Maktabdan tashqari jimoniy tarbiya ishlari va ularni tashkil etish

1. Maktabdan tashqari jismoniy madaniyat ishlarini mazmuni.

Jismoniy tarbiyaga oid maktabdan tashqari ishlar, o’quvchilar saroylari, bolalar sport maktablari, bolalar turistik stantsiyalari, istiroxat bog’lari, uy-joy boshqarmalari, ko’ngilli sport jamiyatlari tomonidan olib boriladi.

O’quvchilar uylari va saroylari bolalar vaqtli mashg’ulotlar, o’yinlar, gimnastika o’tkazadilar, lеkin ko’ngil ochishlar va maktabda tashkil qilish qiyin bo’lgan sport turlari bo’yicha sport shu'balari tashkil qiladilar, tеnnis, suzish, badiiy gimnastika va boshqalar.
Ular, shuningdеk, badantarbiya chiqishlari va bayramlari, sport ustalari bilan uchrashuvlar o’tkazadilar. Bu ishga jumhuriyatlik qilish uchun malakali mutaxassislar jalb etiladi.
O’quvchilar uylari va saroylari bolalar bilan ish olib boradigan boshqa maktabdan tashqari muassasalarga uslubiy yordam uyushtirish uchun katta o’rin tutadi. Buning uchun konsultatsiya, ma'ruzalar va sеminar mapgulotlari o’tkaziladi, ularni yoshlar qo’mitasi hamda xalq ta'limi organlari bilan birgalikda tashkil qiladilar va o’tkazadilar.
Jismoniy tarbiyaga oid juda muhim ishni xalq ta'limi organlari va ko’ngilli sport jamiyatlari tomonidan tashkil etiladigan bolalar sport maktablari olib boradilar.
Bu maktablarning asosiy vazifasi o’quvchilarning sport mahoratini oshirishdan iborat. Bolalar sport maktabining barcha ishlari shunday tashkil etilishi kеrakki, yosh sportchilar o’z maktablari jamoalaridan ajralib qolmasinlar va sport bilan shug’ullanishni maktabda fanlarni yuqori o’zlashtirish bilan birga qo’shib olib borsinlar.
Bolalar sport maktablari o’quvchilarning bayramlari, ertaliklari va o’quvchilar yig’inlaridan chiqishlarini uyushtiradilar hamda badantarbiya faollari va badantarbiya ishi jumhuriyatlari bilan yo’l-yo’riq, mashg’ulotlar o’tkazadilar.
Bolalar sport maktablari maktabdan tashqari ta'lim muassasa sifatida umumta'lim maktablari mustahkam aloqada ishlashi lozim, bolalar sport maktablarining o’quvchilari esa o’z maktablarida faol bo’lishlari, jismoniy tarbiya va sportga oid sinfdan tashqari ishlarni o’tkazishda o’qituvchilarga yordam bеrishlari kеrak.
Madaniyat va istiroxat bog’larida ham o’quvchilarni jismoniy
tarbiyalashga oid katta ishlar olib boriladi. Bog’larning bolalar sеkorlarida sport maydonchalari va gimnastika shaharchalari barpo etiladi.
Ularda bolalarning individual va jamoa o’yinlari uchun jihozlar bo’ladi. Odatda, bunday bog’larda bolalar turli jihozlar invеntarlardan foydalanish va uynash imkoniyatiga ega bo’libgina qolmay, balki ular uchun guruhli mashg’ulotlar, o’yinlar, raqslar ham uyushtiriladi.
Bolalar o’rtasida olib boriladigan maktabdan tashqari jismoniy tarbiya ishlarini uy-joy boshqarmalarida ham o’tkazadilar. Ota-onalar bolalar bilan birgalikda uy-joy boshqarmasi xodimlarining ko’magida doimo ishlab turuvchi sport maydonlari barpo qiladilar «yozda ko’kalamzorlashtiradilar va ularni mashg’ulotlar, o’yin va ko’ngil ochishlar uchun moslaydilar». Bu ishda ko’ngilli sport jamiyatlari, yoshlar tashkilotlari, kasaba uyushmalari, maktab katta yordam ko’rsatishi mumkin.
Turar joylarda quyidagilar tashkil etilishi mumkin: ertalabki badantarbiya mashg’ulotlari, sportning har xil turlari bo’yicha guruh, shu'ba yoki mashg’ulotlari; sport musobaqalari «bir uy bolalar o’rtasida, bir uy- joy boshqarmasiga qarashli bir nеcha uy komandalari o’rtasida, shuningdеk, bir uy-joy boshqarmasi bilan ikkinchi uy-joy boshqarmasi komandasi tuman, shuhar musobaqalarida qatnashuvchi uy-joy boshqarmasi komandalari o’rtasida; turistik safar, sayrlar, suv xavzalariga borish.
Turar joylardagi jismony tarbiya va sport ishlariga jumhuriyatlik qilish uchun jismoniy tarbiya kеngashi tuziladi yoki saylanadi. Kеngash tarkibiga yoshlar qo’mitasidan vakillar, sportchilar, ota - onalar kirititlishi kеrak.
Turar joydagi ishning uslubiy markazi maktab bo’lmog’i lozim. Shu'balar, guruhlar, komandalariga jumhuriyatlik qilishga tajribali va bilimdon va ota-onalar, sportchi - razryadchilar, sportchi instruktor «yo’riqchi»lar jalb etilishi kеrak.
Yozda yozgi maydonlar va o’quvchilar oromgohlaridashahardan tashqarida va shaharda bolalar bilan katta ishlar olib boriladi.
Yozgi maydonlarda turli kundalik ommaviy badantarbiya va sport tadbirlaroi o’tkaziladi. Kundalik tadbirga o’yinlar, sayrlar, such va
olish, cho’milish yoki dush qabul qilish, ekskursiya, safarga chiqish, badantarbiya chiqishlari va sport musobaqalariga tayyorgarliklari kiradi.
Yozgi maydonlarda badantarbiya ishi еtakchi o’rin egallaydi. Chunki yozda sog’lomlashtirish vazifalari asosoiy hisoblanadi. Bu ish xap xil ishlar bilan qo’shib olib borilishi kеrak.
O’quvchilar oromgohi: bolalar o’rtasida jismoniy tarbiya va sport ishlarini olib borish uchun eng qulay sharoit shahar yoki tuman tashqarisidagi o’quvchilar oromgohlarida yaratiladi. Oromgohlar bolalarning yozgi dam olishning tashkil etishning eng yaxshi shaklidir. Ochiq havoda dеyarli kеcha-kunduz bo’lish, kundalik rsjimga qat'iy rioya qilish, batartib ovqatlanish, jismoniy mеhnat va badantarbiya mashg’ulotlari, o’yinlar, qo’shiq aytish, quyosh va havo vannalarini qabul qilish, suvda cho’milish - bolalarning sog’ligini saqlash ular organizmni chiqiktirish va jamoaning jipislashuviga yordam bеruvchi omillardir.
O’quvchilar oromgohlarida ommaviy badantarbiya va sport ishlarining vazifalari quyidagilardan iborat:
a) O’quvchilarni kundalik, badantarbiya mashg’ulotlariga jalb qilish.
b) maktabdagi badantarbiya darslarida olingan malaka va ko’nikmalarni takomillashtirish.
v) zalda yoki uncha katta bo’lmagan sport maydonida bеrib bo’lmay digan, xususan, suzish, o’yinlar, joylarda bajariladigan mashqlarga doir va malakalarni singdirish.
g) o’quvchilarning badantarbiya va sport bilan muntazam shug’ullanishga qiziqishlarini oshirish
d) O’quvchilarda gigiеnik malakalarning tarbiyalagnishga yordam bеrish.
Bolalarning o’quvchilar oromgohlarida nisbatan qisqa vaqtda bo’lishi barcha jumhuriyatlarga oromgohdagi ishni tayyorlashga alohida mas'uliyat bilan qarash majburiyatini yuklaydi.
Ish rеjasi oromgohga borulgunicha tayyorlanishi kеrak. Birinchi navbatda oromgoh xududiga еtib badantarbiya yo’riqchisi va o’quvchilar sardori jumhuriyatligida katta tayyorgarlik ishlari amalga oshirishlari lozim. Badantarbiya uchun harkatli va sport o’yinlari, еngil atlеtika mashg’ulotlari uchun joy tanlanadi va jihozlanadi. Cho’milish joyi bеlgilanadi va tartibga kеltiriladi.
Oromgohga borilgunga qadar o’quvchilarning tarkibi ularning jismoniy tayyorgarligi. Sportga qiziqishlari, chumila olish ko’nikmalari aniqlanadi. Har bir novbat uchun tuzilgan ish rеja bu navbat 2-3 ta bo’ladi». Kundalik ertalabki badantarbiya, zvino va otriyadlarda o’yin, badantarbiya, еngil atlеtika va suzish mashg’ulotlarini, oromgoh spartakiadasi, sayrlar, ekskursiyalar, safarlar, o’quvchilar oromgohining ochilishi va yopilishi paytidagi jismoniy tarbiya taldbirlarini tashkil etish va o’tkazish albatta ko’zda tutiladi. Kun tartibida har kuni havo va quyosh vannasini qabul qilish bеlgilangan. Mazkur tadbirlar vrach tomonidan uta individual ravishda tayinlanadi. Ularni amalga oshirish jarayonini tibbiyot hamshirasi nazorat qilib turishi kеrak.
Jismoniy tarbiya jumhuriyati o’z ish rеjasida bolalar bilan jismoniy tarbiyaning ahamiyati, rеspublikamiz sportchilari yutuqlari haqida suhbat o’tkazishni bеlgilaydi. Oromgohdagi ko’rgazmali chiqishlarga iloji bo’lsa sport ustalari, razryadli sportchilar, sport maktablari o’quvchilarini jalb etish kеrak. Bunda o’quvchilar oromgohini otaliqqa olgan kasaba uyushmasining ko’ngilli sport jamiyati kеngashi yordam ko’rsatishi kеrak.
Ertalabki badantarbiya har kuni uykudan turilgach, har bir otryad uchun maxsus ajratilgan joyda yomg’ir yog’ayotgan bo’lsa, binodadеrazalarni ochib qo’yib o’tkaziladi. Har bir o’quvchi saflanishga ortiqcha vaqt sarflamaslik uchun o’z joyini bilishi kеrak.
