Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2002
). Konstituciyamn 100 - statyasina muwapiq birinshi ret qalaJ rayon, walayat, jergilikli hakimiyatlarma, aymaqliq oz bolimlerine qorshagan ortaliqti qorgaw isenimi berilgen. Olarda jasawshi xaliqti ekologiyaliq tarepten qawipsizligin tamiyinlew, ekonomikaliq - ekologiyaliq tadbirlerdi birlestiriw, hamde keleshek jetiskenliklerin belgilew maqsetinde tabiygiy obektlerdi qorgaw ilajlann tiyisli aymaqlar boymsha islep shigiw, olardan paydalamw, iyelew, ijaralaw mulk sipatmda beriw huqiqm jaratadi, qadagalaw - juwapkershilik mexanizmin rawajlandinwga imkaniyat beredi. 1992 jil 9-dekabrde qabil etilgen «Tabiyatti qorgaw haqqismda» gi mzam ekologiya tarawindagi tiykargi mzam esaplanadi. 01 tomendegi bolimlerdi oz ishine aladi: «Uliwma qagiydalar; mamleket hakimshilik ham basqanw mekemelerinin tabiyatti qorgawga baylamsli huqiqiy miinasebetlerin tartipke saliw tarawindagi wakillikleri; Ozbekistan Respublikasi xalqinm tabiyatti qorgaw tarawindagi huqiq ham majburiyatlan; tabiyiy ortaliq sipatm normativ tartipke saliw; tabiyiy resurslardan paydalamwdi tartipke saliw; mamleketlik ekologiya ekspertizasi; . ekologiyaliq qadagalaw; Tabiyatti qorgawdi taminyilewdin ekonomikaliq is-ilajlan; ayriqsha ekologiyaliq jagdaylar; xojaliq ham basqa xizmetlerge ekologiyaliq talaplar; tabiyatti qorgaw nizamlan buzilgam ushm juwapkershilik, tabiyatti qargaw larawinda daw-janjellerdi sheshiw. 449 Ilimiy-texnikalq rawajlaniw ham omn menen baylanisL tabiyiy ortaliqtin buziliwm qorgawdi kusheyttiriw, onir resurslaman paydalamwdi huqiqiy tartipke saliw ushm «Suw hair suwdan paydalamw haqqinda» (1993); «Ayriqsha qorgalatugm tabiyiy aymaqlar haqqinda» (1993); «Atmosfera hawasm qorgaw haqqmda» (1996); «Haywanat dunyasm qorgaw ham onnan paydalamw haqqmda (1997) ham basqa bir qansha mzamlar qabil etilgen. Bar mzamlar ham normativ huqiqiy hujjetler puqaralardm ekologiyaliq huqiqlarma ulken orm berilgen. «Tabiyatti qorgaw haqqinda» gi mzam mazmumna - «mzamnm maqseti insan ham tabiyat ortasmdagi qatnaslar birlestirgen halda rawajlandmw, ekologiyaliq sistemalar, tabiyat kompleksleri ham ayirim obektlerdi qorgawdi tamiyinlewden, puqaralardm qolayli qorshagan ortaliqqa iye boliw huqiqma kepillestiriwden ibarat» dep aytip otilgen. Nizamnm 12-statyasina muwapiq «Ozbekistan Respublikasi xalqi oz salamatligi ham keleshek awladtm salamatligi ushm qolayli tabiyiy ortaliqta jasaw, oz salamatligm qorshagan ortaliqtin ziyanh tasirinen qorgaw huqiqma iye». Sol maqsette Ozbekistan Respublikasi aymaqta tabiyatti qorgaw boymsha jamiyet sholkemlerine birlesiw, qorshagan tabiyiy ortaliqtin jagdayi harnde oni qorgaw bansinan korilgen is- ilajlar say xabarlardi talap etiw ham aliw huqiqma iye». Demek, har bir puxara ozi jasaytugin jerlerdi ekologiyaliq jagdayi ham omn ozgeriwi boymsha juwapker sholkemlerden magliwmatlardi aliw, liyreniw ham onnan