Maktabgachayoshdagibolalargahuquqiytarbiyaberish Qilichova Marhabo Xudoyqulovna

ASOSIYQISM(MATERIALSANDMETHODS)

Fuqarolarningburchlariquyidagilardaniboratdir:

• 
  FuqarolarKonstitutsiyavaqonunlardako’zdatutilgantalablargarioyaetishga,boshqakishilarninghuquqlari,erkinliklari,sha’ni,qadr-qimmatinihurmatqilish;
  
• 
  O’zbekistonxalqiningtarixiy,ma’naviy-madaniymerosiniavaylabasrash;
  
• 
  Fuqarolartabiiyatrof-muhitgaehtiyotkoronamunosabatdabo’lish;
  
• 
  Qonunlarbilanbelgilangansoliqlarvamahalliyyig’imlarnito’lash;
  
• 
  O’zbekistonRespublikasinihimoyaqilish.YuqoridaqaydetilganburchlarnibajarishO’zbekistonRespublikasiningfuqarosisanaluvchiharbirkishiningmuqaddasburchidir.
  

Tarbiyalanuvchilarnifuqarolikruhida,tarbiyalashdadavlatramzlariningahamiyati.Davlatramzlarimuayyanmillat,elatningetnopsixologikxususiyatlari,qarashlari, orzu-umidlari, intilishlari hamda maqsadi, hududiy, ijtimoiy-g’oyaviy birlikmohiyatinianglatishgaxizmatqiluvchitasviriybelgilarmajmuidir.Muayyandavlatningbayrog’i,gerbi(tamg’asi)hamdamadhiyasidavlatramzlarimajmuiniifodalaydi. Davlat ramzlari o’zlarida chuqur siyosiy va ijtimoiy-g’oyaviy mazmunniifoda etadi. Davlat ramzlari (bayroq, gerb)da tasvirlangan ranglar, tasvirlar muayyanxalq,millato’tmishi,qadiman’analari,xalqningturmushtarzi,orzu-umidlari,maqsadi,hayotiy intilishlarini ifoda etishgaxizmat qiladi. Davlatmadhiyasida esaxalq, millat, davlat va jamiyatning yagona maqsadi, birligi g’oyalari tarannum etiladi.Davlat ramzlari davlatning mavjudligini ko’rsatuvchi belgilar sanaladi. Ramzlar – bushartli belgilar bo’lib, ular qadim davrlardayoq turli xalqlarda u yoki bu hodisa, olam,mavjudot, odamlar tasvirini,ularning qarashlarini ifodalagan.Fuqarolik tarbiyasinitashkiletishuchunma’lumshart-sharoitlarningmavjudligitaqozoetiladi.Bular:

1. 
   O’quv yurtida tashkil etilayotgan ta’lim-tarbiya jarayoni yuksak darajadauyushtirilishi kerak;
   
2. 
   Fuqarolik tarbiyasinitashkiletishjarayonining muvaffaqiyatio’qituvchi vao’quvchilarjamoasiningsaviyasigabog’liq;
   
3. 
   Tarbiyaviyishningrejali,uzluksiz,tizimlibo’lishigaerishish;
   
4. 
   Oila,maktabvamahallao’rtasidao’zarohamkorlikningyuzagakelishifuqaroliktarbiyasining muvaffaqiyatinita’minlaydi;
   
5. 
   O’quvchilarningaxloqiyvahuquqiyme’yorlar,umumiytartibgaqat’iyrioyaetishgao’rgatish,zimmasidagiburchnito’laqonliadoetishlariga e’tiborniqaratish.
   