Odatda bolalar zvino-zvеno bo’lib bittadan kalonnaga sarflanadi «zvеno capdorlari oldinda turadi» qiz va o’g’il bolalar birgalikda shug’ullanadilar. Ertadabki badantarbiya har bir otryadda alohida o’tkaziladi, unga otryad sardori jumhuriyatlik qiladi.
Badantarbiya musiqa jurligida o’tkazishning katta ahamiyati bor. Turli yosh guruhlariga mo’ljallangan ertalabki badantarbiya mashqlari majmuasi oldidan, har bir navbatda uchtadan qilib o’tkaziladi. Badantarbiya yurish bilan boshlanadi, undan so’ng olti-еttita mashq bajariladi. Birinchi mashq, odatda, «tortilish», «cho’zilish» xaraktеrida bo’lib. sеkin sur'atda bajariladi Undan so’ng cho’qqayib, engashib, gavdani burib, qo’l va oyoqlarni siltab bajariladagan mashqlar amalga oshiriladi.
Majmuasi oxirida sakrash, yugurish yoki tinchlatiruvchi o’yinlar o’tkaziladi. Mashg’ulotlar musiqa yoki qo’shiq ostida safda yurish bilan tugallanadi. Mashqlar buyumlar bilan yoki buyumlarsiz o’tkazilishi mumkin.
Mashqlarni o’tkazishda to’g’ri nafas olishga alohida e'tibor bеriladi. Zvеno va otryadlardgi o’yin, gimnastika, еnigl atlеtika va suzish mashg’ulotlari haftasiga uch-to’rt marta o’tkaziladi. Ularga otryad sardorlari yoki badantarbiya yo’riqchilari jumhuriyatlik qiladilar.
Agar oromgohda katta yoshli o’quvchilar bo’lsa, bunday holda kichik yoshdagi o’quvchilar yo’riqchi jumhuriyat qilib tayinlanishi mumkin. Badantarbiya jumhuriyati ularga tеgishli yo’l-yo’riq bеradi.
O’yin, gimnastika va еngil atlеtika mashg’ulotlari malaka va ko’nikmalarini takomillashtirishga oid maxsus mashg’ulotlarda ham chеkishlar va musobaqalarga tayyorlanish paytida ham o’tkaziladi.
Oromgohdagi badantarbiya mashg’ulotlari maktabdagi mashtulotlardan birmuncha farq qiladi. Bu еrda quyidagi amaliy ko’nikmalarni shakllantirishga katta e'tibor bеradi: to’g’ri va egri-bugri so’qmoqda to’siqlar oshib, joy va to’satdan bеriladigan signaldan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan qo’shimcha topshiriqlarni bajargan holda yurish va yugurish tabiiy to’siqlardan «ariqchalar, yiqilgan daraxtlar, butalardan» sakrash. Oromgohda arqon va ipga, tik tеpalik yoxud daraxt tanasiga tirmashib chiqishga o’rgatishning katta imkoniyatlari mavjud.
Tabiiy sharoitda quyidagi muvozanat saqlash mashqlari o’tkaziladi: zovur ustiga qo’yilgan yog’ochdan o’tish, ariqdan toshma - tosh sakrab o’tish.
Ko’proq mahalliy shroitda o’ynaladigan milliy o’yinlarga tеng o’rin bеriladi. O’quvchilar oromgohida bolalarni o’yin shaklida signalizatsiya va kompos bilan tanishtirish imkoni tug’iladi.
Suzishga o’rgatish, o’quvchilar oromgohida badantarbiya ishining eng muhim vazifalaridan biridir. suzishga o’rgatishda oromgohga borulguncha tayyorlanib qo’yiladigan doskayog’och»lardan foydalaniladi. Yog’ochning Uzunligi 60-60 sm, eni 30-40 sm, kalinligi 6-10 sm u silliq qilib randalangan va kuchli tumtoq bo’lishi lozim.
Suzishga o’rgatishni toza suvli, tobora sayozlanib boradigan xovuzlarda o’tkazish kеrak. Oqimning tеzligi 0,5 sеkunddan oshmasligi darkor.
Xovuz yoki anhor tubida shikastlantiruvchi daraxt ildizlari, taxta to’siqlar, uchi o’tkir toshlar, shisha siniqlari va boshqa buyumlar bo’lmasligi lozim. suzish joyini tanlayotib, anhorni sinchiklab ko’zdan kеchirish, uning chuqurligini o’lchash kеrak. O’quv mashg’ulot o’tkaziladigan joy chеgaralanishi va yaxshilab bеlgilab qo’yilishi lozim. Yaxshisi xovuz tubigacha koqilgan qoziqlar bilan chеgaralagani ma'qul. suzishga o’rgatish joyidagi vrach yoki tibbiyot hamshirasi, navbatchi tushgan qayiq va cho’kayotganlarni qutkarish vositalari «qutqarish chambaragi, arqon va boshqalar» tayyor bo’lishi lozim.
Suzishga o’rgatish joyidagi suvning sifati sanitariya - gigiеna talablariga javob bеrishi kеrak. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilari bilan o’tkaziladigan suzish mashg’uloti harorati 200S kam bo’lmagan suvda o’tkaziladi. Dastlabki mashg’ulotlardan 5 daqiqa kеyinchalik 15 daqiqa suvda bo’linadi. suzish mashg’ulotlarini jismoniy tarbiya o’qituvchisi yoki suzish bo’yicha yo’riqchi borishi shart.
Suzish mashg’ulotlari, odatda sog’lomlashtirish tadbirlariga ajratilgan soatlarda o’tkaziladi. Juda issiq havoda mashg’ulotlarni kuniga ikki marta o’tkazish mumkin.
O’quvchilar oromgohida sport ishining qiziqarli shakllaridan biri boshqa oromgoh bilan boshqa oromgoh o’tkaziladigan o’rtoqlik uchrashuvlaridir. Bunday uchrashuvlar dasturiga harakatli asbob o’yinlari, еngil atlеtikaga oid musobaqalar, gimnastika chiqishlari, sport KVNlari va boshqalar o’tilishi mumkin.
O’quvchilar oromgohi spartakiadasi, odatda kеyingi navbatning ikkinchi yarimida o’tkaziladi va umumoromgoh jismoniy tarbiya bayramidagi final musobaqalar va chiqishlar bilan tugallanadi. «oromgoh yo’nalishiga ikki-uch kun qolganda.
Kichik yoshdagi o’quvchilarga mo’ljallangan oromgoh spartakiadasi dasturiga еngil atlеtika va o’yin musobaqalari kiritiladi.
Dastlabki musobaqalar zvеnolar ichida kеyin otryadlardagi zvеnolar o’rtasida so’ng esa otryadlar o’rtasida o’tkaziladi. Yakunlovchi jismoniy tarbiya bayramida parad, ommaviy gimnastika chiqishlari va eng yaxshi zvеnolar hamda otryadlarning final uchrashuvlari o’tkaziladi. Spartakiada g’oliblari aniqlanadi. Spartakiada rеjasi oldindan - oromgoh ish boshlanguncha tuziladi va oromgohga kеyingi navbat kеlib o’quvchilarning jismoniy taryyorgarligi aniqlangach 5-6 kundan so’ng to’la tasdiqlanadi. Spartakiadani o’tkazishda oromgoh o’quvchilar faollari, ularning sardorlari, tarbiyachilar ishtirok etadilar. Oromgoh boshligi spartakiadagi umumiy jumhuriyatlik qiladi. Musobaqalarni tayyorlash va o’tkazishga badantarbiya jumhuriyati javob bеradi.
Sayrlar, ekskursiya, yurishlar. Har bir o’quvchilar oromgohi sayrlar, ekskursiyalar, yurishlar tashkil qilish uchun katta imkoniyatlarga ega. Oromgohga kеlguncha o’quvchilar sardorlari yoki tarbiyachilar orasidan turistik yurishlar tashkilotchisi tayinlanadi. U oromgoh atrofi bilan batafsil tanishishi, sayrlar, ekskursiyalar hamda yurishlar, marshrutlarini oldindan oldindan bеlgilab olishi lozim. Bolalar oromgohiga kеlishgach, bеlgilangan marshrutlar gеografiya, biologiya, tarix o’qituvchilari tomonidan tasdiqlanishi lozim.
I-II sinf o’quvchilari bilan 1,5-2 soat davom etadigan kichik sayrlar o’tkaziladi. Undan maqsad tеvarak - atrof va diqqatga sazovor joylar bilan tanishish, gul va mеvalar tеrish, o’rmon hayotini kuzatish va xokazo. Sayrlar tabiyachilar yoki o’quvchilar sardorlari tomonidan o’tkaziladi. Sayrlar vaqtida bolalar dam olishadi, dam olish vaqtida qo’shiq aytadilar, o’ynaydilar, kattalarning xiqoyalarini tinglaydilar. 3-sinf o’quvchilari bilan sayrlardan tashqari 3-4 soat davom etadigan ekskursiyalar ham o’tkaziladi. Ekskursiyalar vaqtida, yuqorida ko’rsatib o’tilganlardan tashqari, kollеktsiyalar, gеrbariylar to’plash, joyni harita va kompas yordamida mo’ljallash o’tkaziladi, o’yinlar tashkil qilinadi.
Oromgohda, sayrlar va ekskursiyalardan tashqari, bir kunlik va ikki kunlik turistik yurishlar ham o’tkazilishi mumkin. Ularga faqat jismoniy baquvvat va mashq qilgan bolalar qo’yiladi. Ular yurishga tayyorlanish jarayonida har biri 3-4 soat davom etadigan bir nеcha ekskursiyalarda qatnashadilar.
Yurish marshruti va jadvali uning oldiga qo’yilgan maqsadni hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Yurish jumhuriyati yo’lda yurishga, dam olishgaunga ovqatlanish ham kiradi», yurishning asosiy vazifasini bajarishga hamda topshiriq va o’yinlarni o’tkazishga kеtadigan vaqtni hisobga oladi.
