Mantik tariHİnde râZİ İbrahim Çapak* Giriş

1. Râzi’nin İslâm Mantık Tarihindeki Önemi
544/1149’da Rey’de doğan ve 606/ 1209 tarihinde Herat’ta vefat eden Râzi, 
ilk öğrenimini Rey’de, babası Ziyauddin Ömer (ö.559/1164)’den aldıktan sonra 
Simnan’da Kemal es-Simnani’den kelam ve fıkıh öğrenmiştir. Tekrar Rey’e dö-
nerek burada Mecdüddin el-Cîlî’den felsefe ve kelam okumuştur.
11
Felsefe il ilgili 
Fârâbî, İbn Sînâ, Ebu’l-Berekat el-Bağdadi ve Ebu Bekir er-Râzi’nin eserlerini,
12
kelamla ilgili de el-Cüveyni (ö.478/1085)’nin eş-Şâmil’i, fıkıh usulünde Gazâlî 
(ö.505-11 l)’nin Mustasfa’sı ve Ebu’l-Hüseyin el-Basri (ö.463/1070)’nin Mute-
med’ini okumuş, bunların bir kısmını ezberlemiştir. Görüldüğü gibi Râzi’nin ho-
caları İslam dünyasının yetiştirdiği en önemli bilim adamlarından oluşmaktadır. 
Râzi’nin mantık anlayışının şekillenmesi ve gelişmesinde Fârâbî’nin özelikle de 
İbn Sînâ ve Gazâlî’nin etkisi olmuştur. 
Buhara’da er-Radî en-Neysâbûrî, er-Rükn el-Kazvînî, eş-Şeref el-Mes’ûdî 
ve Nureddin es-Sabuni ile tartışmalar yapan ve bunların ayrıntısına Münaza-
rat’ında yer veren Râzi’nin yolunu Kutbuddin el-Mısrî (ö.618/1211), Esîruddin 
el-Ebherî (ö.663/1264), Tâcuddin el-Urmevî (ö.654/1256), Şemsuddin Huyûbî 
(ö.637/1239), Şemsuddin Hüsrevşâhî (ö.653/1255), Sırâcuddin el-Urmevî 
(ö.676/ 1277) ve kendisinden sonra derslerini sürdüren oğlu Ebu Bekir gibi 
öğrencileri devam ettirmiştir.
13
Râzi, kendisinden sonraki bir çok alim üzerin-
de de etkili olmuştur. Örneğin, Nasureddin et-Tusi (1201-1274), İbn Teymiyye 
(729/1328), Adududdin el-Îcî (ö.756/1355), Seyfuddin el-Âmidî (ö.617/1220), 
Kâdî Beydâvî (ö. 691/1291), Saduddin Taftazânî (ö.797/1395) ve Seyyid Şerif 
10 
Râzi, age., Çevirenin Önsözü, s., XXXII. Bkz. İbrahim Çapak, “Fahreddin Râzi’nin 
İslâm Mantık Tarihindeki Önemi ve Bazı Mantık Konuları Hakkındaki Görüşleri”, 
Dinî Araştırmalar, 2005, cilt: VIII, sayı: 23, s. 113
11 İbn Ebi Usaybia, Uyûnu’1-Enbâ, (Şerh ve tah. Nizar Rıza), Daru’l mektebeti’l hayat, Beyrut 
trh. s. 462
12 Kıftî, Ahbâru’l-Ulema, Mektebetü’l-Mütenebbi’, Kahire 1326, s. 190 ; İbn Ebî Usaybia, age., 
s. 462
13 
S. Uludağ, age., s. 35-36; Y. Ş. Yavuz, a.g.md. s, 89.

---

Felsefe Dünyası
42
Cürcânî (ö.816/1413) gibi alimler, ayrıca el-Lubab adıyla el-Muhassal’ın bir öze-
tini çıkaran İbn Haldun (808/1406) Râzî ekolünün önde gelen takipçileri olmuş-
lardır.
14
Gazâlî ile beraber kelam yeni bir yapı kazanarak bir yandan başlangıçta-
ki felsefe okulu karşıtlığını korurken, diğer taraftan mantık metodunu, akli de-
lilleri ve bazı felsefî görüşleri bu misyon için kullanmaya başlamıştır. Bu yeni 
tavır ve metod daha sonraki kelamcıların “felsefî kelam” anlayışının temellerini 
oluşturmuştur. Bu yeni felsefî kelam okulunun üstadı sayılan Fahreddin Râzi, bir 
çok konuda Gazâlî’yi aşmayı başarmıştır. Râzi ile birlikte bu okul, gücünün ve 
mükemmelliğinin zirvesine ulaşmıştır. Bu nedenle onun eserleri daha sonraki ke-
lamcıların gerek İcî ve Taftazanî gibi Sünni, gerekse Nasıruddin Tûsî gibi Şii ol-
sun, düşünceleri üzerinde etkili olmuştur.
15
Başlangıçta görüşlerinde filozoflardan 
ayırt edilemeyen, hatta Gazâlî’ye karşı bazı felsefî görüşlerin bir savunucusu olan 
Râzi, zamanla Eş’arî akidesine sarılarak onun esaslarını savunmaya başlamıştır. 
İlgili bütün felsefî disiplinler bu yeni sistematik kelam tarafından ele alınıp iyice 
işlenmiş; Grek mantığı, özellikle bu mantığın bilgi teorisi dikkatli bir çaba sonu-
cu geliştirilmiştir.
16
Râzi’den önceki kelamcılar, geniş ölçüde kendi selefleri olan kelamcıları 
izledikleri ve onların eserlerinden faydalandıkları halde Râzi ve izleyicileri, daha 
çok Fârâbî ve İbn Sînâ gibi filozofların eserlerinden faydalanmışlardır. Bu bakım-
dan kelam ilmini öğrenmek için felsefe ve mantığı öğrenmeye ihtiyaç duyulmuş-
tur. Kelamın bu özelliği, sonraki kelamcıları Râzi öncesi kelamcılardan ayırıp 
felsefeye yöneltmiştir. Böylece sonraki kelamcıların kaynağı, eski kelamcılardan 
çok filozoflar olmuştur. Bunun sonucu olarak filozofların ilahiyat konusunda ileri 
sürdükleri görüşlerin dışında fizik, mantık, geometri, aritmetik ve astronomiye ait 
bazı görüşleri de kelam kitaplarında tartışılmıştır. 
Fahreddin Râzi, mantıkta çok önemli bir sistemcidir. O, çalışmalarını Grek 
mantık eserlerine ve tercümelerine değil, çoğunlukla, temelde Grek mantığına 
dayanan Müslüman filozofların eserlerine özellikle İbn Sînâ’nın eserlerine dayan-
14 
İbn Hallikan, Vefeyât, Daru’l-Masadır, Beyrut trz. IV., s. 249 ; Subkî, Tabakât, Mısır 
trs. V. s. 33. Bkz. Hidayet Işık, “Fahreddin Râzi’nin Çeşitli Dinler ile İlgili Bilgi ve 
Görüşleri”, Dini Araştırmalar, Mayıs-Ağustos 2000, C.3, sy. 7, s. 162-165. Shalahudin 
Kafrawi, “Fahreddin Râzî’nin Felsefi Kelamında Zorunlu Varlık Kavramı” (Çev. Yrd. 
Doç. Dr. Mustafa Bozkurt) Kelam Araştırmaları, 9:2 (2011), s. 243. Tahir Harimi 
Balcıoğlu, “Büyük İslam Mütefekkiri Fahrüddin-i Râzi”, Diyanet İşleri Başkanlığı