Magistratura məRKƏZİ

Şək. 1.1. Təşkilatın (müəssisənin) keyfıyyətin idarəetmə sisteminin sadə modeli:
1-birbaşa əlaqə kanalı ilə keyfıyyətin idarə olunması üçün idarəedən təsir və informasiya;

2-əksinə əlaqə kanalı ilə idarəolunan yarımsistemin keyfıyyətinin vəziyyəti haqda informasiya; 3-sistemin girişində keyfıyyət; 4-sistemin çıxışında keyfıyyət (məhsulun, xidmətin, yerinə yetirilən öhdəliklərin keyfıyyəti); 5-keyfıyyətin idarəolunmasında xarici təsir; 6-xaric olunan informasiya və sənədlərin (həllin) keyfıyyəti; 7-ətraf mühitin keyfıyyəti haqqında informasiya.
Sistemin layihələrinin araşdırılması prosesində, layihə hazırlamanın bütün qaydalarına əməl etdikdə, həqiqətən kompleks Kİ-nin realizə edilməsinə, keyfiyyət sahəsində müəssisənin hərtərəfli fəaliyyətinin əlaqələndirilməsinə imkan yaran­mışdır. Bununla belə, əsas rolu sistemin layihəsinin ən əhəmiyyətli sənədlərindən biri olan – kompleks plan oynamalıdır.

Kompleks sistemlərin Kİ layihələndirmə və tətbiqetmə metodları demək olar ki, xalq təsərrüfatının bütün sahələrində inkişaf etmişdir. Elm və təcrübənin yaratdığı ən son tövsiyələr ilə işləyən müəssisələr, bir qayda olaraq, keyfiyyətin yüksəlməsi və təmin edilməsi sahəsində yüksək göstəricilərə nail olurlar. Kİ sisteminin fəaliyyəti nəticəsində yüksək keyfiyyətli məhsulun buraxılışı həcmi artır və müvafiq olaraq zay mal və reklamasiyaların sayı və s. azalır.

Kİ inkişafı ilə ölkənin qabaqçıl müəssisələrində Kİ-nin avtomat sistemləri kompleksi yaranmağa başladı. Kİ kompleks sistemləri və Kİ avtomat sistemləri xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin bir sıra müəssisələrində müvəffəqiyyətlə yayılır və geniş istifadə olunur.

Ümumiyyətlə, müəssisələr səviyyəsində Kİ sisteminin inkişaf etdirilməsində aparılan işlərin tam kompleksini müsbət qiymətləndirmək olar.

1. Bir çox hallarda keyfiyyət sahəsində işlərin vəziyyətinin kifayət qədər dərin analizi aparılmırdı, bu isə təbii olaraq sistemin yaranmasında və fəaliyyətində səthi yanaşmaya, Kİ üzrə funksiya məsələlərinin çox məhdud sahə tutmasına, idarəetmə- nin vacib prinsiplərinə riayət edilməməsinə gətirib çıxarırdı.

2. Məhsulun keyfıyyəti və əmək dərəcəsinin dəyəri hər zaman obyektiv qiy­mət­ləndirilmirdi (istər işlədilən metodların natamam olması, istərsə də müəssisə­lərin olduqca mərkəzləşdirilmiş inzibati idarəedilməsində çatışmamazlıqlarla bağlı olan səbəblərdən).

3. Kİ-nin öyrənilməsinin əhəmiyyəti lazımi qədər qiymətləndirilmirdi. Bu da keyfıyyət sahəsində görülən bütün işlərin işçilər tərəfindən anlaşılmamasına gətirib çıxarırdı. Ona görə də dərslər bir çox hallarda lazımi səviyyədə keçirilmirdi.

4. Məhsulun keyfıyyətinin yüksəldilməsi və təmin edilməsi işində müəssisə­lərin və təşkilatların hamısı iştrak etmirdi.

5. Sistem çərçivəsində Kİ üzrə işə bir çox hallarda müəssisələrin rəhbərləri yox, TNŞ rəisləri başçılıq edirdi. Rəhbərlər və TNŞ arasında «plan üçün» və «keyfiyyət üçün» işində (bir sox hallarda axırıncıların xeyrinə olmayan) təbii ziddiyyət yaranırdı.

6. Sistemlər materialların, detalların, düyünlərin və məhsulun defekt və dayan­malarını üzə çıxartdıqda, səbəblərin «öyrənilməsi»ni operativ aparmırdılar.

7. Kİ-nın əsasını təşkil edən prinsiplər müəssisələrdə, real şəraitdə çox vaxt yaddan çıxarılırdılar və onların bir qismi həyata keçmirdi.