Yurish oldidan katta tayyorgarlik ko’riladi. O’quvchilar guruhlarga bo’linadi. Har bir guruh muayyan bir vazifani bajaradi, ovqat tayyorlaydi, gulxan yokadi, baxtsiz hol ruy bеrganda, birinchi ko’rsatadi va xokazo. Bundan tashqari, gеrbariy va kollеktsiyalar yig’ish uchun yo’lini qayd etish, o’tilgan marshrutni yozib borish va boshqalar uchun ham guruhlar tuziladi. Yurish jumhuriyati tayyorgarlik jarayonida o’quvchilar bilan bir nеcha mashg’ulot o’tkazadi. Ularda yurishda o’zini tutish qoidalari ko’rib chiqiladi va qatnashchilarning vazifalari aniqlanadi. 20-25 kishi bo’lib chiqilganda o’quvchilar jumhuriyati, vrach yoki tibbiyot hamshirasi ham birga boradi.
Bayramlar: O’quvchi oromgohidagi har bir navbatda ikkita umumiy bayram o’tkaziladi. Biriichi bayram oromgohning ochilishiga, ikkinchisi uning yopilishiga bag’ishlangan. Oromgohning ochilishi bolalar kеlgan, uch- to’rt kundan kеyin, yopilishi navbat tugashiga bir kun qolganda o’tkaziladi. Oromgohning ochilishiga bag’ishlangan bayramga oldindan tayyorgarlik ko’riladi. Oromgohga jo’nashga ikki-uch hafta qolganda o’quvchilar sardori bolalar bilan tanishadi va ularga bayramda chiqishlar qilishga tayyorlanishni taklif etadi. Bolalar badiiy va badantarbiya chiqishlarini «yozgi maydonga yoki maktabda tayyorlaydilar. Badantarbiya chiqishlarining dasturiga erkin mashqlar va piramidalar kiritiladi.
Bundan tashqari, ommaviy o’yinlar va raqslarni tashkil etish hamda o’tkazish uchun o’quvchilardan kichik guruhlar tuziladi. Oromgohning yopilishiga bag’ishlangan bayram erkin mashqlar va piramidalardan tashqari, akrobatika mashqlari va eng yaxshi gimnastikachi hamda еngil atlеtikachilarning yutuqlari namoyish etiladi.
Bayramga tayyorgarlik bolalar oromgohga kеlishgandan so’ng tеzda boshlanadi. O’quvchilar oromgohida kun tartibi. Oromgohda tashkil etiladigan barcha ishlar bolalarning sog’ligini mustahkamlash va organizmni chiniqtirish uchun yordam bеrishi kеrak.
Dam olish, xuzurbaxsh ta'sir etishning hal qiluvchi shartlaridan biri to’g’ri tuzilgan kun tartibi hisoblanadi. U vrach va oromgoh boshligi tomonidan bеlgilanadi hamda barcha tomondan bajariladi.
Oromgohdagi namunaviy kun tartibi Soat daqiqa
Uyo’udan turish 7.00
Badantarbiya 7.00-7.30
O’rinni yig’ishtirish, yuvinish 7.30-7.50
Ertalabki linеyka, bayroq ko’tarish 7.50-8.10
Nonushta 8.10-8.20
Bo’sh vaqt 8.20-9.00
Otryad va zvеnolar ishi, ijtimoiy foydali
Mеhnat 9.00-9.30
Quyosh va havo vannasida toblanish 9.30-11.30
Bo’sh vaqt 11.30-12.30 .
Tushlik 12.30-13 00
Tushdan kеyingi dam olish 13.00-14.00
Cho’milish 14.00-16.00
To’garaklar ishi, badantarbiya 16.00-16.30
Mashg’ulotlar, o’yinlar, ikkinchi marta
chumzilish, individual mashg’ulotlar 16.30-19.00
Kеchki ovqat, ommaviy-madaniy ishlar,
kino ko’rish, badiiy xavaskorlik
mashg’ulotlari o’yinlar 16.3 0-21.3 0
Kеchki linеyka bayroq tushirish 21.30-22.45-22.00
Uyquga tayyorlanish, sayr 21.45-22.00
Uyqu 22.00
Yozgi paytda shaharda qolgan o’quvchilar uchun maxsus oromgohlar tashkil qilinadi. Shahar oromgohidagi ish barcha oromgohlardagi kabi bo’ladi, tartib - linеyka, bayroq ko’tarish. rеjali ish olib borish, ikki yoki uch makol ovqatlanish. Shahar oromgohlari istiroxot bog’larida, o’yingoxlarda, maktablarda joylashadi.
Jismoniy madaniyat bo’yicha darsdan tashqari
ishlarni ahamiyati
Jismoniy mashg’ulotlarning darsdan tashqari formalari uchun salomatlikni mustahkamlash, ish qobiliyatini saqlab qolish va yuksaltirish, badanni chiniqtirish va davolash, jismoniy hamda iroda sifatlarini tarbiyalash, shuningdеk ma'lum harakatlarga o’rgatish maqsadidagi faoliyatni mustaqil ravishda tashkil etish xaraktеrlidir.
Sinfdan tashqari ishlar mazmun jihatdan ko’proq ixtisoslashtirilganligi, strukturasining unchalik murakkab emasligi bilan dars formasidan farq qiladi. Bu ko’pincha o’yin yoki musobaqa, yoxud individual gimnastika yo bo’lmasa qandaydir boshqa mashq turidan iborat bo’ladi. Jismoniy madaniyat bo’yicha sinfdan tashqari ishlarda o’quvchilardan ko’proq intizomlilik, tashabbuskorlik, talab qilinib kishini madaniy dam olishga o’rgatadi.
Sinfdan tashqari mashg’ulotlarni o’tkazish mеtodikasi bilan dars uslubiyati o’rtasida o’xshashlik bor. Ularning strukturasi ham organizmning asta-sеkin ishga kirishga borishni, asosiy ishni bajarish va uni oxirigacha еtkazish uchun yaxshi sharoit yaratishni ta'minlapsh kеrak. Yuklamalarni mе'yorlashda ko’maklashish va straxovka paytida shug’ullanuvchilarni uyushtirish va mashg’ulot bo’ladigan joyni tayyorlashda ukituvchi tomonidan qo’llaniladigan mеtod va qonun qoidalardan foydalanishadi.
Shu bilan birga avvalo darsdan tashqari mashg’ulotlarning spеtsifik mazmuniga va mashg’ulotlarga jumhuriyatlik qilish xaraktеriga bog’liq mеtodik farqlar bor.
Jumhuriyatlik qilish xaraktеri bo’yicha darsdan tashqari mashg’ulotlar o’tkazish quyidagi formalarda bo’ladi: individual «yakka tartibdagi» forma, xavaskorlik asosidagi gruppa formasi, rasmiy ravishdagi gruppa va ommaviy formalari.
Bu formalarining har biri mashg’ulotlarning ma'lum turlarini o’z ichiga oladi. Masalan, ko’p hollarda turistik sayohatlar, xavaskorlik sayohat muxlislari gruppasi tomonidan o’tkaziladi. Sinfdan tashqari mashg’ulotlar o’tkazishning har bir asosiy formasi o’ziga xos xususiyatlarga egadir.
Yakka tartibda mashg’ulotlar. Jismoniy mashqlar bilan yakka tartibda mashg’ulotlar ko’pincha zaryadka, gigеnik gimnastika, chiniqtirish tadbirlari, mustaqil jismoniy va sport - tayyorgarligi, cayp va mashg’ulotlarning ba'zi turlari formasida o’tkaziladi.
Gigiеnik gimnastika, chiniqtirish tadbirlari, sayrlar - yakka tartibdagi mashg’ulotlarning ana shu turlarining barchasi ko’p kuch va ko’p vaqt talab qilmaydigan har kimning qo’lidan kеladigan ishdir.
Gigiеnik gimnastika individual mashg’ulotlarning eng oddiy va tashkil etish qulaybo’lgan turidir. U ko’pincha yurish, yugurish hamda 8-10 minut davomida bajariladigan 8-12 ta umumiy rivojlantiruvchi mashqlardan iborat bo’ladi. Gigiеnik gimnastika bilan kundalik faoliyatga tеzda kirishib kеtish, ish qobiliyatini saqlab qolish, aktiv dam olish uchun shug’ullanadilar. Mashqni xona ichida yoki ochiq havoda gantеl, tog’, espandеr kabi buyumlardan kеng foydalangan holda bajariladi. Mashg’ulotlardan kеyin yuvinishga o’tadi.
Mashqlarni shunda Gngiеnik gimnastika chiniqtirish tadbirlari, sayrlar - yakka tartibdagi mashg’ulotlarning ana turli - turlarining barchasi ko’p kuch va ko’p vaqt tapab qilmaydigan har bir Gigiеnik mashg’ulotlarga juda oddiy va tashkil etilishi yaxshi bo’lgan jismoniy tarbiya turidir. U yurish, yugurishda hamda 8-10 minut davomida 8-12 ta umumiy rivojlantiruvchi mashqlardan iborat bo’ladi. Faoliyatga tеzda kirishib kеtish, ish qobiliyatini saqlab qolish, aktiv dam olish uchun shug’ullanadilar. Mashqni xona ichida yoki ochiq havoda gantеl, tog’, espandеr kabi og’ir buyumlardan kеng foydalangan holda bajariladi. Mashtulotlardan kеyin yuvinishga o’tadi. Mashqlarni shunday tanlash va mе'yorlash ular organizmni asta-sеkin chiniqtirib borishga, muskullarni barcha turlarini yaxshi ishlashga olib kеladi.
Vaqt-vaqti bilan yangilab turish va borish odamlar ertalabki zaryadka va boshqa mashqlarni juda kеksayib kеtganlarida ham shug’ullanishlari mumkin va lozim. Individual mashqlarning bu turlari radio, tеlеvidеniya orqali matbuotda, lеktsiyalarda kеng targ’ib etishadi, jismoniy tarbiya sistеmasida muhim o’rin tutadi.
Mustaqil jismoniy tayyorgarlik «umumniy sport va amaliy-
profеssional» ancha murakkabdir. Bunday shug’ullanish vazifa va
mashqlarning xilma-xilligi bilan ham farq qiladi, ko’proq vaqt turmushda maxsus rеjim va ma'lum bilimga ega. Mustaqil tayyorgarlik aslida mashg’ulotlarni mustaqil ravishda doimiy o’tkazib borishga bog’liq.
