni zamanda  təmin etmək mümkün 

olmur. 

Dünya əhalisinin sayı çox güman ki, artıq biosferin insanları qida  məhsul-

ları və yanacaq mənbələri ilə təmin etmək imkanının mümkün maksimal həddinə 

yaxınlaşır. Bəzi alimlər hesab edirlər ki, artıq Yerin imkanlarının tutum həddi aşıb. 

Onların  fikrincə,  planetin  yoxsul  hissəsinin  həyat  səviyyəsi  artarsa,  onda 

resursların çatışmazlığı yaranacaq. 

Əgər  doğum  ilə  ölümün  səviyyəsi  bərabərləşərsə,  onda  Yer  əhalisinin  sayı 

8,5-13,5 mlrd. intervalında stabilləşəcək (22). Bu onunla izah olunur ki, doğumun 

artmasından  sonra  əhalinin  sayı  kəskin  azalacaq.  Çünki  əhalinin  sayı  10  mlrd-ı 

aşdıqda  biosferin  mövcud  resursları  və  tutumu  buna  çatmayacaq  və  nəticədə, 

həyatın keyfiyyəti aşağı düşəcək. 

Gənc  və  yetkin  ekosistemlərin  inkişafı  enerji  sərfinin  miqdarı ilə fərqlənir. 

Bu enerji biokutlənin artımını və strukturun mövcudluğunu təmin edir. Yetkin eko-

sistemlərdə  strukturun  təmin  edilməsinə  sərf  edilən  enerji  onun  məhsul  artımına 

sərf etdiyi enerji miqdarından çoxdur. İnsan isə maksimum məhsul almaq üçün əla-

və enerji sərf edərək sistemin strukturunun təminatı haqqında düşünmür. Məsələn, 

monokultura  şəraitində  yüksək  məhsul  əldə  etməyə  çalışan  insan  qeyri-yetkin 

aqroekosistemləri süni surətdə təmin edir, təbii sistemi ifrat yükləyir. Lakin bütün 

Yer səthini əkin sahəsinə çevirmək mümkün deyil. O zaman bir biosferin stabilliyi-

ni  təmin  edən,  amma  «yeyilməyən»  bufer  sistemindən  məhrum  olardıq.  Hər  bir 

---

 

10 

insan  instinktiv  olaraq  öz  evini  kollar,  otlar,  güllərlə  əhatə  etməyə,  su  hövzəsi 

yaxınlığında  yaşamağa  və  s.  çalışır.  İnsanlara  təkcə  qida  və  geyim  lazım  deyil. 

Onlara  atmosferdəki  CO

2

  və  O

2

  qazlarının  balanslı  nisbəti,  mülayim  iqlim,  təmiz 

hava və su mənbələri, təbiətdən zövq almağa imkan verən rekreasiya zonaları da 

lazımdır (Şəkil 1.1.). 

Uzun  müddət  bəşəriyyət  təbiətin  ekosistemlərin  tarazlığının  təminatçısı 

olduğunu və digər həyati vacib funksiyalara (qazların mübadiləsi, suyun təmizlən-

məsi,  biogen  elementlərin  dövranı  və  s.)  malik  olması  faktını  adi  hal  kimi  qəbul 

edirdi. Lakin elmi-texniki tərəqqinin və Yer əhalisinin sayının artması nəticəsində 

təbiətdəki  özünütənzimləmənin  kompensasiya  mexanizmi  dağılmağa  başladı. 

Məlumdur ki, eyni sistemi iki əks-meyar əsasında optimallaşdırmaq mümkün de-

yil. Ona görə də bu gün biz iqtisadi rifahların miqdarı ilə həyat fəzasının keyfiyyəti 

arasında kompromiss axtarmalıyıq. 

Əhalisinin sıxlığı böyük olan ölkələr (Yaponiya, Belçika, Hollandiya və s.) 

öz sahəsində kənarda yerləşən böyük ərazilərdən çox asılıdır. Bu baxımdan bizi bə-

şəriyyətin indiki iqtisadi inkişafını təmin etmək üçün lazım olan ilkin təbii mühitin 

miqdarını  qiymətləndirmək,  təbiətlə  insanın  qarşılıqlı  münasibət  strategiyasını 

hazırlamaq, qlobal inkişaf modelini yaratmaq kimi çətin suallar gözləyir. 

