Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi

Qo’shimcha. Transport – xalq xo’jaligi tarmog’i bo’lib, xo’jalik va aholining yuklarga bo’lgan ehtiyojlarni o’z vaqtida taminlab turadi. Shuningdek, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va joylanishiga ta’sir ko’rsatadi. Xalq xo’jaligini transportsiz rivojlantirish mumkin emas, chunki transport sanoat bilan qishloq xo’jaligi oo’rtasida ishlab chiqarish aloqalarni, mamlakatning turli rayonlari oo’rtasidaxi mahsulot almashinishi, uning ichkli va tashqi aloqalarni tao’minlaydi.
Yangi hududlarni o’zlashtirishdan oldin ularga transport yo’llar oo’tkaziladi. Transportning taraqqiyoti ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyot bilan shuningdek texnikaning istiqboli bilan ham bog’liq. Transport qanchalik takomillashgan boo’lsada mamlakatning ichki qismida, shuningdek, jahon xo’jaligi miqiyosida ham ijtimoi mehnatning hududiy taqsimlanishi taraqqiy etadi. Transportning taraqqiyoti mamlakatda va uning ayrim rayonlarida ishlab chiqarishning ixtisoslashuviga ta’sir ko’rsatadi. Transport mamlakatning siyosiy va madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega.
Oo’tmishga nazar tashlasak , Markaziy Osiyo hududidan “Buyuk ipak yo’li” oo’tgan. Ipak yo’li go’arbiy Yevropani janubiy va sharqiy Osiyo bilan bogo’lab turgan, uning shaxobchalari Markaziy Osiyo hududi boo’ylab tarqalgan. Markaziy Osiyodagi halqlar bir-birlari bilan shuningdek, qoo’shni hududlardagi xalqlar bilan ijtimoiy, madaniy aloqa qilganlar. “Buyuk ipak yo’li”ning ta’sirida yirik shaharlar, obod maallalar barpo bo’lgan, madaniyat va mao’rifat taraqqiy etgan. Buyuk geografik kashfiyotlar davrida dengiz yo’llarining ochilishi, shuningdek, yaqin va oo’rta sharq mamlakatlarida vaziyatning keskinlashuvi oqibatida Buyuk ipak yo’lining Markaziy Osiyo hududidagi mavqeyi pasayib borgan.
Chor Rossiyasi davrida Markaziy Osiyo huddlarining katta qismi bosib olinishi natijasida boy tabiiy va mineral resurslar o’zlashtirildi. Mintaqa xom – ashyo yetkazib beruvchi oo’lkaga aylantirildi. Natijada regionda transport aloqalari shakllandi. Dastlapki temir yo’llar Chor Rossiyasi davrida qurilgan. Turkmanboshi (Krasnovodsk)- Ashgabad- Chorjoo’y- Kogon- Samarqand-Toshkent. O’zbekistonda temir yo’l qurulishi 1888 -yilda boshlanib, Chorjoo’y temir yo’li davom ettirilib Samarqandga olip kelingan, 1890 -yilda esa Toshkentdan Andijonga yetkazildi. 1905 -yilda Oreburg va Toshkent oraligo’ida temir yo’l qurildi.
Sobiq ittifoq davrida 1931-yili Turksib temir yo’l magistralining (1445 km) ishga tushurilishi Markaziy Osiyoning iqtisodiy va madaniy hayotida katta ahamiyatga ega boo’ldi. Shunday qilib Markaziy Osiyo hududida Aris-Orenburg, Aris-Novosibrsk, Toshkent-Krasnovodsk yoo’nalishlari bir-birlari bilan bogo’landi. Respublikamizning ichki hududlari ham temir yo’llar bilan tao’minlandi, temir yo’l transportining zichligi ortib bordi. Jumladan, Qozog’istonda Petropavlovsk-Borovo temir yo’li Qarag’anda va Balxashga yetkazildi, Jarik- Jezkazgo’on, Atiray-Orsk, janubiy Sibir temir yo’l magistrallari qurildi. Shuningdek, O’rta-Sibir magistrali (Kustanay, Ko’kchatov- Irtish-Karasuv) Baykal- Qo’ng’irot (1972) va Makat- Aleksandr gay temir yo’llari ishga tushurildi. Qirg’izistonda Lugovaya- Bishkek- Baliqchi; O’zbekistonda Chorjoo’y- Qo’ng’irot temir yo’li 1950-1955- yillarda, Navoiy, - Uchquduq 1962 -yilda , Termiz-Qoo’rgo’ontepa-Yanvan, Nukus- Chimboy (1990- yil), Tuyamoo’yin- Too’rtkoo’l va boshqa yoo’nalishda temir yo’l qoo’yildi.
