Marksheyderlik ishi va geodeziya

1.2. Geodezik tayanch punktlarni barpo etish usulari

Geodezik toʻrlarni qurishning bir necha xil usullari mavjud. Bularga astronomik usul, geodeziya usuli, radiogeodeziya usuli, kosmik geodeziya usuli kiradi. Hozirgi vaqtda geodeziya usuli qoʻllaniladi. Geodezik usulning oʻzi triangulyatsiya, trilateratsiya va poligonometriya turlariga boʻlinadi. Nuqtalarning geografik koordinatalari (kenglik va uzunlik) astronomik usulda bir-biriga havola qilinmagan holda alohida aniqlanadi. Biroq, astronomiyada nuqtalar koordinatalarini aniqlash darajasi hozirgi vaqtda mos yozuvlar geodeziya tarmoqlariga boʻlgan ehtiyojni qondirmaydi. Shuning uchun, astronomik usul yuqori aniqlikni talab qilmasa (masalan, 1: 100 000 va undan kichikroq masshtabda suratga olishda) yoki mos yozuvlar geodeziya tarmoqlarini yaratishning boshqa usullaridan foydalanish mumkin boʻlmagan joylarda (Arktika, Antarktida va boshqa joylar) foydalanish mumkin. Geodeziya usuli bilan birga astronomik usul qoʻllaniladi. Masalan: geodezik usul yordamida asosiy to`rlarni yaratish uchun dastlab astronomik usulda boshlang`ich nuqta yoki bir nechta nuqtalarning koordinatalari aniqlanadi. Bazis tarmoqlarining boshqa nuqtalarining koordinatalari geodezik oʻlchovlar natijalari boʻyicha hisoblanadi. Agar boshlangʻich nuqtadan keyingi nuqtalar chiziq bilan bogʻlangan boʻlsa, u holda tarmoq hosil boʻladi. Bir qator uchburchaklardan tashkil topgan toʻr triangulyatsiya toʻri, koʻp burchaklardan tashkil topgan toʻr esa poligonometriya toʻri deb ataladi. Keyingi yillarda 1:50 000 va 1: 100 000, baʻzan 1:25 000 masshtabdagi aerofototopografik suratga olish uchun etalon geodeziya tarmoqlarini yaratishda radiogeodeziya usuli qoʻllanildi. Radiogeodeziya usuli samolyotning joylashishini aniqlashga asoslangan. hududni aerofotosuratga olish paytida. Bu usul, xususan, bir-biridan uzoq va koʻrinmaydigan nuqtalarning koordinatalarini aniqlashda, shuningdek, materiklar va orollardagi etalon geodeziya tarmoqlarini ulashda qoʻllaniladi. Bu usul Yerning tabiiy va sunʼiy yoʻldoshlarini kuzatishdan juda uzoqda joylashgan nuqtalarning koordinatalarini aniqlashda, bir-biridan okean va dengizlar bilan ajratilgan materik va orollardagi 60 ta tayanch geodeziya tarmoqlarini ulashda muhim ahamiyatga ega. Tayanch geodeziya tarmoqlarini qurishda relef sharoitiga qarab eng tejamkor usul tanlanadi. Hozirgi vaqtda bazaviy geodeziya tarmoqlarini triangulyatsiya qilish rejalashtirilgan. shuningdek, qitʻalar va orollardagi maʼlumotnoma geodeziya tarmoqlarini ulash uchun. Bu usul Yerning tabiiy va sunʼiy yoʻldoshlarini kuzatishdan juda uzoqda joylashgan nuqtalarning koordinatalarini aniqlashda, bir-biridan okean va dengizlar bilan ajratilgan materik va orollardagi 60 ta tayanch geodeziya tarmoqlarini ulashda muhim ahamiyatga ega. Tayanch geodeziya tarmoqlarini qurishda relef sharoitiga qarab eng tejamkor usul tanlanadi. Hozirgi vaqtda bazaviy geodeziya tarmoqlarini triangulyatsiya qilish rejalashtirilgan. shuningdek, qitʼalar va orollardagi maʼlumotnoma geodeziya tarmoqlarini ulash uchun. Bu usul Yerning tabiiy va sunʻiy yoʻldoshlarini kuzatishdan juda uzoqda joylashgan nuqtalarning koordinatalarini aniqlashda, bir-biridan okean va dengizlar bilan ajratilgan materik va orollardagi 60 ta tayanch geodeziya tarmoqlarini ulashda muhim ahamiyatga ega Tayanch geodeziya tarmoqlarini qurishda relef sharoitiga qarab eng tejamkor usul tanlanadi. Hozirgi vaqtda bazaviy geodeziya tarmoqlarini triangulyatsiya qilish rejalashtirilgan. bir-biridan okeanlar va dengizlar bilan ajratilgan. Tayanch geodeziya tarmoqlarini qurishda relef sharoitiga qarab eng tejamkor usul tanlanadi. Hozirgi vaqtda bazaviy geodeziya tarmoqlarini triangulyatsiya qilish rejalashtirilgan. bir-biridan okeanlar va dengizlar bilan ajratilgan. Tayanch geodeziya tarmoqlarini qurishda relef sharoitiga qarab eng tejamkor usul tanlanadi. Hozirgi vaqtda bazaviy geodeziya tarmoqlarini triangulyatsiya qilish rejalashtirilgan.