Fuqaroliktarbiyasinitashkiletishdasuhbat,munozara,ma’ruza,bahslardanfoydalanish,mashq,test,anketasavollargajavoblarolishkutilgannatijaniqo’lgakiritishga imkon beradi. Fuqarolik tarbiyasida uning natijasini hisobga olish muhimahamiyatgaega.Bundao’quvchiningtarbiyalanganlikdarajasiasosqilibolinadi.Ushbu maqsadda diagnostik (tashhis qo’yish), statistik va qiyosiy tahlil tahlilni olibborish lozim. Ijtimoiy fuqarolik tarbiyasining tashkil etilishi natijasida kamol topganfuqaro o’zidaquyidagisifatlarninamoyonetaolishi lozim:

• 
  fuqarolikburchinibajaraolish(o’zVatani,xalqi,ota-onasioldidagimajburiyatnihisetaolish) qobiliyatigaegalik;
  
• 
  milliyg’ururvavatanparvarliktuyg’usigaegabo’lish;
  
• 
  davlatKonstitutsiyasi,davlathokimiyatiorganlari,mamlakatPrezidentihamdadavlatramzlari(gerb,bayroqvamadhiya)ga nisbatanhurmatda bo’lish;
  
• 
  mamlakattaqdirivaistiqboliuchunjavobgarlik,mas’ullik;
  
• 
  ijtimoiyhuquqiyhamdaaxloqiyme’yorlarganisbatanhurmatvaitoatdabo’lish;
  
• 
  mamlakat milliyboyliklariniasrash,ularniko’paytirishhaqidaqayg’urish;
  
• 
  davlattili,milliymadaniyatvaan’analargasodiq,ularganisbatan ehtiyotkoronamunosabatdabo’lish,ularniasrash;
  
• 
  ijtimoiyfaollik;
  
• 
  demokratiktamoyillargaamalqilish;
  
• 
  tabiatganisbatanehtiyotkoronavamas’uliyatlimunosabatdabo’lish;
  
• 
  fuqarolarninghuquq vaburchlarinihurmatqilish;
  
• 
  huquqiyongvafuqarolik madaniyatigaegabo’lish;
  
• 
  to’g’riso’z,adolatli,muruvvatli, mehribonbo’lmish;
  
• 
  o’zfaoliyativa xatti-harakatiganisbatanmas’uliyatlibo’lish;
  
• 
  baynalminallik,o’zgamamlakatlarningxalqlariganisbatanhurmatdabo’lishvaboshqalar.
  

Vatanparvarlik va baynalminallik tarbiyasining maqsad, vazifalari va metodlari.Fuqaroliktarbiyasinitashkiletishjarayonidashaxsdavatanparvarlik(lotincha
«patriotes» – vatandosh, «patris» – vatan, yurt) tuyg’usini shakllantirishga alohidae’tibor qaratiladi. Binobarin, fuqaro muayyan davlatning a’zosi sifatida uning sha’ni,obro’-e’tiborinita’minlashi,uningmanfaatlariuchunkurashaolishizarur.«Vatanatamasi aslida arabcha so’z bo’lib, ona yurt ma’nosini bildiradi, Vatan tushunchasi kenvatorma’nodaqo’llaniladi.Birxalqvakillarijumuljamyashabturgan,ularningajdodlari azal-azaldanistiqomatqilganhududnazardatutilsa,bu kengma’nodagitushunchadir.Kishitug’ilibo’sganuy,mahalla,qishloqnazardatutilsa,butorma’nodagi tushunchadir»11 . Vatanparvarlik shaxsning o’zi mansub bo’lgan millat,tug’ilib o’sgan vatani tarixidan g’ururlanishi, buguni to’g’risida qayg’urishi hamdauningporloqistiqboligabo’lganishonchiniifodaetuvchiyuksakinsoniyfazilatsanaladi.Vatanparvarshaxsqiyofasida quyidagisifatlarnamoyonbo’ladi:

1. 
   Vatangabo’lganmehr-muhabbat, ungasadoqat.
   
2. 
   O’zimansubbo’lganmillato’tmishi,urf-odatlari,an’analarivaqadriyatlarigasodiqlik.
   
3. 
   Vatanvamillattarixidang’ururlanish.
   
4. 
   Yurtningmoddiy,shuningdek,millattomonidanyaratilganma’naviyboyliklariniasrash,ularniko’paytirishborasidag’amxurlik qilish.
   
