маъруза соат

 
3-savolning bayoni: 
Arab xalifaligi madaniyati antik madaniyat bilan o’rta asr G’arb 
madaniyatini bog’lovchi xalqa vazifasini bajardi. Ushbu 
madaniyatning o’ziga xosligi shundaki, uning taraqqiyotiga asos 
bo’lgan islom nafaqat jahon dini, balki huquq va davlat, falsafa va 
san’at, din va fanni o’z ichiga olgan yaxlit, betakror madaniyatdir.
Arab xalifaligida arab tili davlat va hukmron sinf vakillari tili edi. 
Arablar bosib olgan mamlakatlarda arab tili majburan joriy etildi. 
Qadimgi yunon va sharq xalqlarining asarlari arab tiliga tarjima qilina 

---

105 
boshladi. Arab tilida faqat arab olimlari emas, xalifalikka qaram 
bo’lgan mamlakatlar olimlari, yozuvchilari va shoirlari ham o’z 
asarlarini yozdilar.
Arab xalifaligi qo’l ostidagi mamlakatlarda ilm-fan sohasida juda 
katta o’zgarishlar yuz berdi. Fanning turli sohalarida arab tilida jahon 
ahamiyatiga ega bo’lgan buyuk asarlar yaratildi, qadimgi yunon 
fanining durdonalari arab tiliga tarjima qilindi.
Arab fani taraqqiyotidagi birinchi bosqich VII-VIII asrga to’g’ri 
keladi, markazi Iroqdagi Basra va Kufa shaharlari bo’lgan. Islom 
tarqalgan turli mamlakatlardan juda ko’p istedodli olimlar shu 
shaharlarga kelib, fanning turli sohalaridan ta’lim olganlar. Arab tili 
davlat va hukmron din tili, muqaddas (ya’ni Qur’on tushgan) til sifatida 
ham nazariy ham amaliy jihatdan o’rganilgan. Mashhur arab-fors 
tilshunosi Sibavayh (796 yil atrofida o’lgan) birinchi bo’lib arab tili 
grammatikasini tuzdi. 
Arab fani taraqqiyotida ikkinchi davr VIII asrdan, xalifalik 
markazi Bag’dodga ko’chirilgandan so’ng boshlanadi. Bu davrda 
qadimgi yunon va Sharq xalqlari yaratgan asarlarni yig’ish va ularni 
arab tiliga tarjima qilishga kirishildi. IX-X asrlarda Bag’dod va boshqa 
fan markazlarida arab xalifaligi tarixi va umumiy tarixga oid ko’plab 
asarlar yaratildi. Bu asarlarning ko’pchiligi forsiy tilida yozilgan 
manbalar asosida arab bo’lmagan tarixnavislar tomonidan yozildi. Abu 
Ja’far Muhammad Tabariyning (923 yil vafot etgan) «Tarixi umam va 
muluk» nomli tarixiy asari va Qur’on tafsiriga bag’ishlangan «Jome’ al-
bayon fi ta’vil al-Qur’on» kitobi, Ali ibn Husayn Mas’udiyning (vafoti 
956) «Muruj az-zahab va maodin al-javhar» asarida arab xalifaligi 
sulolasi tarixi bilan bir qatorda boshqa Sharq xalqlari hayoti haqida 
ham qimmatli ma’lumotlar berilgan. Bu davrda geografiya sohasida 
ham ko’plab asarlar yaratildi. Ularning eng mashhur xalifalikda aloqa 
ishlari boshlig’i Ibn Xo’rdadbah va Ibn Havqalning «al-Masolik va al-
mamolik» asari, Mas’udiy va Maqdisiylarning jug’rofiy asarlaridir.
Tibbiyot fanlari sohasida bu davr yangi ixtirolar davri 
xisoblanadi. 
Matematik 
va 
astronom 
al-Battoniy 
(858-929) 
trigonometrik funksiyalar (sinus, tangens va kotangens) ni ishlata 
boshlaydi. Kimyo sohasida bir qancha ixtirolar arab alximigi Jobir ibn 
Hayyonga (VIII asr) taalluqlidir. Bu davrda qurilgan rasadxonalarda 
arablar bilan bir qatorda Markaziy Osiyolik iste’dodli olim va 
astronomlar ham fan bilan shug’ullandilar. 