Sobiq Ittifoq davrida Markaziy Osiyo hududlarida shaxar va qishloqlarni, tog’-kon sanoati markazlarini, chorvador tumanlarini birlashtiruvchi transit va mahaliy avtomobil yo’llari ham qurulish ishga tushurildi. Biroq bu temir yo’l, yoki avtomobil yo’li quvur hamda suv va havo yo’lib oo’lsin, ular “markaz” ko’rsatmasi rejasi asosida barpo etildi. Oo’sha davrda hudutdagi respublikalarning ixtiyori markazning qoo’lida edi. Shuning uchun ham ehtiyojdan kelib chiqqan holda biron – bir transport tarmog’ining qurish va barpo etish “markaz” ko’rsatmasisiz mumkin emas edi. Bunga quvur transporti orqali gazlashtirishni misol qilib olsa boo’ladi.
Sobiq Ittifoq davrida transport yo’llarining zichligi ham respublikalarda bir xil emas edi. Masalan:har 1000 kv.km.ga to’g’ri keladigan temir yo’llar zichligi-Qirg’izistonda- 1,8 km; Turkmanistonda-4,9 km; O’zbekistonda- 14,7 kmga; avtomobil yo’llarining zichligi Ukrainada 412,2 km bo’lgan holda, Turkmanistonda 43,2 km, Tojikistonda 133,4 kmga va O’zbekistonda 207,4 kmni tashkil qilgan.
Markaziy Osiyoda yuk va pasajir tashishda temir yo’l transportining ahamiyati katta. Shuning uchun ham tranzit temir yo’llardan tashqari mahalliy temir yo’llar qurishga katta e’tibor berilmoqda. Transport yo’llarining ahamitati respublikaning tabiiy sharoiti, ehtiyojdan kelib chiqqan holda bir-biridan farqlanadi.
Masalan: Qirg’iziston va Tojikiston respublikalarida relo’ef xususiyatini e’tiborga olganda avtomobil transportining hissasi salmoqlidir. Shuning uchun respublikalarda meridional va parallel yoo’nalishdagi avtomobil yo’llarini qurishga katta eo’tabor qaratilgan. Bundan avtomobil yo’llar istiqlol xalqasida, Bishkek-Osh, Osh-Xorog, Dushanbe-Xorog, Dushanbe-Xujand, Toshkent-Termiz orasida, janubiy Turkmanistonda ham qurilgan. O’zbekistonda foydalanilgan avtomobil yo’llarining uzunligi 43,4ming km. Qozog’istonda avtomobil yo’llarining umumiy uzunligi, 40 000 kmdan ortiq. Asosiy Avtomobil yo’li magistrallariga Almati-Bishkek-Shimkent-Toshkent; Almati-Taldi-qurgon-Ust-Kamenogorsk; Semipalatinsk-Pavlodor-Omisk yo’nalishlari kiradi.
Markaziy Osiyoda suv transpoti Balxash ko’lida, Irtish, Ural, Amudaryoda mavjud, Markaziy Osiyo davlatlarini bogo’lovchi Turkmanboshi porti dengiz transporti markaz vazifasini bajaradi. 1962 -yilda Turkmanboshi- Baku paromi ochildi va unda har xil yuklar tashiladi. Amudaryo suv transportidan Tojikiston, Afgo’oniston, O’zbekiston, Turkmaniston davlatlari foydalansa, Irtish daryosi transportidan Qozog’iston Rossiya, Xitoy davlatlari foydalanishadi. Suv transportidda ayniqsa Kaspiy dengizining qisman Orol dengizi va Issiqkoo’lning ham salmoqli ulushlari bor.
Markaziy Osiyo hududida asosan Qozog’iston, O’zbekiston va Turkmanistonda, qisman Tojikiston va Qirg’izistonda quvur trasporti rivojlangan. Jumladan O’zen Go’arbiy Qozog’istonga Atirau-Orsk, O’zen-Atirau-Sizran oraligo’ida neft tashuvchi quvur transporti. Neft tashuvchi quvur transporti O’zbekistonda dastlab 1908 -yilda Chimyon neft konida Vannovsk (Oltiariq) neftini qayta ishlash zavodiga tortilgan. Respublikada uzunligi 100 km bo’lgan Koo’kdumaloq-Buxoro neft tashuvchi quvur transporti 1994-1997-yillarda qurulib ishga tushurildi. Eng uzun gaz tashuvchi quvur transporti markazda Turkmaniston, O’zbekiston va Qozog’iston hududlaridan o’tkazilgan. Nebitdog’-Krasnovosdsk (Turkmanboshi); Jarqoq-Buxoro-Samarqand-Toshkent; Muborak-Toshkent-Shimkent-Taraz-Bishkek-Olmaota shular jumlasidandir.