paydalamwga haqili. Har bir insan oz qalewi boymsha qorshagan ortaliqti qorgawga ulesin qosiw ushm imkaniyatma iye. Karxanalar yaki basqa obektler xizmeti natiyjesinde insanlar salamatligi zarurli tasir korsetken bolsa arza arqali, hakimiyat, basqanw ham tabiyatti qorgaw mekemelerinin qaran menen olardin xizmeti shekleniwi, toqtatip qoyiliwi yaki ozgertiliwi mumkin. Yuridikaliq ham fizikaliq shaxslar ekologiyaliq zarurli karxana xizmetin toqtatiw haqqmda sudta dawa menen murajaat etiwge haqili. 450 Zaharli shigindilardi taslaw natiyjesinde eginlerdi, baliqlardi nabit qiliw, tabiyiy obektlerdi buziw, jetkizilgen ziyan ushm karxanalar, lawazimli shaxslardan ham puxaralardan belgilengen lurtipte qun pulm ondiriw mumkin. Usi nizamshiliqta tabiyattan unemli paydalamw jana, kem sluginli texnologiyalardi belgilew sharalarin amelge asmw karxanalar, mekemeler, sholkemler ham puqaralar ushm kozde lutilgan. Tiykargi mzamda tabiyattan uliwma ham amawli paydalamw shartleri berilgen. Tabiyattan uliwma jagdayda paydalamw-tabiyat qoymnda dem aliw, baliq awlaw, osimlikler teriw ham basqa inixaralar ushm biypul, hesh qanday ruxsatnamalarsiz amelge asiriladi. Tabiyattan amawli paydalamwshi karxanalar, sholkemler ham puxaralarga islep shiganw ham ozine tan sholkemlerdi amelge asinw ushm tabiyiy resurslardan daramat alip ham amawli ruxsatnamalar tiykarmda iyelik etiwge, paydalanrwga yamasa ijaraga beriledi. Tabiyiy resurslardan paydalaniwda tiykargi principler belgilenedi. Tabiyattan paydalamwda ijaraga aliw, licenziya, shartnama ham basqa turleri bar. Tabiyattan paydalamw talap ham normalar darejesinde bolmasa ruxsatnamalar ham ijara shartnamalari biykar etiledi ham labiyattan paydalamwshi keltirgen ziyandi qaplawga majbur boladi. Qorshagan ortaliq ham insan salamatligina ziyan jetkezetugin sholkem, ekologiyaliq nizamdi buziwshilar ushm lawazimli shaxslar ham puxaralar Ozbekistan Respublikasi nizamlarina muwapiq intizamli, puqarahq, hakimshilik ham jmayiy juwapkershilikke tartiliwi mumkin. «Tabiyatti qorgaw haqqinda» gi nizammn 47-statyasma muwapiq tomendegi jagdaylarda: - tabiyatti qorgawdm standartlan, normalan, qagiydalan ham basqa normativ - texnikaliq talaplardi buziwda, sonday - aq karxanalar, imaratlar, transport qurallari ham basqa obektlerdi itjelestiriw, quriw, rekonstrukciyalaw, olardan paydalamw ham olardi qollamw waqtmda, ekologiya koz - qarasinan qawipli /atlardi shet ellerge shiganw ham shet ellerden alip keliwde ayinaqtin belgilep qoyilgan ekologiya siyimin, ekologiya 451 normalari, qagiydalarin buziwda; - tabiyiy bayliqlardan oz qalewinshe paydalamwda, mamleket ekologiyaliq ekspertiza talaplarm onnlamaganda; - tabiyiy resurslardan paydalanganligi ushm, qorshagan tabiyiy ortaligma ziyanli zatlar shigarganligi ham agizganligi, qatti shigmdilar jaylastaganligi, bul ortaliqti pataslaganligi ham ogan ziyanli tasir korsetiwdin basqa turleri ushm