5. 
   Vatanravnaqiva millattaraqqiyotiyo’lida mehnatqilish.
   
6. 
   Vatanozodligivamillaterkigaqilinayotganharqandaytahdidgaqarshikurashish.
   
7. 
   Vatanvamillatobro’i,sha’ni,or-nomusinihimoyaqilish.
   
8. 
   Vatanravnaqivamillattaraqqiyotiganisbatanishonchgaegabo’lishi.Baynalminallik(«inter»–orasida,o’rtasida,aro,«natio»–xalq)o’zgamillatvaelatlarning haq-huquqlari, erki, urf-odatlari, an’analari, turmush tarzi, tili hamda vijdonerkinligini hurmat qilish, ularning manfaatlariga ziyon yetkazmaslikni ifoda etuvchishaxsgaxosma’naviy-axloqiyfazilatlardanbiridir.O’quvchilaro’rtasidavatanparvarlikvabaynalminalliktarbiyasiulargaoidmavzulardasuhbat,davrasuhbati,matbuotkonferantsiyasi,viktorina,uchrashuv,ko’rik-tanlov,bahs-munozaralartashkil etish kabi shakllardaamalgaoshirilishimumkin.Shuningdek,muzeylarga ekskursiyalar uyushtirish, vatanparvarlik va baynalminallik mavzularidayaratilgan asarlar mazmunini birgalikda o’rganish, kinofilmlar tomosha qilish hamo’ziningijobiynatijasiniberadi.Harbiyvatanparvarliktarbiyasiyoshlarnivatanhimoyasi hamda harbiy mudofaaga tayyorlash, ularda favqulotda holatlarda harbiymudofaanitashkiletishko’nikmavamalakalarinishakllantirishgayo’naltirilganpedagogikjarayon.Harbiy-vatanparvarliktarbiyasiningmaqsadiyoshlarnivatanhimoyasi hamda harbiy mudofaaga tayyorlash, ularda favqulotda holatlarda harbiymudofaanitashkiletishko’nikmavamalakalarinishakllantirishdaniboratbo’lib,mazkurjarayondaquyidagi vazifalar amalgaoshiriladi:
   

1. 
   Tarbiyalanuvchilargafuqaromudofaasihamdaharbiybilim asoslarini bo’yichadastlabkinazariy bilimlarniberish vaamaliyko’nikmalarni hosilqilish;
   
2. 
   Tarbiyalanuvchilarnimilliymustaqillik,O’zbekistonRespublikasiningdavlatqurilishi hamda konstitutsiyaviy tuzumiga qarshi uyushtiriluvchi tahdidlarning oldiniolishgatayyorlash;
   
3. 
   Tarbiyalanuvchilarda g’oyaviy onglilikni tarbiyalash asosida, ularda terrorizm vadiniyekstremistik g’oyalargaqarshi nafrat tuyg’usinitarbiyalash;
   
4. 
   Tarbiyalanuvchilarningvatanhimoyasinita’minlashborasidagiharbiy-texniktayyorgarlikkaegabo’lishlari uchunzarur shart-sharoitni yaratish;
   
5. 
   Tarbiyalanuvchilarda favqulotda vaziyatlarda tegishli chora-tadbirlarni ko’ra olish,shuningdek,qurollihurujlardan himoyalanishko’nikmavamalakalarini shakllantirish;
   
6. 
   Ularda hushyorlikni oshirish va hokazolar. Harbiy-vatanparvarlik tarbiyasini tashkiletishdata’limmuassasalaridao’qitilishiyo’lgaqo’yilganboshlang’ichharbiytayyorgarlik mashg’ulotlari muhim ahamiyatga ega. Tarbiyalanuvchilar o’rtasida baxs(boshlang’ich harbiy ta’lim o’quv fani) bo’yichao’zlashtirilgan nazariy vaamaliybilimlarni namoyish etish imkonini beruvchi musobaqaning tashkil etilishi bu boradaijobiynatijaberaoladi.Tarviyachirahbarligida«shon-shuhrat»muzeylarigauyushtiriluvchiekskursiyalarhamo’quvchilardaharbiy–vatanparvarliktuyg’usinishakllantirishda muhim rol o’ynaydi. Huquqiy tarbiya berish. Huquqiy tarbiya shaxstomonidan o’zlashtirilgan nazariy-huquqiy bilimlar negizida huquqiy faoliyatni tashkiletishborasidagiko’nikmavamalakalarnihosilqilish,undaijobiymazmundagi
   

