Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari

  

Tayanch so’z va iboralar.Sotsial  geografiya,  «ijtimoiy  buyurtma» 

N.N.Baranskiy «sotsial geografiya»ni  yaratish  konseptsiyasi,  professor 

A.S.Solievning «sotsial geografiya» tushunchasiga bergan ta’rifi, Niderlandiyada 

sotsial geografiya paydo bo’lishi, ijtimoiy- geografik tadqiqotlar, ijtimoiy - geografik 

rayonlashtirish  (printsiplari, tibbiy-geografik   qonuniyatlarni  sotsial geografiya 

fanini rivojlanishidagi ahamiyati.  

 

Jamiyat rivojlanishining qonuniyatlarini ko’pchilik  fanlar  o’rganadi. 

Uning xududiy   tashkil etilishi  masalalarini tadqiq etishda zamonaviy 

iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning ahamiyati katta. Avvalambor, bevosita 

moddiy  ishlab  chiqarish  tarmoqlari  yoki  xo’jaliklar geografiyalarining 

rivojlanishi bilan tarkib topgan iqtisodiy geografiya, o’tgan asrning 80 yillariga 

kelib, hozirdagi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga aylandi,  ya’ni  uning 

ijtimoiy  (sotsial)qanoti  tezroq  rivojlandi.  Mazkur  fan rivojlanishining 

ichki ma ntiq idagi bunday qonuniy  jarayonlarning  markazida,  inson va 

uning  ijtimoiy  hayoti  bilan  bog’liq  barcha  m u r a k k a b l l k l a r n i n g   x u d u d i y  

q i r r a l a r i n i   o ’ r g a n i s h   masalalari  yotadi.  

Ijtimoiy geografiya, geografiya fanlari tizimidagi aholi   va  u  bilan 

aloqador   barcha   ijtimoiy   hodisa   va   j a r a y o n l a r n i n g   h u d u d i y  

q o n u n i y a t l a r i n i   t a d q i q   e t u v c h i ,   y a n g i   va  tez  rivojlanayotgan  

tarmog’idir. Uning shakllanishi va rivojlanishi bir tomondan geografiya 

fanlarining o’z ichki rivojlanishi mantiqi va, ikkinchi tomondan esa unga 

bo’lgan «ijtimoiy buyurtma» bilan chambarchas bog’langan. 

Hozirgi davrda ijtimoiy geografiyani, mustaqil fan tarmog’i sifatida to’la 

shakllangan deb bo’lmaydi. Uning shakllanishi jarayonlari davom etmoqda, 

Ayniqsa, ijtimoiy geografiyaning tadqiqot ob’ekti, tuzilishi,  fanlar tizimida 

tutgan o’rni masalalariga yanada oydinlik kiritish zarur. 

Ijtimoiy geografik tadqiqotlarning diqqat markazida (ya’ni maxrajida) 

doimo inson omili yotadi. SHuning  uchun  ham ijtimoiy  geografiyani 

---

 

25 

shakllanishining ilk asosi bevosita aholi   geografiyasi bilan bog’langan. 

Aholiga xizmat ko’rsatish sohalari geografiyasi, rekreatsiya, tibbiyot, madaniyat, 

ta’lim va   geografiya  fanlarining rivojlanishi bilan  ijtimoiy  geografiya 

yanada  keng quloch  yozdi. SHuning bilan birga uning jinoyatchilik, xulq —atvor 

va turmush tarzi geografiyalari kabi bo’limlari o’z tadqiqotchilarini kutmoqda. 

Hozirgi zamon fanlari tizimida bevosita aholi va u bilan bog’liq 

masalalarni o’rganishda  zamonaviy  iqtisodiy  va  sotsial geografiya 

alohida o’rin tutadi. Ayniqsa, uning sotsial  geografiya  qanoti  jamiyat 

yoki  aholi  ijtimoiy  r i v o j l a n i s h i n i n g   x u d u d i y   q i r r a l a r i ,  

q o n u n i y a t l a r i n i  o’rganishi bilan muhim ahamiyatga ega

9]

. 

So’nggi  o’n  yilliklar  tajribasi  shuni  ko’rsatadiki,  an’anaviy 

iqtisodiy va sotsial geografiya fanining tadqiqot ob’ekti va predmeti 

doirasi ancha kengaydi, mukammallashdi. Avvallari ilmiy tadqiqotlarning 

negizida  ko’prok, ishlab  chiqarish kuchlari  va  ularni rivojlantirish 

masalalari yotgan bo’lsa, bugungi kunga kelib, aholining o’zini yoki 

insonning ijtimoiy extiyojlari bilan bog’lik, masalalarni har tomonlama 

o’rganishga, ayniqsa, aholining ijtimoiy, madaniy — ma’naviy turmush 

tarzini  xududiy    t a s h q i   e t i s h   q o n u n i y a t l a r i n i   t a d q i q   e t i s h g a  

e ’ t i b o r  kuchaydi va shu asnoda ijtimoiy geografiyaning fan tarmog’i 

sifatida shakllanishi jarayonlari tezlashdi. 

O’tgan  asrning  30-yillaridayoq  N.N.Baranskiy  «sotsialgeografiya»ni 

yaratish masalasini ko’ndalang qo’ygan edi va keyinroq, uni muhim 

bo’limlarining asosiy  masalalarini  (aholi   geografiyasi, xo’jalik geografiyasi,  

shaharlar geografiyasi va b.) o’rgandi. O’sha davrdayoq N.N.Baranskiy ta’kidlagan 

ediki,  iqtisodchi  geograf  nafaqat  aholining  tarkibi,  joylashuvi,  aholi  

manzilgohlarining tavsifini, balki uning fikr -o’ylari,  urf -odatlari va 

madaniyatiniham bilishi kerak. 

 Ijtimoiy geografiya, geografiya fanlari tizimidagi yangi shakllanib kelayotgan 

yo’nalishlardan biridir. Uning tadqiqot ob’ekti va predmeti to’la shakllanmagan va bu 

borada olimlar o’rtasida hozirgacha baxs - munozaralar mavjud. 

Turli davrlarda bevosita aholi, ya’ni uning yashash, mehnat qilish, dam olish, 

sog’lig’ini saqlash va boshqa ijtimoiy, madaniy — ma’naviy hayot faoliyatlari bilan 

bog’liq masalalar xorijda va shuningdek, sobiq sovet iqtisodiy geografiyasi doirasida 

ham o’rganib kelingan. SHuning uchun ham Yu.G.Saushkin ijtimoiy geografiyani 

iqtisodiy geografiyadan ajratish, iqtisodiy va sotsial geografiyani rivojlanishiga zid 

ekanligini, real borliqni anglashga to’la javob bermasligini, ya’ni insonni ijtimoiy 

hayoti murakkabliklari bilan iqtisodiy geografiyadan «sug’urib» tashlab bo’lmasligini 

ham uqtiradi.