belgilengen haqmi tolewden bas tartqanda; - tabiyatti qorgaw obektlerin quriw rejelerin, tabiyatti qorgawga tiyisli basqa sholkemlerdi onnlamaganda; - qorshagan tabiyiy ortaliqti tiklew, ogan tiyetugm ziyanli tasir aqibetlerin saplastinw ham tabiyiy resurslardi qayta islep shiganw ilajlari korilmegende; - tabiyatti qorgaw ustinen mamleketlik qadagalawdi amelge asmp atirgan mekemelerdin korsetpelerin onnlamaganda; - qorgalatugm aymaqlar ham obektlerdin huqiqiy tartibin buzganda; - islep shiganw ham tutmiw shigmdilann, ximiyalastiriw qurallarm, sonday - aq radioaktiv ham ziyanli ximiyaliq zatlardi saqlaw, tasiw, olardan paydalaniw, olardi ziyansizlandinw ham komip jiberiw waqtmda tabiyatti qorgaw talaplan buzilganda; - qorshagan tabiyiy ortaliqti qorgaw tarawmdagi mamleket baqlawm amelge asinwshi lawazimh shaxslardm obektlerine banwga, ayirim shaxslar ham tabiyatti qorgaw jamiyetlik sholkemlerge bolsa huqiq ham waziypalarm amelge asmwmda tosqmliq qihnganda; - qorshagan tabiyiy ortaliqtin jagdayi ham omn resurslarman paydalaniw haqqmda oz waqtmda ham duns xabar beriwden bas tartqanliqta juwapker bolgan shaxslar Ozbekistan Respublikasmin nizamlarma muwapiq intizamli, hakimshilik ham basqa tarawdagi juwapkershilikke tartiladi». Ekologiya tarawmda nizam buziwshiliq juz bergende tomendegi hakimshilik jaza ilajlari qollamliwi mumkin: 1. Jariyma; 2. Hakimshilik huqiqbuzarliqti amelge asmw qurali esaplangan yaki tuwndan tuwn usmday bolgan zatti talan taraj etiw; 452 3. Juwapker shaxsti ogan berilgen amawli huqiqtan ( misali, an awlaw huqiqman) ayinw. Ekologiya tarawindagi social qawipli, awir aqibetlerge alip keletugin mzam buziwshilar ushm lawazimli shaxslar ham puqaralar jmayiy juwapkershilikke tartiliwi mumkin. Tabiyattan paydalamw qagiydalarin qopal buziw, qorshagan ortaliqtin pataslaniwi aqibetinde xaliqtm massaliq keselleniwi yaki nabit boliwi; haywanlar, quslar, baliqlardin qinlip ketiwi; suw yaki suw onnlarman paydalamw tartibin buziw; «qizil kitap» qa kiritilgen turlerdi nabit qiliw ham basqalar usilar qatarma kiredi. Ekologiyaliq jmayat juz beriwde ayipli dep tabilgan shaxslarga tiykarman t6mendegi tiykargi jazalar qollaniliwi mumkin: 1) jariyma; 2) tiyisli huqiqtan aymw; 3) tarbiyaliq duzetiw jumislari; 4) qamaq; 5) erkinen ayinw; 6) qosimsha turde mal-mulkin talan taraj qiliw da qollaniliwi mumkin. Ekologiyaliq mzam buziwshihqtin aldin aliw ulken ahmiyetke iye. Bunda xaliq arasmda zarur talim-tarbiya, ugit- nasiyat jumislann hamiyshe alip banw, galaba xabar qurallarmda bul maselelerdi jantip bariw jaqsi natiyjelerdi beredi. Ekologiyaliq mzamshiliqti rawajlandinw, mzamlar ham basqa normativ hujjetlerge tiyisli ozgerisler kirgizip banw, usi tarawdagi jana mzamlardi qabillaw lilken ahmiyetke iye. Har bir puxara 6zinin ekologiyaliq huqiq ham majburiyatlarm biliwi, mzamlarga boysmiwi lazim. Yüklə 3,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|