---

106 
Arab ilm-fani taraqqiyotining uchinchi davri XI-XV asrlarni 
qamrab oladi. Bag’dod bilan bir qatorda arab madaniyatining yangi 
markazlari Qurdoba (Kordova), so’ng Sevilya va Damashq kabi ilm-fan 
markazlari paydo bo’ldi. Tarixshunoslik, tabiiy fanlar, tabobat, 
astronomiya va boshqa qator fanlar taraqqiy etdi.  
Arab yozma adabiyotining birinchi yirik obidasi Qur’ondir. 
Quron musulmonlarning asosiy muqaddas kitobi, yirik diniy-falsafiy va 
huquqiy asar, arab-musulmon va jahon madaniyatining o’ziga xos nodir 
va muhim yodgorligidir. Jahon xalqlari ma’naviy va ijtimoiy 
taraqqiyotiga ko’rsatgan ta’sirining ko’lami nuqtai nazaridan Qur’on 
butun insoniyatning madaniy merosi bo’lib hisoblanadi. 
Muhammad (s.a.v.) va uning tarafdorlari Islomning boshlang’ich 
davrlarida she’riyatga qarshi chiqdilar. Ular she’riyat o’sha zamonga 
xos ko’pxudolik goyalarini ifoda etuvchi vosita deb qaradilar. 
Keyinchalik arab adabiyoti yana rivojlana boshladi. Arab adabiyotining 
bu bosqichi Ummaviylar sulolasi saltanati bilan bog’liq. Adabiyot 
yangi xalifalik markazlari Suriya va Irokda rivojlana boshladi. Arab 
mumtoz adabiyotining gullagan davri VIII-XII asrlar, ya’ni abbosiylar 
sulolasi davri hisoblanadi. Bu davr she’riyatida arablar bosib olgan 
mamlakatlardan chiqqan shoirlar adabiyot yo’nalishini belgiladilar. 
Arab adabiyoti taraqqiyotida Eron, Ozarbayjon, Markaziy Osiyo 
xalqlari orasida yetishib chiqqan va o’z asarlarini arab tilida yozgan 
shoirlar ijodi samarali ta’sir ko’rsatdi.
VIII-IX asrlar arab nasriy adabiyoti katta yutuqlarga erishdi. 
Qadimgi rivoyatlar yozma ravishda to’plandi. Arab nasriy adabiyoti 
uchun pahlaviy tilidan qilingan tarjimalar ham alohida ahamiyatga ega. 
XII asr boshlarida arab adabiyotida yangi nasriy janr-qahramonlik 
rivoyatlari paydo bo’ddi. Buning eng yirik yodgorliklaridan ko’p jildli 
«Siyrat Antara» (Antara sarguzashtlari) va «Ming bir kecha» ertaklarini 
ko’rsatish mumkin. Bu asarlar arab adabiyotiga xos bo’lsa ham, 
ularning mundarijasini turli xalqlar og’zaki ijodi tashkil etadi.
Arab xalifaligi davlatlarining san’ati ham o’ziga xos yo’ldan 
rivojlanib bordi. O’rta asr arab san’ati ravnaqiga islom dinining ta’siri 
juda kuchli bo’ldi. Bu ayniqsa, me’morchilik, amaliy-dekorativ 
san’atda yaqqol ko’rinadi. Xalifalik davrida fuqarolik va din bilan 
bog’liq bo’lgan binolar qurilishi avj oldi. Shu davrdagi shaharlar qator 
yangi tipdagi binolar bilan boyidi. Masjid va madrasalar, karvonsaroy 
va minoralar, tim va saroylar musulmon shaharining o’ziga xos 
tomonini belgilovchi muhim va ajralmas elementiga aylandi. 

---

107 
VII asrda arab masjidi tipi yuzaga keldi. Quddusda Umaviylar 
davrida 688 yilda barpo etilgan Umar masjidi, Damashqdagi 
Umaviylar masjidi (705-715) arab me’morchiligining dastlabki 
namunasi hisoblanadi. Ilk arab me’morchiligining o’ziga xos tomoni, 
ayniqsa, Qohiradagi Ibn Tulun (87-879) masjidida namoyon bo’ladi. 
Qurilgan inshootlar g’ishtlarni naqshsimon terish, ganch o’ymakorligi, 
naqshlar lentasi va yozuvlar bilan bezatilgan. Arab xalifaligi 
me’morchiligi turli xalqlar me’morchiligi ta’siri ostida rivojlandi: Eron, 
Vizantiya, Old Osiyo va boshqalar.
Arab realistik san’ati, rassomlik va haykalchiligi din ta’sirida 
bo’ldi. Din ularning keng rivojlanishiga yo’l qo’ymadi. Realistik 
san’atning monumental shakllari deyarli yaratilmadi. Qo’lyozmalar 
uchun ishlangan miniatyuralarda, dekorativ relyeflarda hamda amaliy 
san’atda real voqelik, uning “jonli obrazlari” keng uchraydi. Bunga 
sabab, albatta hukmdor sinf orasida diniy qarashlar bir xil emasligidir. 
Voqelik shartli, ba’zan ramziy shakllarda ifodalanadi.
Arab san’atida kalligrafiya va naqsh (ornament, arabeska) 
alohida o’rin egallaydi. Real borliq shu sirli, chigal bo’lib ko’ringan 
naqsh tasviri bilan aralashib ketgandek tuyuladi. Uning mazmunini 
oshiradi. Bu san’atda xalqning hayot mazmuni va mohiyati haqidagi 
dunyoqarashi va tushunchalari o’z ifodasini topdi.
Ispaniyasi me’morchiligining nodir yodgorliklari qatorida 
Qurdoba (Kordova) dagi juma masjidi (785 –X asr), Al Granadadagi 
Al-Gambra saroyini ko’rsatish mumkin. 
Arab xalifaligining so’nggi davrlari uchun qurilishlarning keng 
ko’lamliligi, butun bir me’moriy majmualarning yaratilishi xosdir. 
Shaharlarning markazida registon – shaharning asosiy maydoni 
joylashar edi. Madrasa va masjidlarning peshtoqi registonga qaratib 
qurilgan.
Xalifalik davrida yurtimizda barpo etilgan memoriy obidalar 
sirasiga Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasi (X asr), Samarqand 
yaqinidagi Tim qishlog’idagi qurilgan Arab ota maqbarasi (977-978 
yy), Uzun (Surxondaryo) tumanidagi Xo’ja Naxshron maqbarasi (IX-X 
asr), Namozgoh, Marvdagi Sulton Sanjar (XI asr), Buxorodagi Minorai 
Kalon (1127), Vobkent minorasi (1192), Jarqo’rg’on minoralari va 
boshka ko’rkam me’morchilik inshootlarini nisbat berish mumkin.