Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Jilliq ritmler
- tiri tabiyattin en universal waqiyalan esaplanadi, jasaw ortaligindagi fizikaliq faktorlardin jil dawaminda ozgerip tunwi tiri organizmlerdin turli sharayatta kop jollar menen iykemlesiw qasiyetlerin keltirip shigaradi. Tiirlerdin ortaliqqa iykemlesiwleri ishinde dawirler boymsha kobeyiw —> osiw—> qolaysiz sharayattan ketiw ushm migraciya qiliw kibi ritmlik ozgerisler bar. Tabiyattin mawsimler boymsha ozgeriwi organizmlerdin fiziologiyaliq, morfologiyaliq ham minez-qulqm teren ozgertedi. olarda nasildin payda boliwi jildin en qolayli waqtma tuwn keledi. Maselen, lala, lala qizgaldaq, alma, erik, shabdal kibi osimlikler baharde gulleydi, erik, shabdal jazda pisedi. Kopshilik haywanlar (qoy-eshkiler) baharde qozilaydi, baliqlar, quslarda tiykannan baharde mayek qoyadi. Maselen, Askaniya - Nova zooparkine alip kelingen tuye quslar kobinese qista qar ustine mayek qoyadi, sebebi usi waqitta tuye quslar watanmdagi bahar jaz waqitina tuwn keledi, ritm saqlanadi. Ayinm jagdaylarda qis kunlerinin lsip ketiwi yaki jazda kunnin suwiwi osimlik ham haywanlardagi nizamli mawsimler boymsha ozgerislerin buzbaydi. Qista kim lsip ketse, osimliklerde, putalarda gumshalar, qaqpaqlar, payda boliwi, tuqimlardm oniwi kibi jagdaylar giizetiliwi mumkin, lekin, bunday jagday ortaliqtagi abiotikaliq faktorlardin waqtinsha ozgeriwinin natiyjesi bolip, waqtmsha ritmlik ozgerislerge alip keledi. 192 Ortaliq qasiyetleri ham jil dawammda ozgeretugm ekilemshi tasir qilatugm faktorlar (jaqtiliq, kiinnin uzinligi, kun ham tiinniri almasiwi) tasirinde tiirdin ozgeriwi jiizege keledi. Hawa-raymin waqtinsha ozgeriwi biologiyaliq ritmlerdi ozgertpeydi. Organizmlerdegi sirli ekobioritmler biosfera ham asirese quyash aktivliginin ozgeriwi har 11 jil dawammda quyash daqlari sanmin ozgeriwi menen baylanisli. Quyash aktivligi ham onin paseyiwi Orta Aziya sharayatina tasiri natiyjesinde hawa massasimn cirkulyaciyasi yaki Arktika tabiyatindagi kunlik ham mawsimlerge (jilliq) tiyisli bioritmlerden tisqan kop jilliq biologiyaliq ritmler, waqiyalarda guzetiledi. Olar hawa-rayi ham en tiykargisi quyash aktivliginin tasirinde juzege kelip, natiyjede ziiraatli ham ziiraatsiz jillar almasip turadi. Usi faktorlardin tasirinde ziiraatli jil yaki ayinm tiir wakilleri populiyaciyasimn kem sanligi (maselen, bodene, keklik, qoyan, lala, biyday, saygaq) giizetiledi. Kobinese tishqan, jilan jillan kem hasildar, jilqi, qoy jillan hasildar esaplanadi. Kop jilliq dawirlik ozgerisler har 5-6 ham har 11 jiida, asirler dawammda bolsa 80-90 jiida qaytalamp tunwi miimkin. Bul qaytalaniw jillanna quyashtm aktivlik dawirleri osimlik ham haywanlardm kop ham jaqsi rawajlamwi tuwri keledi. Bugan Uzaq Shigis tenizlerinde ken tarqalgan ivasi baliqlan (Sardinos sagax melanosticta) kobeyiwin misal qilip keltiriw miimkin. Bul baliqtin en jaqsi kobeyiwi har 30-33 jiida qaytalamp turadi. Teniz ham okean shetlerinde, jagalannda ushiraytugm tiirler juda quramali ortaliqta jasaydi. Bizge belgili, bir ay kiininde (24 saat 50 minutqa ten) teniz suwmin tolqmi 2 marte koterilip, 2 marte paseyedi. Har kiingi almasiw fazalan, suw tolqinlannin qosilip ketiwi 50 min ishinde boladi. Tolqinlar kushinin ozgeriwine organizmlerdin tirishiligi toliq qarasli. Ustrica mollyuskasi ham aterina bahqlannm suw tolqinlannin koteriliwi ham paseyiwi menen baylanisli bolgan kobeyiw, rawajlaniw jagdaylan-biologiyaliq ritmler bolip, olar sirtqi ortahqtagi ekologiyahq faktorlar tasirinde bolip otedi. 193 |