8. Kİ prinsiplərinin realizəsi zamanı ideologiya və fəaliyyətin zəif stimul­laşdırılması həyata keçirdi.

9. Kİ çərçivəsində yüksək keyfıyyətli məhsulun istehsalı lazımınca dəyər­ləndirilmirdi.

10. Kİ sistemləri başqa idarəetmə sistemləri ilə zəif qarşılıqlı əlaqələndirilirdi.

11. Sistemin yaranması və fəalliyyəti zamanı Kİ-nın insani amili demək olar ki, nəzərə alınmırdı.

Bundan başqa, kompleks Kİ zamanı ticarət-texniki xidmətə və məhsulun xü­su­siyətlərinin onun tələbatına olan sosial-psixoloji təsirinə praktik olaraq diqqət ye­ti­rilmirdi. Bununla bərabər Kİ sistemlərinin effektivliyinin aşağı olması ancaq gös­tərilən çatışmamazlıqlarla şərtləndirilmir, həm də əhəmiyyətli dərəcədə aşağı sə­viy­yəli istehsalatın olması ilə bağlıdır.

Əsas səbəb kimi onu göstərmək olar ki, Kİ aparılması mexanizmi lazımı qay­dada istiqamətləndirilməmişdir, yəni o alıcıya və rəqabət aparma bacarığına malik olan məhsulun buraxılmasına və stabil parametrlərlə yüksək keyfıyyətli xidmət göstərilməsinə yönəlməmişdir.

Bizim ölkədə Kİ aid işlərin inkişafının təhlili göstərir ki, idarəetmədən sis­temli yanaşmanın nəinki keyfıyyət məsələlərində, hətta müəssisənin bütün fəaliy­yətində daha çox istifadə etmək lazımdır. Bu kimi təcrübə 70-80-ci illərdə SSRİ istehsalatında toplanmışdır. Onun ümümiləşdirilməsi, müəssisə tərəfındən istehsal sahələri və onun yarımsistemlərinin yaranmasını və fəaliyyətini qaydaya salan sə­naye müəssisələrinin və istehsalat birliyinin idarə olunmasında dövlət standartları kompleksinin yaradılmasına və eksperimental qaydada tətbiq edilməsinə imkan yaratdı. Belə istehsal sahələrinə Kİ-nin standartlaşdırma əsasında tətbiqi müəyyən dərəcədə işin texniki-iqtisadi göstəricilərinin yüksəlməsinə, onların fəaliyyətinin daha yüksək iqtisadi effekt almasına səbəb olur.

Bu proseslər tətbiq olunmuş bir çox müəssisələr hesab edirdilər ki:

• 
  idarə işinin fəaliyyəti qaydaya salınmışdır;
  
• 
  şöbələr arasında idarəetmə funksiyalarının tərkibi səmərəli bölünmüşdür;
  
• 
  idarəetmə aparatında fəaliyyətin təkrar edilməsi istisna olunurdu;
  
• 
  idarə işçilərinin məsuliyyəti və əmək intizamı artırdı, məsələnin həlli və standartların tələb olunması ilə çalışqanlıq və nəzarətin təşkil edilməsı yaxşılaşırdı.
  

Bütövlükdə bu standartların tətbiqi əvvəllər müəssisələrdə fəaliyyətdə olan bütün sistemləri qaydaya salırdı.

İstehsal sahələrinə Kİ-ni standartlaşdırma əsasında tətbiq etdikdə əsas çatış­ma­mazlıqlara və çətinliklərə o zaman aşağıda göstərilənləri aid edirdilər:

1) bir çox mütəxəssislərin belə sistemlərin yaradılması zərurətini anlamaması;

2) müəssisə rəhbərlərinin aşağı dərəcədə aktivliyi;

3) mütəxəssis və rəhbərlərin aşağı dərəcədə idarəetmə hazırlığı;

4) baş və baza təşkilatları tərəfındən zəif metodiki rəhbərlik;

5) idarəetmədə (təkmilləşdirmə və uyğunlaşmada) xüsusi şöbələrin olmaması;

6) inzibati komanda sistemi şəraitində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi işində marağın olmaması.

Əsas çatışmamazlıqlar mərkəzləşdirilmiş planlı bölüşdürülmüş iqtisadiyyatın təbiətinin özündən doğurdu.

Beynəlxalq standartlar və keyflyyətin idarə edilməsinin inkişafının müa­sir istiqamətləri. Başqa ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, son illər daha effektiv sis­temlər İSO 9000 seriyalı standartların tələblərini təmin edən sistemlərdir. Komp­leks sənaye müəssisələrində İSO-nun qüvvədə olan tələblərinə uyğunluq bütün dün­ya alıcıları tərəfindən praktik olaraq qəbul olunur o zəmanətlə ki, is­teh­salçı sta­bil keyfıyyətli məhsul tədarük edə bilər və müqavilədə nəzərdə tutulmuş şərtlər və öhdəlikləri yerinə yetirər.

