Ma’ruza. Tarixiy geografiyaning vazifalari. Tarixiy geografiyaning asosiy bo‘limlari

2. Tarixiy geografiyaning fan sifatida shakllanishi
Tarixiy geografiya fan sifatida XVI asrda G‘arbiy Yevropada vujudga keldi. Uning shakklanishida ikki yirik tarixiy voqea, ya’ni G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida XV-XVI asrlarda gumanizmning paydo bo‘lishi va Buyuk geografik kashfiyotlar katta ta’sir ko‘rsatgan. Uyg‘onish davrida odamlarda antik davrga bo‘lgan qiziqish kuchaygan. Antik dunyoga qiziqish odamlarning antik davr geografiyasi bilan shug‘ullanishga olib keldi. Tarixiy geografiya fanida birinchi bor yaratilgan asar “Qadimgi dunyo atlasi” edi. Uni XVI asrning ikkinchi yarmida flamand geografi A.Orteliy yaratgan edi. U o‘z asariga ilova tarzida zamonaviy dunyo atlasini keltirgan edi. A.Orteliy o‘z kartalarini qadimgi dunyo haqidagi qisqacha ma’lumotlar bilan keltirgan. A.Orteliyning asaridan so‘ng tarixiy geografiya ilmiy fan sifatida vujudga keldi. A.Orteliyning yozishiga qaraganda, uning ishlari “Tarix nazarida geografiya” edi. Aytib o‘tish o‘rinliki, A.Orteliyning o‘zi antik mualliflar ma’lumotlarini tanqidiy nuqtai nazarsiz qabul qilgan va shu ma’lumotlar asosida o‘z kartalarini tuzgan. A.Orteliyning bu kamchiligini XVII asrda Leyden (Niderlandiya) universiteti professori Klyuver tuzatdi. U qadimgi Italiya va qadimgi Germaniyaning tarixiy geografiyasi bo‘yicha ikkita yirik asar yozgan.
Tarixiy geografiyani rivojlantirish uchun XVII-XVIII asr fransuz tarixchilari va shu davr fransuz geograflari Sansonlar, V.Dyuval J.B.D’Anvillar ham katta hissa qo‘shdilar. Ular qadimgi dunyo tarixiy geografiyasi bilan birga o‘rta asrlar tarixiy geografiyasini ham o‘rgandilar. XIX asrning ikkinchi yarmidan tarixiy ilmiy tadqiqotlar ijtimoiy-iqtisodiy tarixiy ma’lumotlarni o‘rganish hisobiga boyib bordi. Bu yo‘nalish bo‘yicha ko‘zga ko‘rinarli qilingan ishlardan biri 1936 yilda Kembrijda G.K.Darbi rahbarligidagi ilmiy jamoa tomonidan nashrdan chiqarilgan Angliyaning tarixiy geografiyasi to‘g‘risidagi asarni keltirishimiz mumkin. Bu asar Angliyaning 1800 yilgacha bo‘lgan tarixiy geografiyasiga bag‘ishlangan.
G‘arbiy Yevropada tarixiy geografiya faniga A.Orteliy, F.Klyuver, J.B. D’Anvil, G.K.Darbi kabi olimlar katta hissa qo‘shganlar.
Rossiyada esa tarixiy geografiyaning asoschisi V.N.Tatishev hisoblanadi. I.N.Boltin ham mazkur fanning rivojlanishiga katta e’tibor qaratgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan tarixiy geografiya sohasida tadqiqotlar olib borgan N.N.Barsov Kiev Rusi geografiyasini o‘rgandi.
XX asr boshida Peterburg arxeologiya instituti va Moskva universitetida tarixiy geografiya o‘qitila boshlandi. Talabalarga mazkur fan asoslarini Peterburgda S.M.Seredonin va A.A.Spitsin, Moskva universitetida esa M.K.Lyubavskiy o‘qishgan. A.N.Nasonov esa qadimgi Rus tarixiy geografiyasiga oid “Rus yeri” nomli ilmiy tadqiqotini 1951 yilda Moskvada nashr ettirgan. M.N.Tixomirov “Rossiya XVI asrda” nomli fundamental tadqiqot yaratgan (Moskva, 1962 yil). I.A.Golubsovning ilmiy tadqiqotlari asosan tarixiy kartografiya rivoji masalalariga bag‘ishlangan. M.V.Vitov, V.K.Yasunskiy, V.Z.Drobijev, I.D.Kovalchenko, A.V.Muravev, L.A.Goldenberg, M.I.Belovlar tarixiy geografiyaning nazariy masalalariga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar yozishgan.
O‘zbekistonda tarixiy geografiyaga doir tadqiqotlar asosan Sh.Kamaliddinov, O.Bo‘riev tadqiqotlarida uchraydi. Sh.Kamaliddinov Janubiy Sug‘d, Toxaristonning tarixiy geografiyasini IX-XIII asr boshlardagi arab tilidagi manbalar orqali tadqiq etib, alohida monografiya yozgan.
O.Bo‘rievning “Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo” nomli asarida (Toshkent, 1997 yil) esa Markaziy Osiyoning XIV-XV asrlardagi ma’muriy-hududiy bo‘linishi, tabiati, xo‘jaligi, xalqaro aloqalari geografiyasi va toponimiyasi haqida so‘z yuritiladi.