www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
107
səhv idi. Üstəlik, Axundzadənin islamiyyəti tənqid edərkən onun
ilk yayıcıları ərəbləri, inkişaf etdirənləri türkləri və türk
dövlətlərini hədəf seçməsi bunun əvəzində farsları-zərdüştləri-
sasaniləri müdafiə etməsi birmənalı deyildir.
Deməli, təqribən eyni əsrdə yaşamış bu aydınların hər ikisi
başa düşürdülər ki, cəmiyyətdə yeniləşmə lazımdır. Sadəcə,
Bakıxanov bu yeniləşməni klassik Türk-İslam-Şərq mədəniyyət-
inə üz tutmaqda, yalançı ruhaniləri ifşa etməkdə gördüyü halda,
Axundzadə Rus-Avropa-Qərb mədəniyyətində və birbaşa İslam
dininin özündə görmüşdü. Bir növ Axundzadə həm Qərb mədə-
niyyətindən və filosoflarından təsirlənərək, həm də çar Rusiya-
sının ideoloqlarının və masonların təsiri altında «inqilabçı»
olmaq qərarına gəlmişdi. Məhz bu «inqilabçılığı»n nəticəsi idi
ki, Axundzadə «Kəmalüdövlə məktubları»nı yazdı və orada
əsasən İslam dinini, müəyyən qədər də Türk adət-ənənələrini
tənqid etmişdir. Onun yaratdığı obrazlar (Hacı Qara, Dəvriş
Məstəli şah, Xırs Quldurbasan və b.) cəmiyyətin şüurunda
özünüaşağılama kompleksinin yaranmasına səbəb oldu. Məlum
oldu ki, Azərbaycan cəmiyyətində demək olar ki, insanların
əksəriyyəti avam, nadan, hiyləgər, boşboğaz, yalançı, xəsis və
sair kimi xüsusiyyətlərə malikdir. Guya, bunun da əsas
günahkarı İslam dini və milli adət-ənənələrdir. Həmin aşağılayıcı
tiplərin və obrazların şüurlarımıza yeridilməsi mənfiliyə də yol
açmışdı. Bu mənada, Axundzadə ilə başlayan qərbyönlü
yeniləşmə hərəkatı ikili xarakter daşımış, onun müsbət cəhətlərlə
yanaşı, mənfi tendensiylar da kifayət qədər olmuşdur.
Axundzadəsayağı yeniləşmənin müsbət cəhəti isə odur ki,
İslam-Türk-Şərq mədəniyyətinin lazımsız yerə ideallaşdırılması
tənqid hədəfinə çevrildi. Hər halda, dini və mili adət-ənənələrdən
uzaqlaşaraq ideallaşdırma xəstəliyi müsəlman ölkələrinin tənəz-
|