“maliYYƏ” fənnindən mühazirə mətnləri

  
10.6.MÜƏSSİSƏLƏRDƏ DÖVRİYYƏ VƏSAİTLƏRİNİN MAHİYYƏTİ VƏ  
TƏRKİBİ  
  
Müəssisələrin  fəaliyyəti  onların  dövriyyə  vəsaiti  ilə  nə  dərəcədə  təmin  edilməsindən 
asılıdır. Dövriyyə vəsaitinin çatışmamazlığı təkrar istehsalın gedişinə mane olur, müəssisədə 
maliyyə  çətinliyi  yaranır.  Dövriyyə  vəsaitinin  artıqlığı  isə  onun  dövriyyə  sürətinin 
azalmasına, vəsaitin dövriyyədən yayınmasına və rentabelliyin aşağı düşməsinə səbəb olur. 
Ona  görə  də  istehsal  prosesinin  dövriyyə  vəsaitinə  olan  ehtiyacının  müəyyən  edilib, 
istehsalın  bu  vəsaitlərlə  lazımı  dərəcədə  təmin  edilməsi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir. 
Müəssisənin  dövriyyə  vəsaiti  dedikdə  onların  dövriyyə  istehsal  fondlarında  olan  pul 
vəsaitləri  nəzərdə  tutulur.  Dövriyyə  vəsaitləri  təkrar  istehsal  prosesində  roluna  görə  dörd 
qrupa bölünür:   
- istehsal ehtiyatlarına qoyulan vəsaitlər;   
- bitməmiş istehsala və gələcək dövrün xərclərinə qoyulan  
vəsaitlər;  
- hazır məhsula qoyulan vəsaitlər;   
- pul və hesablaşmalarda olan vəsaitlər.   
Müəssisənin tədavül sferasına xidmət edən vəsaiti onun tədavül fondlarını təşkil edir ki, 
bu  da  hesablaşma  hesabında  və  kassada  olan  pul  vəsaitindən  ibarət  olur.  Müəssisənin 
dövriyyə  istehsal  fondları  ilə  tədavül  fondları  arasında  iqtisadi  cəhətdən  bir  çox  ümumilik 

---

112 
 
 
 
vardır.  Bunlardan  hər  ikisi  istehsal  ilə  əlaqədardır,  bütün  istehsal  -  təsərrüfat  fəaliyyətinə 
fasiləsiz xidmət edirlər, daimi hərəkətdə, dövriyyədə olurlar. Dövriyyə vəsaitləri müəssisənin 
cari  və  əsaslı  xərclərinin  maliyyələşdirilməsinin  əsas  mənbəyi  olub,  maddi  materiallar  və 
maliyyə aktivlərinə bölünürlər.   
Əmələgəlmə  mənbələrinə  görə  dövriyyə  vəsaitləri  müəssisənin  xüsusi  və  ona 
bərabərləşdirilmiş  dövriyyə  vəsaitinə  və  borc  alınan  dövriyyə  vəsaitinə  bölünür.  Xüsusi 
dövriyyə vəsaitinin formalaşması mənbələri investisiya üçün nəzərdə tutulmuş vəsaitlərdir.   
 Planlaşdırma 
dərəcəsinə 
görə 
dövriyyə 
vəsaitləri 
normalaşdırılan 
və 
normalaşdırılmayan dövriyyə vəsaitlərinə bölünür.   
Normalaşdırılan  dövriyyə  vəsaitinin  ehtiyatları  müəssisənin  dövriyyə  vəsaiti  hesabına 
yaradılır.  Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  dövriyyə  vəsaitinin  normalaşdırılması  tövsiyə 
xarakteri  daşıyır,  başqa  sözlə,  onun  normalaşdırılmasına  ehtiyac  duyulur.  Lakin  buna 
baxmayaraq normalaşdırılmış dövriyyə vəsaitinin hərəkəti və dinamikası həmişə müəssisənin 
diqqət mərkəzində olmalıdır.  
Normalaşdırılan dövriyyə vəsaiti müəssisənin dövriyyə vəsaitinin o hissəsinə deyilir ki, 
bunların  hər  bir  növü  üzrə  ehtiyat  normaları  və  pul  ifadəsində  ümumi  normativ  müəyyən 
edilir.  
 Normalaşdırılmayan  dövriyyə  vəsaiti  dövriyyə  vəsaitinin  o  hissəsidir  ki,  onlar  üzrə 
ehtiyatın  həcmi  operativ  qaydada  nizama  salınır.  Normalaşdırılmayan  dövriyyə  vəsaitinə 
aiddir:  əmtəələrin  (malların)  göndərilməsi,  pul  vəsaiti  və  hesablaşmalarda  olan  vəsaitlər. 
Dövriyyə vəsaitinin bütün qalan elementləri də normalaşdırılır.   
Müəssisənin  dövriyyəsində  daimi  hərəkətdə  olan  dövriyyə  vəsaiti  istehsal  ehtiyatları 
yaranan andan hazır məhsulun reallaşdırılmasından alınan gəlirin daxil olması vaxtına qədər 
məhsulun istehsalına və reallaşdırılmasına müəssisənin xərclərinin maliyyələşdirmə mənbəyi 
hesab  edilir.  Bununla  belə  dövriyyə  vəsaiti  özünün  ən  mühüm  funksiyasını  -  istehsal 
prosesinin fasiləsiz olaraq pul vəsaiti ilə təmin edilməsini yerinə yetirir.   
Dövriyyə  vəsaiti  əsas  maliyyə  kateqoriyası  olmaqla  istehsal  və  tədavül  sferasına  və 
deməli, ölkənin pul tədavülünə əhəmiyyətli təsir göstərərək özünün ikinci funksiyasını yerinə 
yetirir. Göstərilən funksiyaların həyata keçirilməsi müəyyən şərtlərin olması ilə əlaqədardır. 
İstehsal  funksiyasının  yerinə  yetirilməsi  istehsal  sferasına  qoyulan  maliyyə  resurslarının 
kəmiyyətinin iqtisadi əsaslandırmasından, habelə istehsal prosesinin təşkili dərəcəsindən və 
onun ahəngdarlığından asılıdır.   
İstehsala  qoyulan  vəsaitlərin  məbləği  xammal  və  materialların  alınmasından  hazır 
məhsul  istehsalının  yekunlaşmasına  qədər  olan  dövründə  bütün  mərhələlərində  xərclərin 
həyata  keçirilməsi  üçün  kifayət  qədər  olmalıdır.  Bu  şərt  müəssisənin  xüsusi  dövriyyə 
vəsaitinə olan tələbatının normalaşdırılması yolu ilə təmin edilir. Bütün mərhələlərdə istehsal 
prosesinin  ahəngdarlığına  ciddi  riayət  edilməlidir,  çünki  hər  hansı  bir  kəskin  kənarlaşma 
dövriyyə  vəsaitinin  dövr  etməsinə  və  funksiyalarının  yerinə  yetirilməsinə  mənfi  təsir 
edəcəkdir.  Müəssisənin  normal  istehsal  və  kommersiya  fəaliyyətini  təmin  etmək  üçün 
minimum  miqdarda  dövriyyə  vəsaitinin  olması  onun  öz  funksiyalarının  müvəffəqiyyətlə 