 

Cavan (inkişafda olan)                          Yetkin ekosistemlər 

                          Məhsulun artımı                                            Məhsul artımı 

                        

Strukturun təmin edilməsi                           Strukturun təmin edilməsi 

(tənəffüs)                                                      (tənəffüs)                    

 

Şəkil 1.1. Ekosistemlərdə enerjinin paylanması (22) 

 

Təbiətdən istifadə və ətraf mühitin mühafizəsi fəaliyyətləri təbiət qanunları 

ilə uzlaşdırılmalıdır. İnsan biosferdəki rolunun yalnız çoxsaylı növlərdən biri oldu-

---

 

11 

ğunu dərk edərək, digər növlər kimi təbiət qanunlarına uyğunlaşmalı, öz fəaliyyə-

tini onlarla uzlaşdırmalıdır. O zaman insanın Homo sapiens növü olaraq gücü tə-

biəti dəyişdirməkdə deyil, onun qanunauyğunluqlarını düzgün dərk etməkdə, onun-

la  ayaqlaşmaqdadır.  Təbiətin  inkişaf  qanunları  cəmiyyətin  inkişaf  qanunları  ilə 

müqayisədə insan üçün daha yüksək tərtibli qanunlardır. Çünki məhz bu qanunla-

rın  təsiri  və  yaratdığı  mühit  nəticəsində  insan  meydana  gəlmiş  və  yaşaya  bilər. 

Cəmiyyət qanunları insan tərəfindən onun sosial, siyasi-iqtisadi rahatlığı və birgə-

yaşayış üçün yazılmışdır. 

Bəşəriyyətin  fəaliyyəti  zamanı  təbəitin  inkişaf  qanunlarının  əhəmiyyəti  və 

gözlənilmə  həlledici  rola  malik  olub  imperativ  əhəmiyyət  daşıyır.  Cəmiyyətlə 

təbiətin  qarşılıqlı  münasibətlərində  təhazür  edən  təbiətin  inkişaf  qanunları  təbiət-

dən istifadə və ətraf mühitin mühafizəsinin elmi-fəlsəfi bünövrəsini yaradır. 

Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə qanun layihələri hazırlayarkən təbiətin inkişaf 

qanunları  nəzərə alınmalıdır. Təsərrüfat, idarəetmə və s. ekoloji cəhətdən əhəmiy-

yətli  qərarların  qəbulu  zamanı  təbiət  qanunlarının  nəzərə  alınması  vacibdir.  Bu, 

ekoloji böhranlardan çıxmaq üçün ən vacib  metodoloji əsasdır. 

İndi isə təbiətin bəzi inkişaf qanunlarına nəzər salaq. 

1. Atomların biogen miqrasiyası qanunu (V.Vernadski). Kimyəvi elementlə-

rin Yer səthində və biosferdəki miqrasiyası ya canlı maddələrin bilavasitə iştirakı 

ilə (biogen miqrasiya), ya da canlı maddələrin geokimyəvi xüsusiyyətləri (O

2

, CO

2

, 

H

2

  və  s.)  nəticəsində  baş  verir.  Mühüm  nəzəri  və  praktik  əhəmiyyət  daşıyan  bu 

qanuna görə Yer səthində atmosfer, litosfer və hidrosferdə gedən ümumi kimyəvi 

proseslərin dərk edilməsi biogen və biotik amilləri nəzərə almadan mümkün deyil. 

2.  Daxili  dinamik  tarazlıq  qanunu.  Ayrı-ayrı  təbii  sistemlərdəki  maddələr, 

enerji, informasiya və dinamik keyfiyyətlər və onların iyerarxiyası bir-biri ilə sıx 

əlaqəlidir.  Bu  göstərilən  parametrlərin  istənilən  birinin  dəyişməsi  funksional, 

struktur,  kəmiyyət  və  keyfiyyət  dəyişikliklərinə  səbəb  olacaq.  Bu  zaman  maddi-

energetik, informasiya və dinamik keyfiyyətlərin ümumi cəmi sabit qalır. 

3. «Hər şey və ya heç nə» qanunu (B.Bouliç). Təbii sistemlər zəif təsirləri 

---

 

12 

toplayaraq  gur  və  dinamik  proseslər  yaradana  qədər  cavab  reaksiyası  vermir.  Bu 

qanun ekoloji proqnozlar zamanı faydalı olur. 

4.  Sabitlik  qanunu  (V.Vernadski).  Konkret  geoloji  dövrdə  təbiətdəki  canlı 

maddələrin miqdarı sabit kəmiyyətdir. Biosferin hər hansı bir yerində canlı maddə-

lərin miqdarının dəyişməsi başqa regionda eyni ölçüdə, lakin əks-istiqamətdə də-

yişikliklərə səbəb olur. Polyar dəyişikliklər təbiətin idarə edilməsində istifadə olu-

na bilər. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu əvəzetmələr həmişə  adekvat olmur. 

