Markaziy osiyo aholisining diniy tarkibi va dinlar geografiyasi

Yunalishlar

xorijiylik shialik sunnniylik
Islomning ushbu yunalishlari garchi yagona olloxga itoat etish goyasini ilgari sursa-da, xar biri uziga xos karashlar va akidalarga asoslanadi.
Islomning xorijiylik yunalishi tarafdorlari karashlaricha, xalifa diniy jamoa tamonidan saylanadi va jamoaga buysunadi, xar kanday takvador musulmon ( xato kul va negr bulsa xam) xalifa sifatida saylanishi mumkin. Agar xalifa jamoa manfaatlarini ximoya kilmasa yoki uz vazifasini syuiste’mol kilsa, vazifasidan bushatiladi va xatto katl etiladi. Xorijiylar uzlarining ochik demokratik karashlari bilan toju-taxt talashayotgan ummaviylar va abbosiylarga karshi uzlarining ana shunday goyalarini ilgari surdilar. Ayni paytda ular « dindan kaytgan » va yo’qotilishga maxkum etilgan, deb e’lon kilingan siyosiy va goyaviy rakiblarga nisbatan murososiz bo’lganlar. Xorijiylik keyinchalik bir necha gurux – firkalarga bulinib ketadi. Manbalarda xorijiylikning 20 ga yakin firkalari kayd etiladi. Ummaviylar va abbosiylarning xorijiy kavmlarga karshi olib borgan kurashlari natijasida ularning aksariyat kismi kirib tashlandi. Bugungi kunda xorijiylarning ibodiylar deb atalgan sektasini ayrim mamlakatlar- Jazoir, Tunis, Ummon va Tanzaniyada uchratishimiz mumkin. « Islomning dastlabki davrlarida xorijiylik deb atalgan xarakat xomxayollarcha musulmon jamiyatini sof kurishga kurashgan edi ».²
Islom tarixida shakllangan barcha okim va mazxablarning diniy falsafiy karashlari muayyan mafkuraga asoslangan. Bu mafkura islom mafkurasidir.
Islom mafkurasi odamlarni ezgu goyalar, maksadlar sari yetaklar ekan, ularni bu dune tashvishlarini xotirjam xal etishga, olloxga buysunish orkali itoatda bulishga xamda tabiatning ojiz mavjudoti ekanligini tan olishga chakiradi. Bu mafkura barcha insonlarni tengligi xakidagi goyalarni ilgari suradi. Talimotda xech bir tabakalanish, ijtimoiy tengsizlik goyalari uchramaydi.
Xalifalik davrida yuzaga kelgan uzaro nizolar jamiyatdagi ijtimoiy tabakalanishning natijasi deyish mumkin. Asosan dexkonlar, kuchmanchi badaviylar va xunarmandlardan iborat karmatlar ismoiliylarning bir oqimi sifatida abbosiylar xalifaligi tartiblariga karshi yuzaga kelgan kuzgalonlarga boshchilik kilganlar.Ular uz xarakatlarini jamiyatda ijtimoiy tenglik goyalariga karatgan, kullarni inkor etgan xolda barcha erkin kishilar ijtimoiy mulkka ega bulishini talab kilib chikishgan.
Islom ta’limotining okimlaridan biri sifatida maydonga chikkan karmatlar yagona olloxni tan olsa-da, shariat konunlariga buysunmagan. Ularning xatto masjidlvri xam bulmagan. Islromga nisbatan buzgunchi kavm sifatida butun musulmon axli ziyorat kiluvchi «kora tosh » - xajar al- asvadga xurofot, bid’at deb karashgan. 899 yil karmatlar Baxraynni egallab olib, Al – asxo ( SHarkiy Arabiston ) da uz davlatini xam tuzdilar. Ular uz davlatida dexkon va xunarmandlar uchun aloxida imtiyozlar yaratib, soliklardan ozod etishgan. Karmatlar xujumi tufayli 930 yilda Makka talon – taroj buldi. Odamlar asir olinib, bir kismi kulga aylantirildi. Karmatlarning bunday buzgunchi xarakatlari islomning dunyo xalklari oldidagi obrusiga putur yetkazishi va asrlar davomida shakllanib kelgan islom akidalariga zarar keltirish xavfini tugdirishi mumkin edi. SHuning uchun Irok va Eronda ularga karshi shiddatli kurash boshlandi. IX asr oxiri XII asr boshlarida keng kuloch yoygan karmatlar xarakatiga karshi olib borilgan kurashlar bunga chek kuydi.
