Mantik tariHİnde râZİ İbrahim Çapak* Giriş

  
Râzi’ye göre mümkün olan şey, konuda olursa “ilinti” (araz), olmazsa 
“cevher” olur. Cevherlerde dört nitelik olduğu kabul edilir. Birincisi, cevherlik 
57 
Bkz. Râzi, age., s. 96-97.
58 Râzi, age., s. 103-105.
59 Bkz. Râzi, age., s. 97-101.
60 
Râzi, el-Muhassal, s. 58; el-Câbirî, age., 622.
61 
Râzi, el-Muhassal, s. 62; Bkz. el-Câbirî, age., 622. 

---

53
Felsefe Dünyası
niteliğidir ki, bu varlık ve yokluk hallerinde mevcut olan niteliktir. İkincisi, fail 
ile meydana gelen varlık niteliğidir. Üçüncüsü, yer kaplama (tahayyüz) niteliği-
dir. Bu ise var olmak şartıyla cevherlik niteliğinden meydana gelir ve oluşmaya 
tabidir. Dördüncüsü ise, bir yerde bulunma niteliğidir. Bu, mana ile belirtilen bir 
niteliktir.
62
Râzi, izafete dayalı yedi kategoriyi şöyle sıralar: 
Mekan: Bu kategori bir yerde bulunmayı ifade eder. “O nerededir?” soru-
sunun cevabı olarak karşımıza çıkar. Evdedir, okuldadır gibi.
63
Zaman: Zaman kategorisi, bir zamanda veya onun bir kısmında bulunmayı 
ifade eder. “Ne zaman ?” sorusunun cevabı olarak söylenen şeydir. 
İzafet: İzafet, çift yönlü olarak tekrarlanan bir nispettir. Yani varlığı bir 
başka şeye kıyasla olan niteliktir.
64
  
Sahip olma: Sahip olma, nesnenin yer değiştirmesi ile içinde yer alan şeyin 
de yer değiştirmesidir.
Etki: Etki, bir nesneye tesir etmektir. Yani bir tesir edici diğer bir şeye tesir 
ettiğinde, tesir ediciye ilinti olan haldir. Kesiyor, kırıyor gibi. 
Edilgi: Edilgi, bir nesnenin başka bir şeyden etkilenmesidir. Edilgenlik bir 
şeyden etkilenmeyi gösterir.
Durum: Durum, bir şeyin bazı parçalarının diğer parçalarına veya kendisi-
nin dışında bulunan şeylere göre ilinti olan haldir. Ayakta durmak, oturmak gibi.
65
  
Râzi, izafetli ilintilerin dışında tutulan nitelik ve niceliği de şöyle ele al-
maktadır: 
62 Râzi, Kelam’a Giriş (el-Muhassal), s. 81; el-Muhassal, s. 86. İbn Sînâ’nın el-Mûcezü’s-sağir 
fi’l-mantık adlı eserini Türkçe’ye kazandıran Ali Durusoy, dipnotlarda Râzi’nin bu esere, 
Şerh ‘Uyûnu’l-hikme ismiyle yaptığı şerhlere de çokça yer vermektedir. Durusoy, söz konusu 
çalışmasının 4. dip notunda Râzi’nin on kategorinin mantıkla hiçbir ilişkisinin olmadığını 
düşündüğünü ifade eder. Râzi’ye göre bunlar mantığın değil, metafiziğin konularındandır. 
Ancak İbn Sînâ, eskilerin geleneğine uyarak bu konuyu mantık bilimine almıştır. Yine Durusoy, 
Râzi’nin bu kategorileri başka bir yerde düşünce işleminin en küçük birimleri ve önermelere 
giriş olarak değerlendirdiğini söz konusu eder. Bk. Ali Durusoy, “İbn Sina’nın ‘el-Mûcezü’s-
Sağir Fi’l-Mantık’ Adlı Risalesi”, Marmara Ünv. İlahiyat Fak. Derg., Sayı: 13-14-15, İstanbul 
1997, s. 152. 
63 
Râzi, el-Muhassal, s. 86; Farabi, Kategoriler, İslamic Philosophy içinde, C. 11, 
Frankfurt, 1999, s. 290; İbn Sina, en-Necat, (Tahk. Sabri el-Kurdi), Mısır h. 1331, s. 
81; Gazâlî, Miyaru’l-ilm, s.107, 323.
64 
Râzi, el-Muhassal, s. 86.
65 
Râzi, el-Muhassal, s. 86. Aristoteles, Kategoryalar, (Çev. H. Ragıp Atademir) İstanbul 
1995, s. 6.

---

Felsefe Dünyası
54
Nicelik: Nicelik; uzunluk, derinlik, zaman gibi ölçme, artma, eksilme ve 
eşitlik sebebiyle cevhere ilişen bir ilintidir.
66