Adətən, yüksək inkişaf etmiş növlər və ekosistemlər digər  – təkamül baxımından 

aşağı pillədə dayanmış (iri orqanizmləri nisbətən kiçik orqanizmlər sıxışdırır) növ 

və ekosistemlər tərəfindən sıxışdırılır, insan üçün çox faydalı olan növlər daha az 

faydalı və ya faydasız növlərlə əvəz olunur. 

5. Minimum qanunu (Y.Libix). Libix müəyyən etdi ki, taxılın məhsuldarlığı, 

adətən, iri miqdarda tələb olunan qida maddələri ilə deyil, çox az lazım olan, lakin 

torpaqda  az  miqdarda  olan  maddələrdən  asılı  olur.  Başqa  sözlə,  orqanizmin 

dözümlülüyü onun ekoloji tələbatlar zəncirindəki ən zəif halqa ilə təyin edilir. 

6.  Təbii  resursların  məhdudluğu  qanunu.  Yerin  bütün  təbii  resursları  (və 

şəraitləri) məhdud və tükənəndir. Bu qanun planetin təbii məhdud ölçülərinə əsas-

lanır. Beləliklə, təbii resursların «tükənməz»liyi anlayışı prinsip etibarı ilə düzgün 

deyil. 

7.  Təbii  sistemlərin  onu  əhatə  edən  ətraf  mühit  hesabına  inkişafı  qanunu. 

İstənilən təbii sistem yalnız onu əhatə edən mühitin maddi-energetik və informa-

siya imkanlarından istifadə etməklə inkişaf edə bilər. Mütləq təcrid olunmuş inki-

şaf mümkün deyil. Çox mühüm nəzəri və praktik əhəmiyyət daşıyan bu qanundan 

üç vacib müddəa çıxır: 

— mütləq tullantısız istehsalın mümkünsüzlüyü; 

— istənilən daha yüksək quruluşlu biosistem (məsələn, heyvan növü) həyat 

mühitini dəyişdirərək və ondan istifadə etməklə nisbətən aşağı təşkilatlı sistemlərə 

potensial təhlükə yaradır; 

— Yerin biosferi sistem olaraq təkcə planetin resursları hesabına deyil, həm 

---

 

13 

də kosmik sistemlərin ( Günəş Sistemi) və onların idarəedici təsiri hesabına inkişaf 

edir. 

8.  Hazır  məhsulun  tərkibinin  təbiət  tutumunun  getdikcə  azalması  qanunu. 

Tarixi boyu ictimai məhsuldakı təbii maddənin xüsusi çəkisi getdikcə azalır. Bu, o 

demək deyil ki, istehsal prosesinə getdikcə az təbii maddə cəlb edilir. Əksinə, onun 

miqdarı  artır,  istehsala  cəlb  edilən  təbii  maddənin  95-98%-i  atılır.  Lakin  bu  gün 

istehsal  olunan  analoji  son  məhsulda  təbii  məhsulun  miqdarı  əvvəlki  dövrlərdən 

azdır.  Bu,  məhsulların  ölçülərinin  kiçilməsi,  təbii  materialların  sintetik  material-

larla əvəz edilməsi və s. faktorlar hesabına baş verir. 

9.  Təbiətdən  istifadənin  energetik  effektivliyinin  azalması  qanunu.  Tarixin 

təbii gedişatı ərzində, təbii sistemlərdən faydalı məhsul alarkən, onun hər vahidinə 

orta hesabla daha çox enerji sərf edilir. Hər bir insanın enerji sərfi Daş Dövründə 4 

min,  aqrar  cəmiyyətdə  12  min,  sənaye  dövründə  70  min  olduğu  halda,  müasir 

qabaqcıl ölkələrdə 230-250 min kkal/sutka təşkil edir. Bu göstərici ulu əcdadları-

mız ilə müqayisədə 58-62 dəfə çoxdur. Yüksək sənaye sisteminə malik ölkələrdə 

kənd  təsərrüfatı  istehsalındakı  ümumi  energetik  effektivlik  (sərf  edilən  və  hazır 

məhsul şəklində alınan enerjilərin nisbəti) primitiv əkinçilik şəraitinə nisbətən 30 

dəfə azdır.  

10.  Məhsuldarlığın  azalması  qanunu.  Mütəmadi  məhsulgötürmə,  torpaq-

əmələgəlmənin  təbii  proseslərinin  pozulması,  eləcə  də  monokultura  fəaliyyəti 

nəticəsində toksiki maddələrin torpaqda yığılaraq toplanması nəticəsində torpağın 

təbii məhsuldarlığı tədricən azalır. Bu proses biokütlənin yeraltı hissəsinin torpaq-

da toplanması, müxtəlif gübrələrin əlavə edilməsi nəticəsinlə qismən bərpa olunur. 