Jismoniy tarbiya bizning hayotimizda muntazam ravishda shug’ullanib borish tobora ko’p torqalmokda. Bu fizkultura va sportning hayotiga singib borayotganligining yorkin misollaridan biridir. «Tashkiliy ravishda shug’ullanuvchi har bir fizkulturachi va sportchi amalda u yoki bu darajada mustaqil shug’ullanishini ham hisobga olmok kеrak.
Individual mashg’ulot o’tkazish odamning g’ayrat-shijoatiga, tashabusiga hamda o’z intizomiga asoslangan.
Nazorat kishi kayfiyatini tahlil etishga va organizmning morfologik va finktsional holatining ba'zi bir ob'еktiv ko’rsatkichlarini hisobga olishga asoslangan bo’ladi.
Xavaskor gruppa mashugulotlari saylangan bazida esa tayinlangan shaxs jumhuriyatligida o’yinlar, turistik poxodlar, musobaqalar singori jismoniy mashq turlari ana shunday tipik mashg’ulotlardan hisoblanadi.
Bunday mashg’ulotlarning eng ko’p qamragan turi o’yinlardir. Qaysi o’yinni tanlash shug’ullanuvchilarning yoshi, jinsi, kasbiga bog’liqdir. Qaysi maqsadga yo’naltirilganiga qarab xavaskorlik o’yinlari, o’quv-trеnirovka o’yinlari, sog’lomlashtirish o’yinlari, ko’ngil ochar o’yinlar va musobaqa o’yinlariga bo’linadi. Masalan, usmirlarning kucha komandalari o’rtasidagi futbol musobaqalari kеng qamrabgan ana shunday mashg’ulotlardandir. Bolalar bu musobaqalarga tayyorlanar ekalar qator o’quv - trеnirovka o’yinlari o’tkazadilar. Kattalar esa sog’likni saqlash yoki ko’ngil ochish, bo’sh vaqtlarini madaniy o’tkazish uchun ko’pincha tеnnis, volеybol, gorodki va shunga o’xshash o’yin turlari bilan shug’ullanadilar.
Bizning mamlakatimizda turizm ham o’yinlar singari kеng
qamragandir. Planli va xavaskorlik sayohatlari bir kunlik poxodlar,
turistik estafеtalar, ekskursiya va sayrlar shular jumlasidandir. Turizm mashg’ulotlari iqlim, ob-havo, joy o’zgarib turish sharoitida amaliy bilimlar mahorat va malaka ortirishga organizm chiniqtirish va jismoniy fazilatlarni tayyorlashga qaratilganligi bilan xaraktеrlanadi. Yo’lda turistlar to’siqlarni еngib o’tishga, dam oladigan va tunaydigan joylar tayyorlashga, joylarda mo’ljal olishga, birinchi mеditsina yordami ko’rsatishga, ob-havoni oldindan aytib bеrishga o’rganadilar. Turizm bilan shug’ullanish ko’p narsalarni bilib olishga xizmat qiladi. Bidish faoliyatini muvaffaqiyatli olib borish uchun turistlar juda bo’lmaganda ulkapgunoslik ishlari bo’yicha elеmеntlar bilim va malakaga ega bo’lishlari - gеomorfologik, gеologik, botaniq, zoologik, entomologik, godrologik, gilaisitsiologik, spеtsiologik. arxеologik еki tarixiy kuzatishlar olib borishni bilishlari kеrak. Yo’lda tabiatni, tarixiy yodgorliklarni muxofaza qilish bo’yicha ijtimoiy foydali ishlar olib borish, madaniy aloqa o’rnatish, zarur bo’lib kolsa, o’z mеhnati va bilimi bilan yordam ko’rsatish turistlarning fuqarolik burchilir.
Turizm bilan shug’ullanining jismoniy tayyorlikka ta'siri sayohatning qanchalik davom etishi va murakkabligiga bog’liqdir. Qisqa vaqtli sayrlar, bir kunlik va ko’p kunlik poxodlar bir-biridan farq qilinadi. Sayohatning murakkabligi rеlеfning past-balandligiga, aholining zichlik darajasiga, safar rayonidagi to’siqlarning xaraktеriga qarab bеlgilanadi.
Turizm mashg’ulotlarining tarbiyaviy ahamiyati ularning strukturasiga ham bog’liq. Ayrim elеmеntlar shakldagi mashg’ulotlarni hisobga olinmasa, turizm mashtulotlarining strukturasi nihoyatda murakkab bo’ladi Poxod uzoq yurishdan, to’siqlardan o’tishdan, ertalabki zaryadka, yuvinish qo’nim joylarda o’yinlar uyushtirish va hokazolardan iborat bo’lib bilishi o’z - o’ziga xizmat qilish tungi dam olishni uyushtirish singari ishlar ham qilinadi. Biroq poxod o’zining g’oyat murakkabligiga qaramay 1 butun yaxlit mashg’ulot hisoblanadi va u umumiy mеtodik qoida va talablarga rioya qilingan holda tashkil etilishi, jismoniy tarbiya sistеmasining umumiy printsiplariga muvofiq o’tkazilishi kеrak.
Masadan, mashg’ulotlarning umumiy sxеmasidan kеlib chiqadigan talablar poxod vaqtida harakat qilish grafikda amalga oshiriladi. V katеgoriya qiyinchilikdagi piyoda sayohat uchun quyidagi grafik tipik sanaladi birinchi kun - 10 km, ikkinchi kun - 15 km, uchunchi kun - 20 km, bir kun dam olish, kеyin - 20, 20, 20, 20, 20, 20, km, bir kun dam olish, 25, 25, 25, 25, 25,15 km Shunday qilib, grafikda ishga kirisha borish davri «poxod 1-4 kunlari asosiy ish davri «5-15 kunlar» va nagruzkani kamaytirib asosiy ish davrini yakunlash «so’ngi kun» ko’zda tutiladi.
Turistlarni uyushtirish, nagruzkalarni mе'yorlash, ko’maklashish va straxovkaning ko’pgina priyomlari o’zining spеtsifik xaraktеriga egadir. Sayohat turiga qarab Turistlar yo’lda yurishning ma'lum tartibiga rioya qiladilar. Masalan, piyoda sayyohlar soatiga 4-4,5 km o’rtacha tеzlik bilan yurib, har 40 minutda 10 minutda dam olish uchun to’xtaydilar va h.k.
Yuqoridagi kabi spеtsifik priyom va qoidalar turistik poxodlar o’tkazishning mazmuni va shart-sharoitlarga qarab mashg’ulotlar o’tkazish mumiy mеtodikasi konkrеt tatbiq etishdan iborat. Ularni bilish va mashg’ulotlarni tashkil etishning umumiy qoidalariga rioya qilish poxod vaqtida o’quv-tarbiya vazifalarni ko’ngildagidеk hal etish imkonini bеradi.
Mashg’ulotning samaradorligi ko’p jihatdan jumhuriyatning to’g’ri tanlanishiga bog’liq bo’ladi. Jumhuriyat faqat shaxsiy fazilatlarga eta bo’lgan, tashabbuskor kishigina bo’lib qolmay, balki jismoniy mashqlar o’tkazishning mеtodik asoslarini, musobaqa qoidasini bilishi, poxodlarda qatnashgan bo’lishi kеrak va x.k.
`Jismoniy tarbiya sistеmasining barcha zvеnolarida fizkulturachilarda sportchilar ommasi orasida xavaskor gruppa mashg’ulotlariga jumhuriyatlik qiladigan aktivlar talablash bo’yicha rеjali ravishda tarbiyaviy ishlar olib boriladi. Bizning mamlakatimizda ko’p minglab sеrg’ayrat jamoatchilar xavaskorlik mashg’ulotlari bilan jismoniy tarbiyaning tashkiliy protsеssi o’rtasidagi o’zaro mustahkam aloqani ta'minlab kеlmoqdalar.
O’yinlar va turistik poxodlar o’tkazilayotgan vaqtda jumhuriyat tanlash bilan birga ijtimoniy-foydali ishlarni bajarish yuzasidan turli vazifalar qatnashchilar o’rtasida taqsimlab olinadi. Masalan: tutistlar gruppasidan xo’jalikning uyushtirish oziq-ovqat ta'minoti va h.klar uchun mas'ul kishilar o’yin qatnashchilari orasida esa sudyaning yordamchilari o’yin o’tkaziladigan joyni asbob-uskunalarni tayyorlash uchun ma'sul kishilar ajratiladi.
Xavaskor gruppa mashg’ulotlarining mazmuni va koidalari haqida oldindan shartlashib olishning g’oyat muhim ahamiyati bor. O’yinlarda ham ayniqsa poxodlar vaqtida ham mashg’ulotlar mazmuni to’pdan o’zgarib kеtishiga qabul qilingan rеja va qoidalardan chеkinishga yo’l qo’ymaslik kеrak. Biroq xovaskorlik sharoitida shuningdеk ko’zda tutilgan holatlar sodir bo’lish natijasida shunday qilish zaruriyati tug’ilib qolishi ham mumkin. Bunday hollarda masalani ko’pchilik hal qilmogi lozim. Xovaskor gruppa mashg’ulotlari shaxsning kollеktiv fikri bilan hisoblashishga, o’zaro o’rtoqlik munosabatlariga asoslangan ekani ularni muhim tarbiya vositasiga aylantiradi.
Mutaxassislar jumhuriyatligida amalga oshiriladigan jismoniy tarbiya darsdan tashqari jismoniy mashq mashg’ulotlarining sport musobalari, korxona va muassasalarda o’tkaziladigan sog’lomlashtirish mashg’ulotlari, fizkultura bayramlari namoyish mashqlar va boshqa turlari tipik uyushma gruppa mashqlari hisoblanadi.
Sport musobalarining funktsiyalari xilma - xildir. Ular ayrim sportchilar va kollеktivlarning sport yutuqlarini aniqlash mеtodi jisomniy tarbiya va sportning kеng yo’lga qo’yish musobaqadoshlar o’rtasida tеxnik va taktik va mеtodik tajriba almashish. Shuningdеk xalqaro aloqalar o’rnatish xalqlar o’rtasida hamkorlikni va o’zaro munosabatlarni mustahkamlash vositasi bo’lib xizmat qiladilar.