SHialikning yana bir okimi VIII asrda shakllanib, X – XI asrlarda yakin va Urta sharkda keng tarkalgan ismoiliylik arab xalifaligida yuzaga kelgan ichki ziddiyatlar va xalk kuzgalonlarining natijasi edi. SHialarning bir kismi xalifalik taxtini egallagan abbosiylar bilan kelishib ish tutishgan bulsa, bir kismi esa oltinchi imom Za’far as – Sodikning katta ugli Ismoil atrofiga birlashadilar. Garchi Ja’far as- Sodik Ismoilning ichkilik va maishatga berilganligi uchun taxt vorisligidan maxrum etsa-da, uning ulimidan sung Ismoil tarafdorlari Ismoilni taxt vorisi va uzlarining imomi, deb tan oladilar. Keyingi davrlarda xususan X _ XII asrlarda xalifalikda toju taxt uchun bulgan xarakatlarda ismoiliylar goyasi diniy nikob bulib xizmat kildi. IX asrda ismoiliylik aloxida okim bulib shaklangan edi. Okim tarafdorlari yashirin uyushma va tashkilotlarga birlashdilar.
Ismoiliylar xarakatlari natijasida 1030 yilda eronda aloxida mustakil davlat tuzildi. Ismoiliylar endi siyosiy goyalarin xam ilgari surdilar. Ular 1164 yilda islom farzlari va shariat konunlarini rasmiy ravishda bekor kildilar. Ularning fikricha, shariat konunlari e’tikodning yagona goyasi emas, yagona e’tikod olloxga e’tikod kuyish. SHundagina inson xakikatga yetishishi mumkin.
Ismoiliylar diniy akidalar. SHariat konunlariga ishonish urniga ilm – Fan, inson axlining buyukligiga bulgan ishonchni ustun kuyganlar. SHariat konunlarini ilmiy konunlar va akliy bilim Bilan uzgartirishni yoklab chikkanlar.
Xorijiylar , ismoiliylar va karmatlar arab xalifaligida ruy bergan ijtimoiy – nizolar sifatida maydonga kelgan okimlar bulib , xar kaysi uz maksa dva manfaatlari yulida uziga xos siyosiy mafkurasini yaratgan. Ular islomni uz goyalari asosida talkin etishga intildi. SHuningdek, uz goyalarini ustun kuygan xolda xokimiyatni egallashga va butun islom olamini buysundirishga intildilar. Islom asl ta’limotini uzlarining manfaatlariga mos tarzda uzgartirishga bulgan xarakatlar bu okimlar fa’oliyatiga xosdir. Bugungi kunda Ushbu okimlarning fa’olityati cheklangan bulib, muayyan xududlarda aloxida guruxlari saklanib kolgan, xolos. Xorijiylar, karmat va ismoiliylar islom ta’limotining tarakkiyotida yuaga kelgan ijtimoiy – siyosiy uzgarishlar natijasidir.
Nizom ul – mulk saljukiylar podshosi Alparslon ( 1063 – 1072 y.) va Malikshox ( 1072 – 1092 y. ) saroyida vazirlik lavozimida xizmat kilgan. Nizom ul – mulk uning lakabi bulib, asli ismi Abu Ali Xasan ibn Ali Tusiydir. U Alparslon uldirilgandan sung uning ugli Malikshoxga sidkidildan xizmat etar ekan. Malikshox uni uz xomiysi - otabek sifatida kurgan.
Nizom ul – mulk vazir sifatida saljukiylar davlatiga katta xizmatlar kursatgan shaxsdir. U adolatli . odil siyosat yuritib. Xalk xurmatiga sazavor bulgan. Uning davrida ilm – fanga katta e’tibor karatiladi, kuplab olimu fuzololarga moddiy va ma’naviy xomiylik ko’rsatiladi.
Maliushox ulimidan keyin saljukiy shaxzodalar urtasida boshlanib ketgan toju taxt janjallari davrida Nizom ul – mulk Malikshoxning katta ugli Barkayorikni kullab – kuvvatlaydi. Natijada u ona malika Turkonxotunning karshiligiga duch keladi va davlat ishlariga ta’siri kuchli bulgan Turkonxotunning bevosita ishtiroki Bilan vazirlikdan bushatiladi.