---

113 
 
 
 
yerinə  yetirilməsində  əsas  şərtdir.  Bununla  yanaşı  dövriyyə  vəsaitinin  mövcudluğu,  onun 
qorunması müəssisənin maliyyə möhkəmliyini, onun maliyyə bazarında vəziyyətini, ödəmə 
qabiliyyətini və likvidistliyini xarakterizə edir.   
Bazar  münasibətləri  şəraitində  “Müflisləşmə  haqqında”,  “Girov  haqqında”  qanunların 
mövcudluğu, maliyyə möhkəmliyi, ödəmə qabiliyyəti və likvidliyin böyük əhəmiyyətə malik 
olmasını göstərir. Bəzi istehsal müəssisələrində azqiymətli və tezköhnələn əşyalar dövriyyə 
fondlarının  istifadə  olunan  material  qiymətlərinin  əhəmiyyətli  hissəsini  təşkil  edir. 
Azqiymətli  və  tezköhnələn  əşyalara  bir  ildən  çox  xidmət  edən  və  ya  xidmət  müddətindən 
asılı olmayaraq hər vahidinin və ya dəstinin dəyəri 100 manata qədər olan əşyalar daxildirlər. 
Belə  əşyalar  öz  iqtisadi  mahiyyətinə  görə  əsas  fondlara  aid  olsalar  da,  uçot  işini 
sadələşdirmək  məqsədilə  onları  təcrübədə  dövriyyə  fondlarının  istehsal  ehtiyatlarına  aid 
edirlər.  Dövriyyə  vəsaitinin  ayrı  -  ayrı  qrupları  arasındakı  nisbət  onların  quruluşunu  təşkil 
edir.  Dövriyyə  vəsaitinin  strukturunun  mühüm  göstəricisi  istehsal  sferasına  və  tədavül 
sferasına  qoyulan  vəsaitlərin  nisbəti  ilə  müəyyən  edilir.  İstehsal  sferası  və  tədavül  sferası 
arasında dövriyyə vəsaitinin ümumi məbləğinin düzgün bölüşdürülməsindən onların normal 
fəaliyyəti,  dövretmə  sürəti  və  onların  funksiyalarının  tam  yerinə  yetirilməsi  çox  asılıdır. 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  müəssisənin  hesablaşmalarda,  hesablaşma  hesabı  və  kassasında  olan 
pul  vəsaiti  onun  tədavül  fondunu  təşkil  edir.  Müəssisənin  kassasında  olan  nağd  pul, 
hesablaşma  hesabında,  valyuta  və  sair  hesablarda  saxlanılan  sərbəst  vəsaitlər,  qiymətli 
kağızlar  və  digərləri  ümumi  pul  vəsaitlərini  təşkil  edir.  Müəssisənin  hesablaşmalarda  olan 
vəsaitinə yerinə yetirilən işlərin hesabına (ödəmə müddəti hələ çatmayan) sifarişçiyə təqdim 
edilmiş  məbləğ,  əmtəələr  və  xidmətlər,  alınan  avanslar  üçün  debitor,  borc  öhdəlikləri 
daxildir. Ayrı - ayrı müəssisələrin dövriyyə vəsaitinin dövretmə sürəti əsas etibarı ilə onların 
fəaliyyət  xarakterindən,  yerinə  yetirilən  işlərin  material  tutumundan,  əmək  tutumundan, 
məhsulun istehsalına çəkilən xərclərin quruluşundan və reallaşdırılması şərtlərindən çox asılı 
olur.  
 
 

---

114