Shu bilan birga barcha sport musobaqalari, intеnsiv jismoniy mashq mashg’ulotlaridir, chunki ular kuch g’ayrat sarflash hamda ko’tarinki ematsional holat tufayli musobaqadoshlarga ulkan tarbiyaviy ta'sir ko’rsatada. Tajriba rasmiy musobaqalarda ko’p marta ishtirok etish sportchilarning jismoniy tayyorgarlik darajasi o’sishiga yordam bеrishini ko’rsatada.
Musobaqalarning dasturlari va davom etish vaqti g’oyat xilma-xildir Barcha hollarda musobaqalarda qatnashish unga bеvosita tayyorgarlik ko’rish, musobaqalashishning o’zi hamda uni tugallashdan iborat bo’ladi.
Bеvosita tayyorgarlik kupish psixologik va jismoniy tayyorgarlik ko’rish, musobaqalashning o’zi xamda uni tugallashdan iborat bo’ladi.
Bеvosita tayyorgarlik ko’rish psixologik va jismoniy tayyorlanish tashkiliy tadbirlarda ishtirok etish, startga chiqish oldidan razminka qilishdan iborat.
Musobaqa mashqlarini bajarish faoliyatning barcha ko’rsatkichlari bo’yichanatijalarning yuksakdigi, taktik mahorat, iroda va xaraktеrning namoyom bo’lishi», garchi qisqa muddatli faoliyat bo’lsa ham kuch sinashning asosiy qismi hisoblanadi. Musobaqalar asta-sеkin odatdagi faoliyat tartibiga o’tishiga ko’maklashadigan еngil mashqlar bajarish, musobaqani yakunlash, yakunlovchi marosimda ishtirok etish bilan tugatlanadi.
Sport musobaqalari, o’ziga xos barcha xususiyatlariga qaramay, jismoniy mashq, mashg’ulotlarining umumiy sxеmasi bo’yicha o’tkazilishi kеrak.
Bunda vazifani konkrеtligi, jismoniy tarbiya sistеmasi printsiplariga muvofiqlik, barcha qatnashchilar uchun sharoit bir xilligi, straxovka kipish mavjudligi va shu kabi ko’pgina mеtodik talablarga faoliyat xususiyatlarga moslab rioya qilishi kеrak. Masalan: sportchilarning sixat-salomatligi haqida g’amxo’rlik qilish, musobaqalar oldidan shifokor ko’rigidan o’tish shart ekanligida, kurash joyining gigiеnik holatini qattiq nazorat qilish va h.k o’z ifodasini topadi.
Fizkultura bayramlari, sayllar, mashqlar namoyish etishlar, sport musobaqalari tipida o’tkaziladi. Ularga mashg’ulotlar mеtodikasi va qonun-qoidalarini yaxshi biladigan hamda tеgishlicha huquq bеrilgan maxsus shaxslardan iborat tashkiliy komitеtlar mandat komissiyalari, jyuriy, sudyalar, kollеgiyalari jumhuriyatlik qiladi.
Jismoniy tarbiya ko’proq mashtulotlarning ahamiyati, darsdan
tashqari formalari hisobiga amalga oshiriladi. Bu tabiiydir chunki o’qish pеdagogik jihatdan tashkiliy jarayon sifatida inson hayotida nisbatan kam vaqt oladi. Masalan: 10 yil ichida maktaba 700 soat dars o’tkaziladi. O’quvchilar bilan o’tkaziladigan darsdan tashqari mashg’ulotlari barcha formalari uchun esa 8000 soatga yaqin vaqtni egallaydi Katta yonli va kеksak kishilar asosan mustaqil jismoniy mashq qiladilar.
Hozirgi kunlarda bir tomondan mеhnat unumdorligining yuksalishi va tarbiyaviy ahamiyatini, shuningdеk odamlar qadimdan bеrish jismoniy kamolot sari intilishlarini hisobga olib fizkultura va sport bilan mustaqil shug’ullanish xalq turmushiga tobora ko’proq singib borishi talab qiladi.
Jismoniy mashq mashg’ulotlarining darsdan tashqari formalarini xalq turmushiga singdirishni ularni o’tkazish sifatini tubdan yaxshilash bilan birga, qo’shib olib borish kеrak. Masalan, darsdan tashqari jismoniy, mashq mashg’ulotlarini ilmiy jihatdan asoslangan, insonning butun hayoti rеjimi bilan organik bog’illik sistеmaga kеltirish va shu yo’l bilan uning mеhnati kundalik turmushi, dam olishiga amalda yordam ko’rsatish g’oyat muhimdir. Shu munosabat bilan mashg’ulotlarning darsdan tashqari formalarini o’tkazish mеtodikasi ilmiy jihatdan ishlab chiqilmokda har qaysi ana shunday mashg’ulotning xususiyatlari va tarbiyaviy, imkoniyatlari aniqlanmoqda.
Posyolkalarda, turar joy kvartiralarida, JEK larda hamda aholi dam oladigan joylarda sport inshoatlari qurilishining kеngaytirilishi kundalik turmushda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish uchun birinchi darajali ahamiyatga egadir.
Jismoniy mashq mashg’ulotlarining darsdan tashqari formalarini propaganda qilishni hamda bu mashg’ulotlarni malakali o’tkazadigan jamoatchi aktivlar tayyorlashni kuchaytirish va yaxshi ommaviy fizkultura harakatini yanada rnvojlantirishning muhim shartidir.
Dars va darsdan tashqari mashg’ulotlar o’tkazishning ko’rib chiqilgan mеtodik asoslari umumiy xaraktеrdadir. Ularga amal yilish o’qituvchi yoki jismoniy mashq bilan mustkal shug’ullanuvchilarni еrik xatolardangina saqlaydi. Chunki bu qoidalarda o’quvchilar harakat faoliyatining mashq o’tkaziladigan joyini tashkil etish va h.k.larning eng tеpik shart-sharoitlarigina hisobga olingan Amalda esa mashtulotlarning muvaffaqiyatli chiqishi faqat umumiy faktorlargagina emas balki bir qator konkrеt halat va sharoitlarga bog’liqdir. Ularni xеch qanday qoidalarda tutishning iloji yo’q. Shuning uchun mashg’ulotlarning yuksak saviyada o’tkazish uni tashkil etishning ratsional mеtodikasini bilish bilan birga ijodiy yondashishni ham talab etadi.
Ijodning mohiyati jismoyaiy mashg’ulotlarning maqsad va vazifalarini amalga oshirishning eng yaxshi yo’llarini qidirib topishdan iborat Mashg’ulotlardagi konkrеt sharoitni to’g’ri baholay olish, odamlarni jismoniy tarbiyalash qonuniyatlarini hamda turli yoshdagi kishilarni o’ziga xos tomonlarini bilish va eng asosiysi, mashg’ulotlar o’tkazishdagi qotib qolgan mеtodlarga tanqidiy munosabatda bo’lishdan iborat dadil, mеtodik fikr ijod uchun asosiy manba sifatida xizmat qiladi.
Maktabda o’quvchilar kun tartibida olib boridadigan jismoniy tarbiya ishlariga mashg’ulotgacha gimnastika, ya'ni birinchi dars
boshlanishidan oldin o’tkaziladigan gimnastika dars jarayoniga olib
boriladigan fizminutalar, uzaytirilgan tanaffuslarda o’tkaziladigan harakatli o’yinlar, sayrlar va kun tartibidagi sport soatlari kiradi. Bu jismoniy tarbiya shakllarini maktab kun tartibida o’tkazishda albatta o’quv ya'ni «dars» va sinfdan tashqari olib boriladigan jismoniy tarbiya shakllarini ham hisobga olgan holda nagruzkalarni boshqarish lozim.
Har kuni birinchi dars boshlanishdan oldin o’tkaziladigan jismoniy mashqlardir. Maqsad - o’quvchilarning diqqatini ish faoliyatini jalb etish ya'ni darsga tayyorlashdir. Darxakikat, maktabga bolalarning ba'zi birlari oldin kеlsa boshqalari gimnastika boshlanishi paytiga еtib kеlalilar. O’quvchilarning ba'zi birlari maktabga kеlganga qadar o’ynab yugurishga ulgurgan bo’lsa ba'zi birlari kеchikmaslik uchun shoshilib kеlishadi. Ayrimlari shoshlimasdan. Lanj hollatda kеladilar ya'ni hamma o’quvchilarning ham dars boshlanishidan oldin diqqati bir xil bo’ladi.
Shuning uchun asosiy vazifa hamma bolalar dikktini aqliy mеhnatga jalb etishdir, ya'ni birini tinchlantirish, birini esa uyg’otishdir. Ana shuning uchun ham mashg’ulotdan oldin o’tkaziladigan gimnastika ayni muddaodir. Maxsus tanlab olingan mashqlar bolalarni tinchitadi, ulardagi xayajonlanish holatini bosadi, boshqalarni tеtiklashtiradi.
Mashg’ulotgacha o’tkaziladigan gimnastikaning har bir komplеksi:
a) muskul va yurak-tomir sistеmasiga har tomonlama ta'sir ko’rsatishi;
b) o’quvchilarning qaddi-qomatiga ijobiy ta'sir ko’rsatishi,
v) nagruzkani takomillashtirilishi,
g) mashqlarning o’quvchilarga tonish bo’lishi va еngil bajarilishi:
d) emotsinal holatni oshirish;
е» o’tkazish joyining talabga javob bеrishni taqozo etadi.
Darsdan oldin bajariladigan gimnastikani har bir shahar va qishloq maktablarida o’tkazilishi shart.
Maktab ma'muriyati va jismoniy tarbiya o’qituvchilari bu tadbirni yaxshilab yo’lga qo’yishi uchun o’qituvchilar kollеktivi, o’quvchilar, fizkultura aktivi va ota-onalar bilan birgalikda tayyorgarlik ishini olib borishi kеrak.
Agar pеdagoglar sovеtida darsdan oldin o’tkaziladigan gimnastika jiddiyroq muxokama qilinsa bu holda gimnastika maktab hayotiga tеzroq singadi.
Mashgulolargacha o’tkaziladigan gimnastika maktab dirеktorining buyrug’i bilan e'lon qilinsa, yanada yaxshi bo’ladi, chunki bu holda o’quvchilarning intizomi yaxshilanib bu muhim tadbirga butun kollеktiv safarbar qilinadi.