huquqiysifatlarniqarortoptirishvahuquqiymadaniyatnishakllantirishgayo’naltirilganpedagogikjarayonhisoblanadi.Shaxshuquqiymadaniyatinishakllantirishhuquqiyta’limvatarbiyajarayoningmuhimbosqichidir.Huquqiytarbiyanitashkiletishjarayonidaquyidagi vazifalarhaletiladi:

• 
  tarbiyalanuvchilarga huquqiy me’yorlar, qonunlar va ijtimoiy-huquqiy munosabatlarmohiyatihamdaularningijtimoiyhayotdagiahamiyatito’g’risidama’lumotlarberish;
  

-tarbiyalanuvchilarda huquqiy bilimlarni egallashga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirish,huquqiyongniqaror toptirishgaerishish;
-tarbiyalanuvchilardahuquqiyfaoliyatnitashkiletishborasidagiko’nikmavamalakalarni hosilqilish;

• 
  ulardaijobiymazmundagihuquqiysifatlar(huquqiytasavvur,huquqiyidrok,huquqiy tafakkur, huquqiy savodxonlik, huquqiy mas’ullik, huquqiy faollik, huquqiye’tiqodvahuquqiysalohiyat)ning qaror topishinita’minlash;
  

-tarbiyalanuvchilarhuquqiymadaniyati(huquqiyme’yorlar,qonunlarningijtimoiyhayotdagiahamiyatinito’g’ribaholash,harakatvaharakatsizlikningqonuniybo’lishiga erishish, davlat Konstituttsiyasi va ramzlarini, shuningdek, fuqarolik huquqva burchlarini hurmat qilish, yuridik xizmatlarga nisbatan ehtiyojni qaror toptirish, harqanday ko’rinishdagi huquqbuzarliklarga qarshi murosasiz kurashni tashkil etish)nishakllantirish.Huquqiymadaniyat–shaxstomonidanhuquqiybilimlarningo’zlashtirilishi hamda huquqiy faoliyatni tashkil etish darajasining sifat ko’rsatkichi.Shaxshuquqiymadaniyatinishakllantirishquyidagishartlarasosidaamalgaoshiriladi:

• 
  kengko’lamliijtimoiy –huquqiyaxborotlimuhitningmavjudligi;
  
• 
  shaxshuquqiyonginishakllantirish;
  
• 
  shaxshuquqiyfaoliyatiniyo’lgaqo’yish.Pedagogikjarayondahuquqiyta’lim-tarbiyaningsamaradorliginihisobgaolish maqsadgamuvofiqdir.
  

Tarbiyalanuvchilarning huquqiy jihatdan tarbiyalanganligi quyidagi holatlar bilano’lchanadi:
-Tarbiyalanuvchilartomonidan"O’zbekistondavlatvahuquqiasoslari","Konstitutsiyaviy huquq" kabi o’quv fanlarining o’zlashtirilish darajasi, ya’ni, huquqiybilimlarning muayyandarajasi;

• 
  ularning umumjamiyat axloqiy-huquqiy me’yorlariga amal qilishlari hamda maktabva boshqa o’quv yurtlari ichki tartib-qoidalari, shuningdek, o’quvchilar qoidalarigarioya qilishlari, tartib-intizomni buzish hollarining kamayganligi, o’z-o’zini nazoratqilish,xatti-harakatlarimohiyatinionglitahliletishqobiliyatigaegaekanliklari–huquqiyongningmuayyandarajasi;
  