İSO və QOST standartlarında bir sıra çatışmamazlıqlara baxmayaraq, onların tələblərini hazırkı mərhələdə minimal gərəklilik kimi qəbul etmək məqsədə­uy­ğun­dur. Keyfıyyətə ümumi rəhbərlik etmə İSO standartları ilə uyğunluqda keyfiyyət sahəsində siyasəti müəyyən edir. O, keyfiyyət sahəsində və rəqabət aparma baca­rığında rəhbərliyin məsuliyyətini, keyfıyyətin planlaşdırılmasını, işlərin aparıl­ma­sını, dəyərini və başqa hərəkətləri tənzimləyir.

Kİ nəzəri və praktiki təcrübəsinin təhlili göstərir ki, bazar münasibətlərinə uy­ğun olaraq və bizim ölkədə yaranan şəraitlə idarəetməyə ancaq doğma və yaxud xa­rici yanaşmanın birmənalı istifadəsi arzulanan nəticəyə nail olmağa yol verməz. Bu­rada əsas keyfıyyətin təmin edilməsi, inkişafın labüdlüyü və sistemli yanaş­manın daha geniş istifadəsidir. Buna aşağıdakıları əlavə etmək lazımdır:

• 
  keyfiyyətin yüksəldilməsi sahəsində məqsəd və məsələlər hər bir müəs­si­sənin, fırmanın, şirkətin və s. iqtisadi siyasətinin mərkəzində olmalıdır. Onların fəaliyyətinin məqsədi, bir qayda olaraq, aşağıdakılar olmalıdır: tələbatın təmin olunması və alıcıların tələbləri; alıcının gözlədiyi keyfıyyətə (qiyməti nəzərə almaqla) minimal xərclərlə çatma; məhsulun tədarükü və qoyulan müddətdə alıcılara xidmət göstərilməsi;
  
• 
  keyfıyyət sahəsində məqsədə çatmağın əsas kriteri kimi, alıcıların tələb­lərinin təmin edilməsini qəbul etmək lazımdır;
  
• 
  keyfiyyət sahəsində məqsədlərə çatmağın daha effektiv metodları kimi Kİ-rı kompleks və sistemli yanaşmanın tanınması və tətbiqi;
  
• 
  fasiləsiz və sistematik öyrədilmə, ixtisaslı kadrların professional hazırlığı və təminetmə sahəsində və Kİ-da onların ixtisasının daim yüksəlməsi;
  
• 
  keyfiyyətin yüksəlməsində, təmin edilməsində və yaxşılaşmasında bütün işçilərin daim vicdanlı, yaradıcı işi vacibdir;
  
• 
  məhsulu hazırlayan və icra edən hər bir kəsə, bütün işçilərin alıcılara və sifarişçilərə dərin hörmətlə münasibəti tələb olunur;
  
• 
  müxtəlif vəzifə kateqoriyalı işçilərə qayğı və hörmət şəraiti yaratmaq la­zımdır və onların ehtiyacına, tələbatına, güzaranına diqqət lazımdır, yəni insan amilini nəzərə almaq vacibdir.
  

Xarici inkişaf etmiş ölkələrin qabaqcıl təcrübəsindən çıxış edərək, mövcud olan Kİ sistemlərinin birincilik qazanan istiqamətləri arasında aşağıdakıları qeyd etmək olar:

- Kİ sahəsində fasiləsiz öyrətmə sisteminin yaranması və bütün işçilərin alı­cı­lara, sifarişçilərə hörmətlə münasibəti üslubunda tərbiyə edilməsi əsasən bu işçilərə və müəssisənin rəhbərlərinə lazımdır. Kİ sistemi hamıya aydın olmalıdır; kütləvi informasiya vasitəsini cəlb etmək məqsədəuyğundur. Müxtəlif kateqoriyalı işçilər üçün məhsulun keyfıyyəti haqqında kütləvi jurnallar nəşr etmək lazımdır, məh­su­lun Kİ sahəsində öyrətmə və ixtisasartırma üçün ixtisaslaşdırılmış mərkəzlər yarat­maq vacibdir. Bunun tədrisini başqa ölkələrdən olan mütəxəssislər də həyata keçirə bilərlər. Bu istiqamət son dərəcə əhəmiyyətlidir, çünki rəqabətaparma bacarığına malik olan məhsulu və xidməti ancaq yüksək ixtisaslı mütəxəssislər yarada bilər;

- məhsulun istehsalı sahəsində, yüksək və stabil keyfıyyətdə xidmət göstəril­məsində stimullaşdırmanın rolunun yüksəlməsi, hazırlanan məhsulun keyfıyyətinin yaxşılaşmasına və yüksəlməsinə yönəldilmiş müxtəlif müsabiqələrin keçirilməsi təc­rübəsini genişləndirmək məqsədəuyğundur;

- keyfıyyət qruplarına daha geniş dairəli işçilərin cəlb edilməsi və onların işinin aktivliyinin və səmərəliliyinin yüksəlməsi;

- Kİ sisteminin mükəmməlləşməsinə dair aparılan bütün işlərdə mütəxəssis­lərdən istifadə edilməsi.