Mamadaliyeva maxliyo raxmatullo qizi buxoro amirligining davlat muassasalari faoliyati bitiruv malakaviy ishi


Sayyid,  sayd  (arabcha  –  janob)



Yüklə 0,5 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/26
tarix02.01.2022
ölçüsü0,5 Mb.
#42535
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   26
buxoro amirligining davlat muassasalari faoliyati

Sayyid,  sayd  (arabcha  –  janob)  Buxoro  amirlari  hamda  turli  ijtimoiy 

tabaqalarga  mansub  bo’lgan  shaxs  ham  payg’ambar  avlodidan  hisoblanmasa-da, 

o’zlarini shu nom bilan atayverganlar. 



 

40 


Qozikalon  –  bosh  qozi,  eng  yuqori  darajadagi  qozi  (oliy  mahkama  raisi). 

Buxoro  xonligida  barcha  qozilar,  dindorlar  va  mullalarning  boshlig’i,  ya’ni  raisi 

bo’lib,  ular  ustidan  nazorat  qilgan.  Bosh  qozi  qam  diniy,  ham  adliya  ishlarini 

boshqargan. Qozikalon fuqarolarning da’volari, janjallari bilan ham shug’ullangan. 

Oliy  jazo  talab  qilinadigan  jinoiy  ishlar  uning  vazifasiga  kirmagan.  Bu  ishlarni 

xonning  o’zigina  ko’rgan.  Qozikalon  rasmiy  qabul  marosimlarida  xonning  o’ng 

tomonida, 1-o’rinda o’tirgan

32

.  



A’lam  (arabcha,  bilag’on,  eng  olim)  –  diniy-huquqiy  masalalar  yuzasidan 

fikr  beruvchi  diniy  amaldor.  Odatda,  muftiylar  tuzgan  fatvo  yoki  rivoyatga  a’lam 

muhr  bosgach,  u  kuchga  kirgan  va  qozilar  o’sha  hujjat  asosida  hukm  chiqargan. 

Buxoro xonligi davrida har bir qozi yonida a’lam bo’lgan. 

Buxoro amirligi davlat boshqaruvida harbiy-ma'muriy amaldorlar katta o`rin 

tutgan.  Mamlakat  qo`shinlari  asosan  otliq  va  piyoda  askarlardan  tashkil  topgan 

bo`lib,  ular  o`q-yoy,  uzun  nayza,  gurzi,  uzun  dastalijang  boltasi  (tabarzan), 

changak  kabi  hujum  qurollariga  ega  bo`lgan.  Bu  davrda  navkarlarning  himoya 

uchun 

qalqon (sipar)dan 



foydalanganliklari, 

sovut 


– jovshan 

(forscha 

baxtar) hamda temir simdan mayda qilib to`qilgan, usti ipak va baxmal mato bilan 

yopilgan  qurol  yoki jiba  (jeva) –  temir  yoki  po`latdan  ishlangan  maxsus  kiyim 

kiyib  jang  qilganlari  manbalarda  aks  etgan.  Qo`shinning  asosiy  jangovar  qismini 

suvoriylar  tashkil  etgan.  Shu  sababli  ham  o`zaro  urushlarda  otlarning  himoyasiga 

katta  e'tibor  berilgan  va  o`q  o`tmasligi  uchun  ularning  ustiga  maxsus  yopinqich  –

 gejm  (kejim) yopilgan.  Mamlakat  qo`shini  tarkibida  dushmanning  shahar  va 

mudofaa  qo`rg`onlarini  ishg`ol  etishda  muhim  ahamiyatga  ega  bo`lgan 

naftandozlar, manjanaqchilar va tosh otuvchilar ham bo`lgan. 

Buxoro qo`shinlarining tarkibiy tuzilishi, jang qilish tartiblari Chingizxon va 

Amir  Temur  qo`shinlari  harbiy  tuzilishi,  urush  taktikasiga  asoslangan.  Shu  bilan 

birga, ular turkiy xalqlarga xos bo`lgan qadimgi jang usullarini ham o`zlashtirgan. 

Qo`shin  tarkibida  to`g`chi  qism,  ya'ni  bayroq  ostida  ehtiyotda  turuvchi  (tug`ni 

qo`riqlovchi)  20-30  min  kishilik  jangovar  harbiy  bo`linma  hamda  zabongiri,  ya'ni 

                                                 

32

 Исмоилов М., Шаропов А. Тарих атамалар луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2013. –Б.531. 




 

41 


dushman  tomonidan  yashirin  ravishda  “til”  tutib  keluvchi  maxsus  bo`linma  va 

xabargiri  –  dushman  to`g`risida  umumiy  ma'lumot  keltiruvchi  bo`linmalar  ham 

bo`lgan.  Ayrim  manbalarning  dalolat  berishicha,  favqulodda  vaziyatlarda  eng 

qaltis harbiy vazifalarni bajarishga mo`ljallangan jangovar qismlar ham bo`lib, ular 

asosan saralangan o`zbek jangchilaridan tashkil topgan. Amirning xos qo`riqchilari 

ham saralangan o`zbek navkarlaridan tuzilgan. 

Buxoro  amirligida  oliy  bosh  qo`mondan  amir  bo`lib,  u  qo`shinni  turli 

darajadagi  harbiy  amaldorlar  yordamida  boshqargan.  Mamlakat  qo`shini  ham 

Chingizxon  va  Amir  Temur  qo`shinlaridek,  10  minglik  korpuslar  –  tumanlarga 

bo`lingan.  Ularga  no`yon  deb  ataluvchi  harbiy  sarkardalar  boshchilik  qilgan. 

