Maktabgacha yoshdagi bolalar aqliy faoliyatini rivojlantirishda didaktik

Образование и инновационные исследования (2022 год №1)
ISSN 2181-1717 (E)
119
http://interscience.uz
bajaradilar, turli masalalarni yechadilar. 
Didaktik o’yinlarga qo’yiladigan talablar:
1. Didaktik o’yinlar o’quv predmetlari bo’yicha dastur materialiga 
muvofiq yo’sinda tanlanishi lozim.
2. Didaktik o’yin unda qatnashuvchilarga bilimlar bo’yicha ma’lum 
talablar qo’yiladigan yo’sinda ishlab chiqilishi kerak.
3. Didaktik o’yinning muvaffaqiyatli o’tishi uning maqsadini yaqqol 
aniqlashiga bog’liq. Chunki bunda bolalarning fikrini maqsadli yo’nalishga 
solish, ularning ishini bajarishga qiziqishini oshirish imkoniyati tug’iladi.
4. O’yinlarni tanlashda ma’lum izchillikka rioya qilish ham zarur. 
Mazmunan qiyin o’yinlardan oldin osonroq o’yinlarni o’tkazib, bolalarni 
navbatdagi o’yinlarga puhtaroq tayyorlash juda muhimdir. Shu tariqa tahlil, 
sintez, taqqoslash, tasniflashda mavhumlashtirish, muayyanlashtirish, 
umumlashtirish singari aqliy operatsiyalarni asta-sekin murakkablashtirib 
borish shart.
5. Didaktik o’yinlarning qoidasini va tashkil etilishini tuzish hamda 
ishlab chiqishda bolalarning o’ziga xos hususiyatlarini, ularning turli (bo’sh 
va kuchli, faol va loqayd) guruhlarini hisobga olish kerak.
6. O’yinning qoidalari sodda, aniq bo’lishi va yaqqol ifodalanishi lozim.
7. Har bir bola butun o’yin jarayonida faol ishtirok etishi, o’z «navbatini» 
uzoq kutish o’yinga qiziqishni susaytirishi mumkinligini unutmaslik kerak.
8. Har bir o’yinga umumiy va yakka tartibda yondashish, undagi 
topshiriqlarning qiyinlik darajasini va qanchasi mustaqil holda bajarilishini 
hisobga olish kerak.
Bolalarga o’yinni o’rgatishdan muayyan ta’limiy maqsad nazarda 
tutiladi. o’yinning eng muhim ahamiyati ham ana shundadir. O’yin o’tkazilish 
shakllari va usullari bilan ta’limning boshqa turlaridan farq qiladi.
Didaktik o’yinlar o’yin usullarini cheksiz takrorlash va o’zgartirish, 
o’yinga turli narsalar kiritish imkonini beradi. Masalan, biz «Jimjitlik» 
o’yinining 5—7 xilini butun guruh bilan hamda ayrim bolalar bilan 10 
martadan ko’proq takrorlab o’tkazdik; «Nima o’zgardiq» tipidagi o’yin 
5 xil turli ko’rsatmali material bilan o’tkazildi va hokazo. Natijada o’yin 
malakalarining bir xilda va mustahkam bo’lishiga hamda o’yinning har 
bir qoidasini tinglay bilish va unga rioya qilinishiga erishish imkonini 
berdi. Didaktik o’yinlar o’zining shakli jihatidan asosan bog’chada 
o’ynaladigan ijodiy o’yinlardan ham, tarbiyachi o’zi hikoya qilib berish 
yo’li bilan tuShuntiradigan va bolalarni birma-bir so’rab chiqish natijasida 
mustahkamlanadigan o’yinlardan ham har tamonlama farq qiladi. Didaktik 
o’yinlar bolalarni aqliy rivojlantirish uchun hizmat qiladi va qiziqarli, 
maroqli, tushunarli darajada olib boriladi. Bolalar g’olib chiqish maqsadida 
jonu dili bilan mashq qiladilar, berilgan har bir topshiriqni albatta bajarishga 

---

Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2022 йил № 1)
ISSN 2181-1709 (P)
120
Education and innovative research 2022 y. №1
odatlanib qoladilar, natijada ularda didaktik topshiriqlarni bajarishga bo’lgan 
qiziqish orta boradi. Didaktik o’yinlar har bir mashg’ulotning maqsadini, har 
bir mashqning maqsad va vazifalarini yaxshiroq tuShunib olishga yordam 
beradi.
Didaktik o’yinlar ta’limning ko’rgazmaliligini, tarbiyachining nutqini va 
bolalar harakatini o’z ichiga oladi, buning natijasida idrokda (ko’rish, eshitish, 
teri sezgisi belgilarida) birlik tug’iladi. Bu esa tarbiyachining aytganlarini 
bolalarning o’ylab olishiga va o’sha aytilganlarni ifodalab berishlariga, yahni 
didaktik o’yinlar qoidalarini bolalarning o’zlari bajarishlariga imkon beradi. 
Didaktik o’yinlarning bu tarzda tuzilish hususiyatlari bolalar faoliyatini tahlil 
qilish imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham barcha bolalar o’yin vaqtida 
qiziqish bilan harakat qiladilar.
Didaktik o’yinlar bolaning his-tuyg’usiga ta’sir etib, unda ta’limiy 
mashg’ulotlarga ijobiy munosabat va qiziqish hislatini tarkib toptiradi. 
Bolalar o’yinni zo’r mamnuniyat bilan ijro etadi. O’yin boshlanishini esa 
sabrsizlik bilan kutadilar, ularning ongida beihtiyor ertangi mashg’ulotning 
quvonchli manzarasi gavdalanadi.
Har bir didaktik o’yinda ko’pchilik bolalar yoki butun bir guruh bolalari 
ishtirok qiladi. Masalan, «Doiraviy misollar» o’yinida hamma bolalar masala 
echadi, «Zanjircha»da 10, «Do’koncha»da 8—12 bola, «Narvoncha» da esa 
qariyb hamma bolalar masala echadilar va hokazo.
Bundan tashqari, o’yin jarayonida hatto bolalardan bazi birlari bevosita 
ishtirok etmasa ham, ular o’yinda imo-ishoralar vositasida bevosita 
qatnashadilar. Masalan, ko’zlarini yumib, kim necha marta taqillatganini 
tinglaydilar, «Eng yaxshi hisobchi», «Kim aniqroq va tezroq» kabi o’yinlarda 
o’z o’rtoqlarining topshiriqni qanchalik to’g’ri-noto’g’ri bajarayotganlarini 
kuzatib boradilar. Bu esa tarbiyachiga bolalar faoliyatiga individual 
munosabatda bo’lish imkonini beradi.
Biz bilamizki, bolalar o’qishning o’zidagina o’smaydilar, balki ular 
o’yin jarayonida ham hamjihat bo’lishga, hayotni bilishga o’rganadilar. Bu 
o’yinlarda bolalarning o’z-o’zlarini boshqara, tuta bilishga o’rganishlarini 
tahkidlab o’tish lozim. Bu o’yinlar bolalarni intizomli qiladi.
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, didaktik o’yinlar hamjihatlik va 
intizomlilikni tarbiyalashga yordam beradi, chunki har bir o’yin g’alaba 
qozonishga intilish bilan bog’liq bo’lib, o’yin shartlari va qoidalariga 
qathiy va izchil rioya qilishni talab etadi. «Kim aniqroq va tezroq», «Bo’sh 
kelma», «Eng yaxshi hisobchi», «Ko’rganni eslab qolish diktanti» singari 
o’yinlarni o’tkazish paytida bolalar guruh honasida jimjitlik bo’lishiga 
bolalarning o’zlarini tuta bilishlariga, partadan tovush chiqarmay turib, oyoq 
uchida doskaga chiqa olishlariga, joylariga osoyishtalik bilan qaytib kelib 
o’tirishlariga, tovushlarni diqqat bilan tinglashlariga, raqamlarga zehn bilan 

---