Ma’ruza. Kirish. Hayotiy jarayonlar. O’sish va rivojlanish qonuniyatlari

Postnatal davr. Prenatal davrning oxirgi kunlarida odam organizmi funktsional jihatdan tug’ilishga tayyor bo’ladi va bunday organizm tug’ilganidan keyin tashqi muhitga moslasha olish qobiliyatiga ega bo’ladi. Moslashish nerv, endokrin, nafas olish, ovqat hazm bo’lishi, yurak-qon tomirlari, ayirish tizimlarining funktsional shakllanishiga bog’liq. Ba’zi tizimlar tuzilish jihatdan shakllangan bo’lsada, funktsional shakllanishi nihoyasiga yetmagan bo’ladi.
Tanadagi barcha to’qimalar o’sadi, biroq bu jarayonning tezligi odam umrining turli davrlarida bir xil bo’lmasdan, turli tizimlar tarkibiga kiradigan to’qimalar va a’zolar uchun har xil bo’ladi. O’sish jarayonining yoshga oid chegaralari mavjud, chunonchi o’smir qizlar uchun u taxminan 16-18 yoshgacha, o’smir bolalar ychyn 18-20 yoshgacha davom etadi. A’zo va tizimlarning o’sish va rivojlanish jarayonlari geteroxron holda, ya’ni birtekis bormaydi. Qayd qilingan davrlarni bir-biridan o’ziga xos belgilari bilan ajratish mumkin.
Yosh davrlarini gavda o’lchamlari, proportsiyalari na shakllari bo’yicha, skeletning suyakka aylanish darajasi, umurtqa pog’onasining shakli, o’sib chiqqan tishlar soni, muskullar va endokrin tizimlar funktsiyasining nechog’lik takomillashganligi, teri osti yog’ to’qimalarining rivojlanganligi kabi bir qator anatomo-fiziologik belgilar asosida aniqlab olish mumkin. Hozirgi paytda amaliy pedagogika va gigienada bolaning yosh davrlari quyidagicha belgilanadi:
1. bog’cha yoshigacha bo’lgan bolalar — 3 yoshgacha;
2. maktab yoshigacha bo’lgan bolalar — 3 dan 7 yoshgacha;
3. maktab yoshidagi bolalar — 7 yoshdan 18 yoshgacha;
a) kichik maktab yoshidagi bolalar — 7 yoshdan 11 yoshgacha;
b) o’rta maktab yoshdagi bolalar — 11 yoshdan 14 yoshgacha;
v) katta maktab yoshidagi bolalar — 15 yoshdan 18 yoshgacha.
A’zo va tizimlarning tuzilish va funktsional shakllanishini e’tiborga olgan holda postnatal ontogenez quyidagi davrlarga bo’linadi: 1. chaqaloqlik davri — 1 kundan 40 kungacha 2. go’daklik davri — 40 kundan 1 yoshgacha; 3. dastlabki bolalik davri — 1 yoshdan 3 yoshgacha; 4. birlamchi bolalik davri — 4 yoshdan 7 yoshgacha; 5. ikkilamchi bolalik davri: o’g’il bolalarda — 8 yoshdan 12 yoshgacha qiz bolalarda — 8 yoshdan 11 yoshgacha; 6. o’smirlik davri: o’g’il bolalarda — 13 yoshdan 16 yoshgacha qiz bolalarda — 12 yoshdan 15 yoshgacha; 7. navqironlik davri o’g’il bolalarda — 17 yoshdan 21 yoshgacha; qiz bolalarda — 16 yoshdan 20 yoshgacha; 8. I yetuklik davri: erkaklarda — 22 yoshdan 35 yoshgacha; ayollarda — 21 yoshdan 35 yoshgacha 9. II yetuklik davri: erkaklarda — 36 yoshdan 60 yoshgacha; ayollarda — 36 yoshdan 55 yoshgacha; 10. keksalik davri: erkaklarda — 61 yoshdan 74 yoshgacha, ayollarda — 56 yoshdan 74 yoshgacha; 11.Qariyalik davri — 75 yoshdan 90 yoshgacha; 12.O’ta qariyalik davri — 90 va undan yuqori yosh.