4-rasm. Kalmakir konida poligonometriya usuli.
Ushbu usul koordinatalari va chiziqlar orasidagi gorizontal burchaklarni bogʻlaydigan chiziq uzunligini oʻlchaydi. Triangulyatsiya nuqtalari kabi poligonometriya nuqtalari ham maxsus markaz bilan belgilanadi va markazga geodezik belgi (piramida yoki signal) qoʻyiladi. Koʻpburchak yoʻli ochiq koʻpburchak (4a-rasm) yoki yopiq koʻpburchak (4b-rasm) boʻlishi mumkin. Ochiq koʻpburchak yoʻli odatda koordinatalari maʻlum boʻlgan ikkita mos yozuvlar nuqtasi oʻrtasida chiziladi. Yopiq koʻpburchakning yoʻli shu nuqtagacha koordinatalari maʻlum boʻlgan nuqtadan tutashadi. Bir nechta koʻpburchak yoʻllari koʻpburchak tarmogʻini hosil qiladi.
Asosiy geodeziya tarmoqlari. Davlat rejali geodeziya maʼlumot tarmoqlari triangulyatsiya, trilateratsiya va poligonometriya usullari bilan oʻrnatiladi. Uslublar sayt sharoitlari va iqtisodiy manfaatlarga qarab tanlanadi. Hozirda asosan triangulyatsiya usulidan foydalaniladi. Tanlov geodeziya tarmoqlarini qurishda nuqtalarning yaqinligi (zichligi) katta ahamiyatga ega. Hududning 1:25000 va 1:10000 masshtabdagi rejasini suratga olishda davlat rejasining etalon geodeziya tarmoqlari 50-60 km² ga bitta nuqtaga, 1:5000 masshtabda suratga olishda esa bir ballga toʻgʻri keladi. 20-30 km² uchun va 1:2000 masshtabda suratga olishda 5-15 km² uchun bitta ball. Davlat asosiy tarmoqlari burchaklar va masofalarni oʻlchashning aniqligiga, uchburchak tomonlarining uzunligiga va tarmoqlarni qurish tartibiga qarab 1, 2, 3 va 4 sinflarga boʻlinadi. Davlat maʼlumotnoma geodeziya tarmoqlari umumiydan parchalanganga, eng yuqori sinfdan eng past darajaga oʻtish printsipi asosida quriladi. Birinchidan, birin-ketin 1-sinf toʻrlari, soʻngra 2, 3 va 4-sinf toʻrlari oʻtkaziladi. Ushbu tamoyilning qoʻllanilishi qisqa vaqt ichida mamlakatimiz hududida yagona koordinatalar tizimini yoyish imkonini beradi. 1-sinfdagi davlat rejalashtirish tarmoqlari bir qancha uchburchaklardan iborat boʻlib, meridional va parallel yoʻnalishlar boʻylab chiziladi. Uchburchaklar zanjirining uzunligi 250 km ga etadi. Uchburchaklar zanjirining kesishishidan hosil boʻlgan toʻrtburchakning perimetri taxminan 800-1000 km ni tashkil qiladi. 1-sinf tarmoqlarida uchburchakning har bir tomoni 20 km dan qisqa boʻlmasligi kerak. Uchburchakning kesishish nuqtalarida asos oʻlchanadi (chiqish tomon) va asos uchlarining koordinatalari astronomik tarzda aniqlanadi. Astronomik-gravimetrik tekislash uchburchak chizigʻi boʻylab amalga oshiriladi. 1-sinfdagi geodeziya tarmoqlari astronomik-geodeziya tarmoqlari deyiladi. Kelajakda, ayniqsa, oʻrmon hududlarida va shaharlarda, juda aniq radio diapazoni oʻlchagichlardan foydalanilganligi sababli, 1-sinf triangulyatsiya uchburchaklari oʻrniga 1-sinf poligonometriya chiziqlari qoʻllaniladi.