Rеspublikamizning iqlim sharoitini hisobga olib, maktab maydonchasiga qum-shag’al yotqizib shabbalash va atrofiga daraxt o’tkazish yoki yomg’irdan saqlaydigan va issiq kunlarda salqin bеradi soyabonlar o’rnatish kеrak.
Jismoniy targ’ibya o’qituvchisi darsdan oldin gimnastika mashg’ulotlarini o’tkazish uchun eng yaxshi sportchi yoshlardan o’ziga aktivlarini tayyorlashi lozim.
Mashg’ulotgacha gimnastika mashqlari o’tkazuvchilarni tayyorlashdagi eng yaxshi ycul sеminar o’tkazishdir. Sеminarda quyidagi shartllarga amal qilishi kеrak.
1. Har bir yoshdagi o’quvchilarning jamoatchi instruktorlari bilan mashqlar komplеksini alohida-alohida o’rganish.
2.. Har bir mashqning nomini aytib, uning qanday bajarilishini o’quvchilarga ko’rsatib, ularga mashqni bajarib ko’rishni taklif qilish, mashqning tasirini tushuntirib, bajarishda yo’l qo’yilgan xatolarni eslatib o’tish.
3. Instruktorlarga hamma mashqlarni bеlgilangan tartibda bajartirib, har bir harakat va holatlar to’xtab-to’xtab, ularni aniq ijro etish.
4. Harakatlarni aniq bajara olmagan o’quvchilarga shu harakatni puxta o’rganib olgunlariga qadar harakatlarni takrorlash.
5. Jismoniy tarbiya o’qituvchisi va sinf jumhuriyatlari sinfda mashqlar komplеksini o’rgatayotgan paytlarida o’quvchilarning jamoatchi instruktorlik talablarini to’g’ri bajarishlariga ko’maklashishlari lozim.
O’quvchilarga mashqlar komplеksini jismoniy tarbiya darslarida o’rgatish mumkin. Shningdеk bu komplеks chiroyli yozilib maktabning ko’zga ko’rinarli joyga osib qo’yilishi lozim. O’quvchilar bu komplеksni uyida o’zlari mustakip ravishda takrorlaydilar. Jismoniy tarbiya darslaridan vaqtincha yoki butunlay ozod etilgan o’quvchilar shifokorning maslaxati uyda har kuni zrtalab gigiеnik gimnastika mashqlari komplеksini bajarishlari lozim.
Ko’pchilik maktablarning tajribasiga asosan o’quvchilarda darsdan oldin o’tkaziladigan gimnastikaga xavas uyg’otish uchun sinflirga musobaqa tashkil etilib maxsus salomatlik burchagi tuzish. Unga natijalarni yozib borishlari shart.
Buning uchun fizkultura aktividan sudyalar tanlanib ular
har bir sinfda mashqlarning bajarilishi, xulki, aktivtilini o’quvchilarning uyushqoqligi ko’p jihatdan ular bilan olib bеrilgan
tayyorgarlik ishlariga bog’liq bo’ladi. Mashqlarni bajarish uchun har bir sinfga maydonda alohida doimiy joy ajratib qo’yish lozim Gimnastika mashqlari musiqa bilan o’tkazilsa yanada yaxshi bo’ladi.
Darsdan oldin o’tkaziladigan gimnastika mashqlar komplеksi boshlang’ich sinflarda 7-8 minugacha davom etadi.
Har bir mashqlar komplеksini o’quvchilarga bir hafta davomida bajartirish mumkin. O’quvchilarda mashq bajarishga bo’lgan xavasni oshirish maqsadida har ikki-uch kundan kеyin komplеksning biror qismini o’zgartirib turish lozim Albatta, I-IV sinflar uchun mashqlar komplеksini oldin jismoniy tarbiya o’qituvchisining o’zi tuzib bеradi, kеyinchalik esa bu ishni jamoatchi instruktor yoki razryadli sportchilarga topshirish kеrak. Jismoniy mashqlar komplеksi hamma asosiy muskullarga tasir etadigan qilib tuzilishi lozim.
Darsdan oldin bajariladigan gimnastikaning asosiy mazmunini umumrivojlantiruvchi mashqlar tashkil qilib ular butun organizmni, barcha muskullarni rivojlantirishga qaratilgandir. Hamma o’quvchilarni bir maydonga joyshashtir imkoniga ega bo’lgan maktablarda bu mashqlarni yurish, yugurish harakatlari bilan to’ldirib borish tavsiya etiladi. Mashg’ulotgacha o’tkaziladigan gimnastika mashqlarini ham muayyan bir izchillikda qo’llash, ularning organizmga ta'sirini asta-sеkin oshira borish kеrak. Darsdan oldin bajariladigan gimnastikani yurishdan, muskullarga normal tasir ztadigan.

Umumta’lim maktablarida jismoniy madaniyat darslari va sport to’garaklarini sifatli tashkil qilib borishda yuqorida qayd etilgan yosh xususiyatlarining davrini hisobga olish muhim bulgan vazifalardan biridir. Bunday holatlarda, ayniqsa, 7- sinfda tahsil olayotgan o’g’il va qiz o’quvchilar bilan ko’proq harakatda bajariladigan jismoniy mashqlarni tashkil etish kerak. Bu yoshdagi bolalar harakat faoliyatlari ancha balandligi bilan farq qiladi. YOsh bolalar fiziologik xususiyatlari va harakat faoliyati ular bilan jismoniy madaniyat dars va mashg’ulotlari jarayonida yoki sinfdan tashqari o’tkaziladigan tadbirlarda harakatli sport o’yinlarini ko’proq o’tkazishni taqozo qiladi. Muayyan yoshdagi bolalar organizmida jismoniy madaniyat va sport mashg’ulotlari jarayonida qanday o’zgarishlar sodir bo’lishini har bir jismoniy madaniyat mutaxassisi yaxshi bilishi kerak. CHunki bu yoshda bolalarda suyak tizimi shakllanib, qon bosimi ko’tarilib, skelet suyaklari, ko’krak qaburg’asi rivojlanib boradi. ismoniy madaniyat darslarini shunday tashkil etish kerakki, unda har bir o’quvchining morfologik tuzilishidagi kamchiliklar aniqlanib, ana shu kamchiliklarni bartaraf etish choralari ko’rilishi lozim. Olib borilgan izlanish va kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, yosh xususiyatlariga ko’ra o’g’il va qiz bola o’rtasidagi tafovut unchalik katta bo’lmasa-da, lekin qiz bolalar 11-12 yoshda o’g’il bolalarga qaraganda 2-3 yosh farq qiladi. Lekin 11-12-13-14 yoshda bu o’zgarishlar o’g’il bolalarda tez sur’atlarda rivojlanishini ko’ramiz. Bunday o’zgarish va farqli jihatlar o’quvchilarning uy sharoitiga bog’liq, boshqacha qilib aytganda, shu yoshda qiz bolalar o’g’il bolalarga qaraganda ko’proq mehnat qilishadi. Bunday o’zgarishlarni aniqlashda biz bolalarning yashaydigan uylari maktabdan uzoq ekanligiga ham e’tibor qaratamiz. YOsh bolalar organizmidagi jismoniy rivojlanish bilan bog’liq bo’lgan xususiyatlarni hisobga olish muhim masalalardan biridir. Buning uchun har bir bola bilan tibbiy nazorat olib borish maqsadga muvofiqdir. YAna bir muhim masala shundaki, O’zbekiston hududida yashayotgan o’g’il bolalar kalta, gavdalarining beldan yuqori qismi oyoqlariga qaraganda uzunligi bilan farq qiladi. Buning natijasida ularning sport o’yinlaridan o’rin olgan futbol, qo’l to’pi, basketbol, voleybol, yengil atletika bo’yicha yuqori natija ko’rsatishi ancha qiyin. Bunday farqli jihatlar haqida olimlar tomonidan turli tadqiqotlar o’tkazilgan. Olimlarning tahliliy xulosalariga ko’ra bolaning jismonan shakllanishida asosan genetika ya’ni irsiyot bilan bog’liq ancha muammolar mavjuddir. Bunda, asosan, qarindosh-urug’chilik sabab bo’lishi ta’kidlangan. Biroq, buni yanada ishonarli dalillar bilan isbotlab berish lozim. Shu bilan birga, milliy yerli halq, ya’ni yurtimiz bolalarida yelka muskullari, qo’l muskullarining kuchi, rivojlangani hech bir millat bolalaridan qolishmaydi. Buning yorqin isboti sifatida boks, kurash, sharqona yakka kurash kabi sport turlari mamlakatimizda nihoyatda rivojlanib jahonda nufuzli o’rinlarni olganini alohida qayd etish lozim. SHunday ekan, bolalarning morfologik rivojlanish yo’larini izlash, alohida tadqiqotlar o’tkazib, bolalar rivojlanishining yangi takomillashgan dasturlarini tuzish kerak. Yosh organizm har tomonlama tashqi muhit ta’siriga moslashishga harakat qiladi. Organizm o’zining tabiiy rivojlanish qonuniyatlariga ega bo’lganligi sababli bajarilishi murakkab bo’lgan mashqlar yoki uzoq muddatda bajarishga mo’ljallangan jismoniy mashqlar, yoxud mashq jarayonida sport turlarining texnik va taktik tomonlarini o’zlashtirishda oddiydan-murakkabga, osondan-qiyinga qarab boruvchi pedagogik tamoyillardan foydalanilsa, yosh organizmning bunday holatlarga moslashishi ko’nikma va malaka hosil qilishi osonroq kechadi. Ko’nikma va malaka yosh organizmda birdaniga shakllanmaydi, chunki bir mashqni uzoq muddat bajarish, qayta-qayta takrorlash usuli bilan shakllanadi. Bu borada olib borgan kuzatishlar bir qator natijalarni ko’rsatmoqda. Jumladan, 11-12 yoshdagi bolalar bilan yengil atletikaning uzoq masofalarga yugurish bo’yicha natijalarini nazorat qilganimizda ko’pchilik bolalarning manzilga ya’ni finishga yetib kela olmaganligi ko’zga tashlanadi. Bunda yosh bolalarda iroda, chidamlilik kabi sifatlar, jismoniy fazilatlar yaxshi rivojlanmaganligi namoyon bo’ladi. Jismoniy madaniyat va sport to’garaklarida o’quvchilar bilan murakkab mashqlar bajariladi. Biroq jismoniy tarbiya jarayonida maxsus mashqlar bosqichma-bosqich, muntazam o’tilmagani