11.  Ekoloji  korrellyasiya  qanunu.  Ekosistemlərdə,  biotik  birliklərdə  onlara 

daxil olan bütün növlər və abiotik komponentlər bir-biri ilə funksional əlaqəlidir. 

Sistemin  bir  hissəsinin  sıradan  çıxması  (məsələn,  növün  məhvi)  sistemin  həmin 

hissəsi  ilə  sıx  əlaqədə  olan  digər  hissələrinin  sıradan  çıxmasına  və  sistemin 

funksional dəyişikliyinə səbəb olur. 

12. Emercentlik qanunu. Sistem həmişə onun hissələrindən fərqlənən xüsu-

---

 

14 

siyyətlərə malik olur. Göbələklə yosunun birləşərək (simbiotik assosiasiyası) key-

fiyyətcə yeni bir orqanizm olan şibyələri yaratması bu qanuna misaldır. 

13.  Zəruri  müxtəliflik  qanunu.  Sistem  mütləq  identik  elementlərdən  təşkil 

ola bilməz, amma iyerarxik quruluşa və inteqrativ səviyyələrə malik ola bilər. 

14. Təkamülün dönməzliyi qanunu (L.Dollo).  Orqanizm (populyasiya, növ) 

öz əcdadlarının əvvəlki vəziyyətinə qayıda bilməz. 

15.  Orqanizmlərin  təşkilati  strukturunun  mürəkkəbləşməsi  qanunu  (K.Rul-

ye). Canlı orqanizmlərin tarixi inkişafı bu orqanizmlərin orqan və funksiyalarının 

diferensiasiyası vasitəsilə onların təşkilati strukturunu mürəkkəbləşdirir. 

16.  Allen  qaydası  (C.Allen).  İqlim  soyuqlaşdıqca  istiqanlı  heyvanların 

bədənlərinin çıxıntı hissələri (ətraflar, quyruq, qulaqlar və s.) qısa, kütlələri isə çox 

olur. 

17.  Berqman  qaydası  (K.Berqman).  İstiqanlı  heyvanlarda  növ  daxilində  və 

ya  yaxın  növlərin  bircins  qrupu  daxilində  nisbətən  böyük  ölçülü  heyvanlara 

nisbətən soyuq ərazilərdə rast gəlinir (məməlilərdə 50%, quşlarda 75-90% hallarda 

uyğun gəlir). 

18.  Qloger  qaydası  (K.Qloger).  Soyuq  və  rütubətli  zonalarda  yaşayan 

heyvanların  bədənləri  isti  və  quraqlıq  ərazilərdəki  heyvanlara  nisbətən  daha 

intensiv  piqmentasiyaya  (daha  çox  qara  və  tünd-qəhvəyi)  malik  olur.  Bu,  onlara 

yetərli istilik miqdarı toplamağa imkan verir. 

19. Şredinger qaydası (E.Şredinger). Orqanizm neqentropiya ilə «qidalanır». 

Orqanizmin struktur nizamı ətraf mühitin nizamından yüksək olur, orqanizmin bu 

mühitə verdiyi nizamsızlıq aldığından çox olur. Bu qaydanın izahı belədir: Bütün 

hissəciklər  sərbəstliyə,  öz  entropiyalarını  artırmağa  çalışır.  Canlı  maddə  (orqa-

nizm)  isə  əksinə,  hissəciklərin  entropiyasını  azaldır,  onları  birləşdirərək  yüksək 

nizamlı maddələr (amin turşuları, zülallar, DNT və s.) yaradır. Bu isə ətraf mühit-

dən  götürülmüş  enerji  hesabına  baş  verir.  Nəticədə,  orqanizmin  struktur  nizamı 

mühitə nisbətən yüksək olur. 

20.  Təkamülün  inkişafı  qanunu.  Biosistemlərin  quruluşunun  mürəkkəbliyi 

---

 

15 

artdıqca növün mövcudolma dövrü azalır, təkamül tempi artır. Quşların orta möv-

cudluq dövrü 2 mln. il, məməlilərinki isə 800 min ildir. 

21.  Populyasiyanın  minimal  həddi  qanunu.  Hər  bir  populyasiyanın  özünə-

məxsus  elə  bir  aşağı  həddi  vardır  ki,  populyasiyanın  sayı  bu  həddən  aşağı  ola 

bilməz.  Sayın  bu  həddən  aşağı  enməsi  populyasiyaları,  bəzən  növün  varlığını 

təhlükə altına alır (7).