• 
  ijtimoiy-huquqiyfaolliklari(Tarbiyalanuvchilaro’z-o’ziniboshqaruvorganlari,yoshlar uyushmalari, tabiatni muhofaza qilish, shuningdek, jamoat tashkilotlari hamdahuquq-tartibotni himoya qiluvchi tashkilotlar faoliyatini uyushtirishdagi ishtiroklari) –amaliy-huquqiyfaoliyatko’lami.Tarbiyalanuvchilardagiqiziqishniinobatgaolganholda huquqiy mazmundagi, xususan, "Biznes faoliyatini tashkil etishning huquqiyasoslari", "Maishiy xizmat turlaridan foydalanishning huquqiy mohiyati", "Oldisotdimunosabatlarininghuquqiy-axloqiynegizlari","Yoshlarjinoyatchiligivauningoqibatlari", "XXI asrga narkotiklarsiz qadam tashla!", "Sening huquq va burchlaring","Yoshlarijtimoiymehnatinitashkiletishshartlari","Nikoh-muqaddasbitim",
  

"Tabiatnimuhofazaqilishninghuquqiyasoslari","Terrorizm–mudhishjinoyat","Qonuniy harakat va harakatsizlik nima?" kabi mavzulardama’ruza va seminarlartashkiletish,mustaqilravishdahuquqiybilimlarnio’zlashtirishmaqsadidaularnihuquqiyadabiyotlarbilanishlashgao’rgatish,jinoiyxatti-harakatlarvaularningoqibatlari xususida davra suhbati, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari bilanuchrashuv va konferentsiyalar o’tkazish, shuningdek, huquqiy mavzudagi kinofilьmlarnamoyishetishg’oyatmuhim.Shaxsdahuquqiysifatlarniqarortopishiuningijtimoiy
– huquqiy munosabatlar jarayonidagi ishtiroki darajasi va sifatiga bog’liq. Doimiyravishda,maqsadlitarzdahuquqiymunosabatlargakirishishshaxsdahuquqiymadaniyatunsurlariningshakllanishigaolibkeladi.Shuboisjamiyatmafkurasi,ijtimoiytuzumdaqarortopganhuquqiymunosabatlarmazmuni,uningg’oyalario’quvchilarhuquqiymadaniyatinishakllantirishdayetakchio’rintutadi.Huquqiytarbiyani tashkil etish davrida o’quvchilar faoliyati mazmunini tahlil etish, ularda o’zfaoliyatlariganisbatantanqidiyyondoshuvniqarortoptirish,shuningdek,o’zfaoliyatlarini real baholashga o’rgatib borish talab etiladi. Shaxs huquqiy madaniyatiniquyidagi ikkiasosiyqismgaajratishmumkin;

1. 
   huquqiyong.
   
2. 
   huquqiyfaoliyat.
   

Huquqiyong–ijtimoiyongshakllaridanbiribo’lib,ujamiyattaraqqiyotningma’lumbosqichida–davlat,mulkvamulkiymunosabatlarningpaydobo’lishi,aholiningkeskinsur’atdatabaqalashuvi,huquq,huquqiymunosabatlartushunchalariningpaydobo’lishjarayonidaulargayondoshtushunchasifatidaqo’llanilganhamdaijtimoiy-huquqiymunosabatlarnitashkiletishchog’idako’zgatashlanadi.Huquqiyongmuayyanjamiyatningmoddiyhayottarzibilanbelgilanadigan tasavvur, idrok, tafakkur va e’tiqodlar tizimi bo’lib, ijtimoiy-psixologikhodisasifatidamurakkabtuzilishgaega.
Huquqiyfaoliyathuquqiyme’yorlar,qonunlartalablariganisbatanongliyondashish, ularga qat’iy va og’ishmay amal qilish, qonunlarni hurmat qilish, ularnishaxserkinihimoyaqilishkafolatisifatidae’tirofetish,huquqiymunosabatlarjarayonidagifaolishtiroknitashkiletishgayo’naltirilganamaliyxatti–harakatlarmajmui. Shaxs huquqiy madaniyatining muhim tarkibiy qismlari sifatida quyidagilare’tirofetiladi:huquqiytasavvur,huquqiyidrok,huquqiysavodxonlik,huquqiytafakkur,huquqiyfaollik,huquqiymas’ullik, huquqiye’tiqod,huquqiysalohiyat.