Markaziy Osiyoda havo transportining ham ahamiyati katta. Havo transporti respublikaning ichki qismlarini, shuningdek, respublikalar orasini ham xorijiy davlatlarni bir-birlari bilan bogo’laydi va respublikalarning ijtimoiy, iqtisodiy hayotida muhim rol oo’ynaydi.
Markaziy Osiyo respublikalari mustaqillikga erishganlaridan keyin transportning xo’jalikdagi va aholiga xizmat ko’rsatishni tubdan yaxshilash va transport boshqarish tizimini takomillashtirish masalalarida birqator ishlarni amalga oshirishda ham chora tadbirlar ishlab chiqilmoqda.
Jumladan O’zbekistonda transport korxonalari davlat ishtirokida aksionerlik kompaniyalari, ochiq turdagi aksionerlik, mao’suliyati cheklangan jamiyatlarga jamoa korxonalariga aylantirildi. Shuningdek, mamlakat mustaqilligi va iqtisodiyoti uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan, Xitoy, Koreya, Yaponiya, Eron, Turkiya va Go’arbiy Yevropaning janubi bilan tutashtiriladigan Transosiyo magistrali-Istambul-Toshkent-Olmaota-Pekin qurulishida ishtirok etmoqda.
Respublika quruvchilari uzunligi 133km bo’lgan. Tajan-Seraxs temir yo’lini (133km) qurishda qatnashdilar. O’zbekiston Xitoyga chiqish imkoniyatini beruvchi Andijon –Oo’sh-Ergashtom-Qashqar (1997), Xind okeaniga chiqishga imkon beradigan Toshkent-Termiz, Xitoy, Karachi (1995) avtomobil yo’li qurilishida qatnashmoqda.
Bunday hamkorliklar transportning boshqa turlari boo’yicha ham olib borilmoqda va ular ijobiy natijalar bermoqda.
Masalan: “O’zbekiston havo yo’llari” milliy aviakompaniyasi Germaniya , Fransiya, Rossiya firmalari bilan turli soxalarda hamkorlik qilmoqda. Shuningdek, Kaspiy boo’yida yangi portlar qurish, dengizda kema qatnovini yaxshilash boo’yicha Markaziy Osiyo davlatlari oo’rtasida hamkorlik qilish hozirgi kunning eng muhim mavzusiga aylangan.
Markaziy Osiyo davlatlari o’z transportini takomillashtirish va rejalashtirishda ichki va tashqi aloqalarni kuchaytirishda hamkorlik shartnomalarini tuzishmoqda va yaratuvchanlik ishlarini amalga oshirishga harakat qilmoqda.
XXI asrning birinchi choragida Markaziy Osiyo hududida yagona transport tizimini vujudga keltirish uchun bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. Natijada Markaziy Osiyo davlatlarining ichki va tashqi mao’daniy, mao’rifiy, iqtisodiy va siyosiy aloqalari ortib boradi. Bu o’z navbatida mintaqada ishlab chiqarish kuchlarini jadal rivojlantirishga, samarali ixtisoslashuviga xizmat qiladi.
Tayanch tushunchalar: Transport (lotincha transporto – tashiyman degan ma’noni anglatadi) moddiy ishlab chiqarishning yuk va yo’lovchilar tashishni amalga oshiradigan eng muhim tarmoqlaridan biri. Transport magistrali – texnik jihatdan yaxshi jihozlangan, juda katta yo’lovchi va yuk oqimiga ega bo’lgan yo’l. Suv transporti – tabiiy (daryo, ko’l, dengiz, okean) va sun’iy (kanal, suv ombor) suv yo’llari orqali yuk va yo’lovchi tashiydigan transport turi. Aeroport – yo’lovchi va transport aviatsiyasining muntazam ishlashini ta’minlash uchun qurilgan va havo yo’llarida joylashgan doimiy aerodrom. Port – kemalar turishini, yuklarni tushirish-ortishni va kemalarga xizmat qilishni ta’minlaydigan inshootlari, qurilmalari va jihozlari bo’lgan okean, dengiz va ichki suv havzalaridagi joy.