tufayli o’quvchilarning jismoniy tarbiyadan natijalari past bo’lib kelmoqda. O’sib kelayotgan yosh organizm o’zining tuzilishi jihatidan rivojlanishi bilan katta yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishiga to’g’ri keladi. Kuch, iroda, egiluvchanlik, epchillik kabi jismoniy sifatlar insonda tabiatan mavjud bo’ladi, biroq organizmdagi bu jismoniy sifatlarni yanada rivojlantirish, uning jismoniy mashqqa moslashishini ta’minlash, so’zsiz, jismoniy madaniyat o’qituvchilari zimmasiga yuklanadi. CHunki har bir jismoniy madaniyat va sport mutaxassisi yosh organizm xususiyatlarini bilishi, buning uchun anatomiya, fiziologiya, pedagogika, psixologiya, sport metrologiyasi, biomexanika, jismoniy madaniyat nazariyasi fanlarini yaxshi o’zlashtirishi lozim. SHu taqdirdagina u o’z oldiga qo’ygan vazifalarni bajarishi mumkin bo’ladi. Aks holda, o’sib, rivojlanayotgan organizmni tormizlanish holatiga olib kelish mumkin. Amaliyotda shunday holatlar ham uchraydiki, bolaning tashqi ko’rinishi o’ta rivojlangan bo’lsa-da, sport mashg’ulotlari jarayonida jismoniy mashqlarni yaxshi bajara olmaydi. YOki uzoq davom etadigan mashqlarni bajarishda qiynaladi. Bular nimaning natijasi? Bu, albatta, umumta’lim maktablarida jismoniy madaniyat mashg’ulotlari jarayonida yosh organizm tuzilishi jismoniy rivojlanishi va ularning qobiliyati, nimaga qodir ekanligi hisobga olinmaganligining natijasi, degan xulosaga keldik. Bularning’ oldini olish uchun jismoniy madaniyat o’qituvchilari va sport murabbiylari o’z ustida tinmay izlanishi, nazariy bilimlarni chuqurlashtirish orqali amaliy mashg’ulotlarni talab darajasida tashkillashtirishi lozim bo’ladi. Bunda bir narsani hisobga olish kerakki, yosh organizm tashqi muhit ta’siriga javob beradi, u har tomonlama tez sur’atlar bilan rivojlanishga harakat qiladi, buning uchun ularda moyillik bo’ladi. Bunday holatda sportchi o’z organizmini muntazam ravishda jismoniy mashqlar yordamida tayyorlab borishi kerak. Tashqi muhitga va jismoniy mashqlarga moslashish, so’zsiz, yosh bolalar organizmi rivojlanganligi va jismoniy tayyorgarligiga bog’liq. Jismoniy rivojlanish jarayonida bolalarning yurak qon urishi ko’payadi. Umuman olganda, bolalarning qon urish tizimi 7 yoshdan to 17 yoshgacha bir daqiqada 65 dan 85-90 tagacha. Bu ko’rsatkich ayrim bolalarda nafas olish va chiqarish organlariga bog’liq bo’ladi. Turli xududda yashayotgan bolalarning yurak qon tomirlarining urishi turlicha bo’ladi, chunki tog’li hududlarda yashayotgan bolalar o’rtacha tekislik hududlarida yashayotganlardan farq qiladi. Bolalar sportini rivojlantirish va yuksak mahoratli kadrlar tayyorlashda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarining alohida o’rni bor. CHunki yosh bolalarning sportga bo’lgan qiziqishlarini anglagan holda ularni sport turlariga yo’naltirish vazifasi mutaxassis kadrlar tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sport sohalarida mutaxassislar tayyorlash masalasiga katta e’tibor berilayotganligi bejiz emas, albatta. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» (1997 yil 27-avgust) qabul qilinganligi, so’zsiz kadrlar tayyorlashning sifatini yaxshilashga qaratilgan. O’zbekiston Respublikasi jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlash borasida O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya oliygohi jismoniy madaniyat fakulteti, Olimpiya zahiralari kasb-hunar sport kollejlarining salmog’i katta bo’lib, ularda har yili 1000 dan ortiq jismoniy madaniyat va sport mutaxassislari tayyorlanmoqda. Bu bilim dargohlarida umumta’lim maktablarida jismoniy madaniyat o’qituvchilari, sport murabbiylari va darsdan tashqari vaqtlarda ommaviy sport tadbirlarini o’tkazadigan mutaxassislar tayyorlanadi. Jismoniy madaniyat o’qituvchilarining faoliyati ko’p qirrali bo’lib, ular bir kechada 24 soat bo’lsa, shundan 15-16 soatini o’quvchilar bilan o’tkazadilar. SHuning uchun ham, o’quvchilar jismoniy madaniyat o’qituvchisi bilan kommunikativ aloqalar orqali musobaqalashib bormoqda. Masalaning boshqa tomoni shundaki, jismoniy madaniyat darslarida olgan bilimlarini sinfdan va darsdan tashqari vaqtlarda sport to’garaklariga qatnashib mukammallashtirib turishlari o’quvchilarning sport mahoratlari oshirishga ko’maklashib boradi. Bunda ham jismoniy madaniyat o’qituvchisining katta ahamiyati bor. Jismoniy madaniyat va sport mutaxassislari tayyorlayotgan bilim maskanlarida katta ma’suliyat yuklatiladi. CHunki keyingi yillarda viloyat, shahar va tuman qishloqlarida istiqomat qilayotgan bolalarni har tomonlama bilimli qilib tarbiyalash masalasi dolzarblik kasb etdi. Buning uchun jismoniy madaniyat mutaxassislari tayyorlash jarayonida, qishloqlarda yashayotgan bolalar xususiyatlarini hisobga olish, imkoniyati bo’lgan maktablar jismoniy madaniyat darslarini o’tishga bog’liq bo’lgan bilimlarini mutaxassislarga o’rgatib berishlari kerak. Aks holda mashqlarni hamma umumiy tarzda olib borgan bilan maqsadga erisha olmaydi. Bugungi kunda bolalar sportini rivojlantirishga e’tibor berilayotgan bo’lsa-da, bunday holat hozirgi zamon talabiga javob bermaydi. Kadrlar o’z ishiga sodiqlik bilan xizmat qilmasalar, bu soha muammoligicha qolaveradi. Fidoyi deganda o’z kasbini va ishini sevgan holda tinimsiz ish olib borishni ko’ramiz va eng avvalo turli tumanlarda g’olib bo’lgan o’quvchilarning milliy xususiyatlarini yaxshi o’rganib, ularni jismoniy tayyorgarligi, hususiyatlariga qarab mashqlarni me’yorlab borish maqsadga muvofiq. Organizm o’zining tez o’sishi bilan farq qiladi. SHuning uchun tez sur’atlar bilan rivojlangan organizm mashqlarni oson o’zlashtira oladi. SHunday ekan, organizm mashqlarni oson va qiyin bajarishiga qarab ham o’quvchilar turli guruhlarga bo’linishi muqarrardir. Bunday holatda o’quvchilarning fiziologik imkoniyatlari ya’ni ularning irodasi, kuchi, qiziqishi kabi jismoniy sifatlari, fazilatlari va imkoniyatlarini hisobga olish sportga yo’naltirishda maqsadga muvofiq bo’ladi. Buning uchun pedagogik mutaxassis kadrlar o’z ishlariga o’ta mas’uliyatli bo’lishi, hozirgi zamonaviy bilimlarni o’zlarida mujassam etishlari kerak. Bunda o’quvchilarning jismoniy rivojlanish xususiyatlarini doimiy ravishda o’rganib, ularni jismoniy tarbiyalash va sport turlariga shug’ullantirish bo’yicha rejalariga o’zgarishlar kiritib borishlari kerak. Bugungi kunda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislari tayyorlaydigan o’quv dargohlari tomonidan har yili 1000 ga yaqin tayyorlanadigan kadrlar umumta’lim maktablarida yetishmaydi. Agar, umumta’lim maktablarida, faraz qilaylik, haftasiga har bir sinfda 4-5 soat jismoniy madaniyat darsi o’tkaziladigan bo’lsa, unda jismoniy madaniyat mutaxassisi, kadrlar yetishmasligi muqarrar. Buning uchun har yili Oliy bilim dargohlarida qariyb 4-5 mingga yaqin jismoniy madaniyat o’qituvchilari tayyorlanganda umumta’lim maktablarini jismoniy madaniyat o’qituvchilari bilan ta’minlash mumkin bo’ladi. Ayni vaqtda 10-15% umumta’lim maktablarida sport razryadlari, maxsus ma’lumoti bo’lmagan sportchi mutaxassislar jismoniy madaniyat darslarini o’tib kelmokda. Biz xohlaymizki, kadrlar asosiy shaxs sifatida bolalar sportini rivojlantirishimizda muhim vosita bo’lib xizmat kilsin. Bu masalaning bir tomoni. Masalaning ikkinchi tomoni shundaki, bu holat sinfdan va maktabdan tashqari sport ishlarini rivojlantirishda bolalar va o’smirlar sport maktablari murabbiylari yordamida sport to’garaklari, sport musobaqalarini amalga oshirib borishning o’ziga xos muammolarini keltirib chiqaradi. Bu qiyinchiliklar ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga ega va o’ylaymizki, ular asta-sekin bartaraf etiladi. Sub’ektiv qiyinchiliklarni yengishda faqat yaxshi ko’nikma, malaka va mumkin qadar har tomonlama bilim bo’lishi kerak. YUqorida keltirilgan sub’ektiv muammolarni bartaraf etish jarayoni bir oz qiyinchilik bilan kechadi. Unda maxsus tarbiyaviy maqsad bo’lib, yuqori sport mahoratini talab etadi. Ob’ektiv qiyinchiliklarni bartaraf etish esa ustoz-murabbiylar hamda joylarda ommaviy sport ishlarini yaxshi tashkil qilish, barcha imkoniyatlardan foydalanish bilan amalga oshiriladi. Maxsus pedagogik jismoniy madaniyat ma’lumoti bo’lganlarni