Tumanlar o`z navbatida, minglik, yuzlik, o`nliklarga ajralgan. Amirlikda qo`shinni 

jangga  hozirlash,  harbiy  amaldorlar  va  navkarlarga  maosh  to`lash  va  boshqa 

tashkiliy  ishlar  bilan  maxsus  amaldor  –  tavochi  shug`ullangan.  Qo`shinni  qurol-

yarog`  bilan  ta'minlashga  mas'ul  bo`lgan  amaldor  -jevachi bo`lib,  u  amirning 

qurol-aslahalariga  ham  javobgar  hisoblangan.  Harbiy  amaldorlar  va  navkarlarga 

xazinadan beriladigan maoshdan tashqari, harbiy yurishlar paytida qo`lga kiritilgan 

o`ljadan ham ma'lum miqdorda ulush ajratilgan. 

XIX asrda mang`it amirlar davrida harbiy sohada jiddiy o`zgarishlar amalga 

oshirildi.  Bunday  islohotlar  qisman  bo`lsada,  mang`itlar  sulolasi  asoschisi 

Muhammad  Rahim  tomonidan  olib  borildi.  Buxoro  amirligining  harbiy  qudrati, 

ayniqsa,  Amir  Nasrullo  hukmronligi  davrida  o`zining  eng  yuqori  nuqtasiga 

yetdi. Uning  davrida  Buxoroda  muntazam  armiya  – sarbozlar (sipoh) qo`shini 

tashkil  etildi. Ularning  soni  40  mingga  yaqin  bo`lgan.  Qo`shinlar  otliq  va  piyoda 

jangchilardan tashkil topgan bo`lib, ularning qurollari asosan qilich, nayza va o`q-

yoydan  iborat  edi.  Buxoro  amirligi  qo`shinlari  mamlakatning  barcha shaharlarida, 

ayniqsa, chegara shaharlar (Jizzax, O`ratepa, Qorako`l, Marv)da joylashtirilgan. Bu 

davrda  Buxoroda  zambaraklar  yasovchi  chet  ellik  (Eronlik)  mutaxasislar  ham 

bo`lganligi  mavjud.  Biroq  shunga  qaramay,  qo`shinni  zamonaviy  miltiqlar  va 

zambarakalr  bilan  qurollantirish  sohasida  boshlangan  ishlar  tugallanmasdan  qolib 

ketdi.  Natijada  XIX  asrning  2-yarmiga  kelib,  Buxoro  amirligining  katta  qismi 




 

42 


Rossiya  qo`shinlari  tomonidan  bosib  olindi.  Buni  o`z  navbatida,  XVII-XIX 

asrlarda mintaqamizda harbiy sohada hech qanday yuksalish bo`lmaganligi hamda 

zamonaviy qurol-yarog`larning yetarli emasligi bilan izohlash mumkin. 

Bekliklarda  ham  o`ziga  xos  ma'muriy  boshqaruv  apparati  tashkil  etilgan 

bo`lib,  ularga  diniy-huquqiy  masalalarni  boshqaruvchi  qozi,  rais,  muftiy  kabi 

amaldorlar,  soliq  yig`uvchi  (zakotchi),  qo`shinni  boshqaruvchi  yasovulboshi, 

mirshab kabi amaldorlar va boshqalar mavjud bo`lgan. 

Viloyatlar  qozilari  to`g`ridan-to`g`ri  Buxorodan  tayinlangan  va  o`z 

faoliyatida  bekdan  mustaqil  bo`lgan.  U  odatda  bekning  harakatlari  haqida  maxfiy 

ravishda  Buxoroga  xabar  berib  turgan. Diniy  amaldorlar  mamlakatdagi  sud 

hokimiyatini,  shuningdek,  ta'lim  va  tarbiya  maskanlari  bo`lgan  madrasalar, 

boshlang`ich maktablarni, kundaliy hayotda katta o`rin tutgan masjidlar va boshqa 

shu turdagi ijtimoiy muassasalarni o`z nazoratlari ostiga olgan edilar. 

Xonlikda o’rta asrchilik boshqaruv  tizimining uzoq saqlanishi  taraqqiyot  va 

qo’shin kuch-qudratiga salbiy ta’sir ko’rsatgan. Qo’shinda dastlab misdan, XIX asr 

boshlarida cho’yandan quyilgan bir necha to’p bo’lgan. Sarbozlar  o’q-yoy, nayza, 

qilich,  oybolta  kabi  ibtidoiy  qurollar  bilan  qurollangan.  Xonlikda  qo’shin  asosan 

otliklardan  tashkil  topgan.  XVIII  asr  oxiridagi  ma’lumotga  ko’ra,  xon  10  ming 

kishilik  qo’shin  to’plash  imkoniga  ega  bo’lgan.  XIX  asr  30-yillarida  yollanma 

askarlar  soni  19  ming  kishi  bo’lib,  ular  xizmatini  turli  shahar  va  harbiy 

istehkomlarda  o’taganlar.  XIX  asr  o’rtalarida  harbiy  qismlar,  shuningdek  to’p  va 

miltiqlar  soni  ortgan.  Umumiy  qo’mondonlik  amiri  lashkar  zimmasida  bo’lgan. 

Umuman xonlikda qo’shin har jihatdan zamon talabidan ancha orqada edi

33



 


Yüklə 0,5 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   26




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin