MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs 

Mərkəz

i

 

Ümumi psixologiya. Psixologiya 

 

29 

dırandır. «Hanı dediyim bəy ərənlər? Dünya mənim deyənlər? 

Əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya kimə qaldı? Gəlimli, gedimli 

dünya. Son ucu ölümlü dünya». 

Azərbaycanda psixoloji fikrin birinci mərhələsi eramız-

dan  əvvəl  baĢlayıb,  islam  dininin  Azərbaycana  gəliĢiylə  baĢa 

çatır. Lakin ikinci dövr asanlıqla, birdən-birə yaranmadı. Neçə 

əsrlər boyu paralel yaĢadı. Elə bugünkü günümüzdə də bu para-

lelliyin  bir  çox  cəhətləri  davam  edir,  yaĢayır:  adət-ənənələri-

mizdə, andımızda, xarakterimizdə. 

«Ġslamiyyətdə  milli  mənsubiyyət  yoxdur»  Ģüarı  ilə 

Azəbaycan  dünyasına  daxil  olan  islam  dini  millətlərin, 

xalqların  müxtəlifliyini,  özünəməxsusluğunu,  milli  simasını 

dini  biliklərlə  əvəz  etməyə  çalıĢdı.  Bu  isə  təfəkkürdə, 

düĢüncədə inam və əqidədə yeniləĢmə demək idi.  

Ġslam  dini  təkcə  qılıncla  yox,  siyasətlə,  ideologiya  ilə, 

Ģüurlara  təsirlə,  inandırma  yolu  ilə  yayıldı.  Bu  yayılma 

müəyyən müddət türk dilinin sıxıĢdırılması, fars və ərəb dilinin 

yayılması  idi.  Yalnız  XV-XVI  əsrlərdən  baĢlayaraq  yenidən 

türk  dili  ədəbiyyata,  mədəniyyətə  qayıtmağa  baĢladı.  Xətai, 

Füzuli  kimi  böyük  Ģairlər  yetiĢdi.  AĢıq  Ģeri  inkiĢaf  etdi.  Bu, 

xalqın təfəkkürünün, oyanıĢının, Ģüurunun yeni dövrü idi. Xalq 

fars,  ərəb  təsirindən  qurtulub,  kökünə  qayıtmaq  istəyirdi.  Bu, 

yeni  qayıdıĢ  idi.  Artıq  bu  dövrdə  qədim  türklərdəki  adət-

ənənələr, qadın sərbəstliyi, inamlar dəyiĢmiĢdi. Əgər islam dini 

ərəblərə  inkiĢaf,  qadın  hüququ,  cəhalətdən  qurtarmaq  imkanı 

vermiĢdisə,  qədim  türklərin  bir  çox  sərbəstliyi,  azadlığı 

buxovlanmıĢdı. 

Ġslam  dininin  Azərbaycana  gəliĢi  ilə  burada  ərəb,  fars, 

türk  və  digər  etnos  və  xalqların  dünyagörüĢü,  mədəniyyəti, 

adət-ənənələrinin  sintezindən  yeni  mədəniyyət,  yeni  təfəkkür 

yaranmağa  baĢladı.  Farsların  ədəbiyyatı,  ərəblərin  fəlsəfəsi, 

türklərin  ictimai-siyasi,  sosial-iqtisadi  təfəkküründən,  adət-

ənənələrindən yeni dünyagörüĢü yarandı.  

ġəxsiyyətin  formalaĢmasında  orta  əsrlərdən  baĢlayaraq 

---