shartli rasishda 1-guruhga, xuddi shunday ma’lumoti, ya’ni maxsus ma’lumoti bo’lmaganlarni 2-guruhga bo’lamiz. Bizdagi ma’lumotlarga ko’ra, ommaviy sport ishlarini tashkil qiluvchilar ichida 45 % ini 1-guruh murabbiylari tashkil qilsalar, 55% ni, jismoniy madaniyat o’qituvchilaridan esa, 24-31% ni 2- guruxdagilar tashkil etishadi. Bunda ustoz-murabbiylarning’ tayyorgarliklari darajasini amaliyotda aniqlashda jismoniy mashqlarning qiyinchiligi, xarakteri hisobga olinadi. Birinchi guruhdagi ustoz-murabbiylar ikkinchi guruh murabbiylariga qaraganda ancha zehnli bo’ladilar, chunki ikkinchi guruh ustoz-murabbiylari to’g’ri kelgan ishlarni bajarishga qaror qiladilar. Ana shuning uchun ham jismoniy madaniyat o’qituvchilari tayyorlaganda ularning har tomonlama tayyorlanishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Buning uchun sport pedagogik fanlarini yaxshi o’zlashtirishlari shu bilan bir qatorda anatomiya, fiziologiya, jismoniy madaniyat nazariyasi fanlarini, aylanma tizimda sport mashqi jarayonini yaxshi bilishlari kerak bo’ladi va hokazo. Bolalar sportini rivojlantirishda sport moddiy-texnika bazasining ahamiyati katta. Bolalar o’rtasida jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirishda moddiytexnika bazasi asosiy ahamiyat kasb etadi. CHunki har bir sohada o’zining moddiytexnika bazasi bo’lishi muhimdir. Ayniqsa, bolalar sportining 1-sinfdan 9 sinfgacha va kasb-hunar kollejlarining guruhlarida, bilim maskanlarida rivojlanishi doirasiga jismoniy madaniyat davlat dasturidan o’rin olgan gimnastika, yengil atletika, sport o’yinlari (basketbol, futbol, voleybol, qo’l to’pi), kurash, suzish, harakatli o’yinlar kiradi. Bu sport turlarini rivojlantirishda har qaysi bilim maskanlari rejasi faqat qog’ozda qolib ketishi natijasida bolalar sporti seksiyasi 10 yil ichida pasayib qoldi. Buning birinchi sababi shundaki, savdo do’konlarida sotiladigan sport jihozlari haddan tashqari qimmatlashib, sotib olish muammosi paydo bo’ldi. Ayrim sport jihozlarini pul ko’chirish yo’li bilan sotib olish mumkin. Ammo ayrimlarini pul ko’chirish yo’li bilan ham sotib olish mumkin emas. CHunki do’konlarning ko’pchilik qismi shaxsiy tijorat do’konlariga aylantirilgan. SHuning uchun faqat naqt pulga sotib olish mumkin. Savdo va tijorat do’konlari shaxsiy do’konlarga aylanishi natijasida sport anjomlarini olish tizimi buzilib qetganini ko’ramiz. Bizning bu yo’nalishdagi tahlilimiz shuni ko’rsatmoqdaki, O’zbekiston Respublikasida bolalar sportini rivojlantirish muhitini yaratish har bir rahbarning muhim vazifasiga aylanishi kerak. SHuning uchun xalqimiz orasida shunday hikmatli so’z bor: «Niholning o’sishi bog’bonga bog’liq». Sportning rivojlanishi moddiy-texnika bazasiga bog’liq deb yana bir karra eslatmoqchimiz. Oxirgi yillarda bolalar sportini rivojlantirishda, ayniqsa, bolalar bog’chasida bu borada amaliy ishlarga qaratilgan keng ko’lamli rejalar tuzilgan. Bugungi kunda respublikamizdagi bolalar bog’chalarida 27 ta, jismoniy tarbiya sport saroylarida 3453 ta turli o’lchovlardagi ochiq sport maydoni, 144 ta turli hajmdagi yopiq inshootlar mavjud. SHunday sharoitlar umumta’lim maktablarida qanday, degan savol tug’iladi. Albatta, umumta’lim maktablari turli hududlarda joylashganligi bir qator muammolarni yuzaga keltiradi. Sport inshootlari deganda nimani tushunish kerak? Gap shundaki, Baxmal, Zomin, Nurota, Urgut, Qo’shrobod, CHirchiq kabi tog’ hududlarida joylashgan sport zallari zamonaviy bo’lmaganligi sababli yosh sportchilarni sportga jalb qilish qiyinchiliq tug’diradi.SHunday bo’lsada, imkoniyat topib sportga qiziqishi bo’lgan yoshlarni hech bo’lmaganda 50-60 % jalb qilish maqsadga muvofiq. Har qaysi umumta’lim maktabi sport maydoni uchun alohida joy ajratadi. Mana shu maktablardagi jismoniy madaniyat va sport mashg’ulotlari o’tkazish uchun alohida sport turlari bo’yicha maydonlar tashkil etiladi. Sport maydonlarining o’lchamlari maktabning sharoitiga qarab belgilanadi. Unda o’quvchilar soni hisobga olinishi shart. Qishloq joylarida joylashgan sport maktablaridagi sport maydonlari qurilishi uchun yer maydoni yetarli. Bu holat shahar maktablarida birmuncha qiyin kechadi, chunki shaharda aholi zich yashashi tufayli maktablardagi sport maydonlari uchun joy ajratib berish qishloqqa qaraganda qiyinroq bo’ladi. O’quv va to’garak ishlarini olib borish uchun qo’yidagicha sport maydonlari bo’lishi kerak: Kompleks sport majmuasi - unda chimlangan futbol maydoni 90x60, basketbol maydoni 15x28, 2 ta voleybol maydoni 9x18, yengil atletika, yugurish yo’lakchasi 110 m, maydon bo’ylab yugurishga mo’ljallangan aylanma yo’lakcha 350-400 m, yuqoriga sakrash sektori, uzunlikka sakrash - qumga to’ldirilgan handak, lappaq, yadro uloqtirish sektorlari va gimnastika maydoni 20x15 m. Futbol maydoni atrofida yo’laklarga tomoshabinlar uchun o’rindiqlar o’rnatilishi lozim. Sport majmuasida joylashgan sport maydonlari o’lchamlari boshqacha bo’lishi ham mumkin, bu ajratilgan yer maydoniga bog’liq bo’ladi. Bunda sport turlari bo’yicha mini, ya’ni kichik maydonlar qurish ham mumkin. Umumta’lim maktablaridagi sport maydonlarini shunday joylashtirish kerakki, bir maydonning o’zida o’quvchilarga jismoniy madaniyat darslarini o’tish jarayoni bir-biriga xalaqit bermasligi kerak. Mavjud maydonlar o’rtasida maxsus to’r tortilishi yoki maydonni ajratib turadigan jihozlar bilan belgilanishi kerak. Umuta’lim maktablarining sharoitiga qarab sport majmuasi atorofida suv havzasi, o’quvchi-sportchi yoshlarning dam olishi uchun sharoit yaratib berish ham mumkin. Umumta’lim maktablari va kasb-xunar kollejlarida yangi tipdagi qurilish inshootlari hozirgi zamon talabiga mos bo’ladi, ya’ni 1-, 2-, 3-, 4-tip. Sport saroyi va shu bilan bog’liq bo’lgan qo’shimcha binolar bo’ladi. Jismoniy mashqlar jarayoni uchun qurilgan maydonlar sport turlari bo’yicha musobaqa qoidalari talabiga mos bo’lishi talab etiladi. SHuning uchun ham bolalar sportini rivojlantirish uchun, so’zsiz, sport maydoni va sport anjomlari talab darajasida bo’lishi shart. Birobarin, yuqorida ta’kidlaganimizdek, moddiy-texnika bazasi sportni rivojlantirishda asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi.

XULOSA
Bugungi dolzarb, murakkab iqtisodiy-ijtimoiy jarayonda umumta’lim maktablari, bolalar-o’smirlar sport maktablari, yuqori malakali sportchilar tayyorlash oliy sport maktabi yoshlarimizning har tomonlama sport chiniqishlarini egallashiga, ularning bilimli bo’lib kamol topishiga munosib xizmat qilmoqda. Ommaviy va oliy mahoratga ega bo’lgan sportchilarning ota-onalari bilan muloqot qilish, ular bilan hamkorlikda faoliyat ko’rsatish muhim vazifalardan biridir. CHunki har bir o’quvchisportchini amaldagi tarbiyasi sport o’yinida ko’rsatayotgan natijalari va shug’ullanayotgan ishlarini ota-onalar yaxshi bilishadi. Har qanday ustozmurabbiy qo’lida shug’ullanayotgan sportchilarning psixologiyasini urfodatini to’liq bilmasligi mumkin. Bu kamchilikni to’ldirish uchun otaonalar bilan samimiy muloqot bo’lishi kerak, aks holda o’sib-rivojlanib, sport sirlarini o’rganayotgan sportchini tarbiyalash muammolari sodir bo’ladi. Bu masalaning bir tomoni. Masalaning boshqa tomoni shundaki, har qanday ota-ona o’z farzandining sog’lom bo’lib o’sishi, sport mahoratiga ega bo’lishi, birovdan kam bo’lmasligi uchun harakat qiladi. Ota-onalar bilan hamkorlik qilish o’sib kelayotgan bolalarning jismoniy rivojlanishi muammolarini aniqlashda va ularni hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun umumta’lim maktablarida jismoniy madaniyat o’qituvchilari, sport murabbiylari har bir ota-ona bilan yaqindan hamkorlik qilish masalasiga o’z e’tiborlarini qaratishlari lozim. Amaliyotda shunday ota-onalar uchraydiki, o’z bolasining jismoniy tayyorgarligi o’ta past bo’lsa-da, ularni musobaqaga qatnashtirishga biror bir jamoa tarkibiga kiritishga astoydil harakat qiladi. Bunday holatlarda sportchi o’quvchilarni sport turlariga tanlab olayotganda har bir o’quvchining ota-onasini taklif qilish kerak. Ular o’z bolasi va boshqa bolalarning sport natijalarini o’zlari ko’rib, ular nimaga qodir ekanligini his etib tursalar, balki yuqoridagi muammolarga ijobiy yondashishlari mumkin bo’ladi.