Nizom ul – mulk Bogdod safarini ixtiyor etadi. Ammo uning ortidan kuyilgan kotil tamonidan 1092 yil 14 oktyabrda xoinlarcha uldiriladi.
Nizom ul – mulkning kalamiga mansub « Siyosatnoma » 1091 yilda yozilgan. U «Siyar ul – mulk » ya’ni « Podshoxlar turmushi » deb ataladi. Asarning yozilishi tarixi xakida shuni aytish mumkinki. Malikshox barcha saroydagi fozil va olimlarni yigib. Ularga davlatni boshkarish koidalari, tartibi va usullari xakida bir chiroyli risola yozishni buyuradi. Asar uzidan avval utgan podshoxlar tarixi va xayoti tugrisida xam xikoya kilishi zarur edi. SHuningdek. Risola shunday yozilsinki, davlatni boshkarish ishida dastur vazifasini bajarsin, deb kursatma berdi Malikshox.
Olimlar urtasida boshlangan musobakada Nizom ul mulk uzining Ushbu asari Bilan katnashadi va uning bu kitobi podshoga manzur buladi.
Kotib muxammad Magribiyning sa’i - xarakatlari tufayli asar bizgacha yetib kelgan.
Nizom ul – mulk uzining « Siyosatnoma » asarida shox va xokimlarni davlatni boshkarishda odil va insofli, xalol va imonli bulishga, mamlakatda tartib – intizom urnatib. Xalk osoyishtaligi, farovonligi va totuvligini ta’minlashga da’vat etadi. Davlat boshlig, vazir va xokimlarni ezgu ishlarga chakirar ekan, muallif turli badiiy tasvirlar , maxorat bilan ishlangan xikoyalar va rivoyatlar orkali kishi dikkatini jalb etishga intilgan.
Mamlakatda adolat xukm surishi Nizom ul – mulk nazarida davlat boshligi podsho faoliyatiga boglik. « Podshox xaftada ikki kun zulm kurganlarni kabul kilib, zolimlarning dodini berib , jazolab va rayat suzlari ni bevosita eshitib borishi kerak… Agar xudovondi podshox dodxoxlarni oldiga chakirib, xaftada ikki marotaba ularning suzlarini eshitadi va zolimlarning jazosini beradi, degan xabar mamlakatga tarkalsa, unda zolimlar okibatini uylab, kurkib bedodlik kilmaydilar.»¹
Nizomul – mulkning xikoyatlarida adolat va saxovat, xayr - saadaka, nochor, noiloj kishilarga madad berish, beva – bechoralar, mayib va nogironlarga xazinadan nafaka ajratish va insonlarning xukuklarini ximoya kilish kabi ezgu goyalar ilgari suriladi. Buni karangki, urta asrlarda Nizom ul mulk kalamga olgan adolat tamoyillari bugungi kunda xam uz axamiyatini yukotgani yuk. Bugun mamlakatimizda olib borilayotgan siyosatning mazmuni aynan Nizom ul mulk e’tirof etgan adolat, mexr – shafkat tamoyillariga asoslanadi.
Muallif uz asarida davlat boshligi bulmish podshox amaldorlarni tugri tanlay bilishi kerak , deydi. « Amaldorlarni tugri tanlab, ularga kullaridan keladigan ishlar va vazifalarni topshirishi, bir kishiga bir amal berib, undan itoat va ijro fazilatini kutish davlat boshkaruvining asosiy talablaridandir. Xaar bir ishda amaldorlarning maslaxat Bilan ish kurishlari kuzda tutiladi. « Ummol ( zakotchilar ) ga biror amal berar ekanlar, xalk Bilan yaxshi yashab. Yaxshi muomulada bulib, ulardan xirojdan boshka solik talab kilmaslik yul – yurigini kursatadilar. Xirojni xam shunday yul Bilan talab kilsinlarki, odamlarga ziyon yetmasin. Solik uz vaktidan oldin olinsa, ray’atga ranju azob yetadi,ular majburlikdan mol- davlatlarini yarim baxoda sotib, uy – joylarini tashlab, avvora va sarsonlikda gariblikka mubtalo buladilar ».