Ma’ruzalar matni

1. Matematika o‘qitishda ko‘rgazmalilikning ahamiyati.
Ko‘rgazmalilikning turli xil manbalaridan foydalanish o‘quvchilarni faollashtiradi, ularning diqqatini oshiradi va rivojlantiradi, o‘quv materialini mustahkam o‘zlashtirishni ta’min-laydi va vaqtni tejash imkonini beradi.
Тabiiy fanlarga qaraganda matematikadan ko‘rgazmalilik va ko‘rgazma manbai tubdan farq qiladi. Тabiat fanlarida narsalarning aynan o‘zini ko‘rsatish imkoni bo‘lsa, matematikada esa abstrakt xarakterga ega, bo‘layotgan hodisaning o‘zini aynan ko‘rsata olish imkoni kam.
Matematikada ko‘rgazmalilik,
1) Ko‘rsatilayotgan obyektlar to‘plamining elementlari sifatida qaraladi, ular ustidan ba’zi amallar bajarish mumkin. Masalan, o‘qituvchi savatdagi olma, daraxtdagi qushlar haqida gapirganda, olmaning yoki qushlarning qandayligi haqida to‘xtalmaydi, balki ularning soni va sonli munosabatini aniqlaydi;
2) U yoki bu narsa haqida gap yuritilganda, uning shaklini yoki narsaning miqdori sonli xarakterini tekshirish mumkin. Narsalarning sonli munosabatini o‘z holicha va shakllarini ko‘rishda ko‘pincha hodisaning aynan o‘zidan foydalanib bo‘lmaydi. Shuning uchun o‘qituvchiga turli xildagi ko‘rgazmalilik, 1-navbatda modellar, chizma, sxemalar yordam beradi. Matematika o‘qitishning turli xil bosqichlarida va uning turli xil bo‘limlarida ko‘rgazmalilikda bir xilda foydalanish kerak emas.
Masalan, matematika o‘qitishning 1-bosqichlarida to‘plam elementlari bilan doimo mulohaza qilishga to‘g‘ri keladi. Lekin bu ko‘rgazmalilikning roli sekinlik bilan kamaya borib, uning o‘rnini simvollar (raqam, belgi) egallay boshlaydi. Masalalarni yechishda esa ko‘rgazma sifatida narsalar va ularning tasvirlari qo‘llaniladi.
Geometriyani o‘qitishda esa fazoviy va shakl munosabatlarning ko‘rgazmasi sifatida turli xil modellar va ularning tasvirlaridan foydalaniladi. Shu bilan birga o‘qitishning birinchi qadamidayoq o‘quvchilarning tasavvur qilish qobiliyatini rivojlantirish kerak: cheksiz to‘g‘ri chiziq, nur, burchak va boshqalar haqidagi tasvirlarni to‘g‘ri chiziqdan boshqa modellar bilan ko‘rsatish imkoni yo‘q.


2. Ko‘rgazma qurollar turlari va ularning asosiy vazifalari.
Ko‘rgazma eng samarali bo‘lishi uchun ba’zi bir talablarga rioya qilishi kerak. Ko‘rgazmali qurollarga qo‘yiladigan umumiy talablar: mazmunining ilmiyligi, o‘quv darturiga mosligi, o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo‘lishi. Yasalishi va ichki ko‘rinishining ko‘rish masofasiga mosligi, bajarilishning tozaligi, foydalanish qulayligi, matematikani tushuntirishga foydaliligi. Matematika o‘qitishdagi ko‘rgazma manbalari mazmun jihatdan sodda va aniq bo‘lishi kerak. Bu ko‘rgazma qurollar matematika o‘qitish bosqichlarida ketma-ket quyidagi tartibda qo‘llaniladi:
1) atrofdagi mavjud narsalar (sinf xonasidagi narsalar, o‘simliklar), 2) o‘quvchilarga yaxshi tanish bo‘lgan narsalarning tasvirlari va rasmlari, 3) shu narsalarning shartli tasvirlari, 4) sxemalar va hokazo.
3. Ko‘rgazma qurollarning turlari.
Boshlang‘ich matematika o‘qitishda turli xil ko‘rgazma qurollar qo‘llaniladi, ularni quyidagi turlarga bo‘lamiz:
1) atrofda mavjud predmetlar. O‘quvchilarga 1-kundan atrofdagi narsalardan sanash, qo‘shish, ayirishda foydalanish mumkin. Masalan, kitob, daftar, qalam, sanoq cho‘plari va hokazo.
2) tasviriy ko‘rgazma qurollar. Bunday ko‘rgazma qurollar turiga o‘quvchilarga tanish bo‘lgan o‘quv jadvallari va rasmlardan boshqa qurollar kiradi (o‘simlik, hayvon, qurilish mashina va h.k.) Masalan, arifmetik amallar bajarishda 10 ta bir xil bo‘lgan jo‘janing rasmi chizilgan kartondan foydalanish mumkin. Shuningdek, bunday ko‘rgazmali qurollar turiga o‘lchov asboblarning modellari (soat strelkasi, tarozi, menzurka), o‘lchov modeli (metr, litr) kabilar kiradi.
3) jadvallar: Jadval deb biror tartib bo‘yicha qatorlarga yozilgan son yoki matnli yozuvga aytiladi. Bu materiallarning hammasini birlashiruvchi mavzu qo‘yiladi. Jadvallar qo‘llanishiga qarab quyidagi 4 turga bo‘linadi:
a) bilishga,
b) ko‘rsatma berishga,
v) mashq qilishga,
g) ma’lumot berishga doir bo‘ladi.
Bilishga doir jadvallarda yangi materiallarni bayon qilishda qo‘llaniladigan va yangi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan jadvallar kiradi. Bulardan o‘quvchilar bilimini kengaytirish va umumlashtirish maqsadida takrorlashlarda ham foydalanish mumkin. Bunday jadvallarga sanoq birliklarining xona va sinflarini ko‘rsatuvchi, uzunliklarini o‘lchash kabi jadvallar kiradi. Ko‘rsatma (instruktiv) berish jadvallari u yoki bu amallarni bajarish, masala yechish, hisoblash malakasini oshirishda qo‘llaniladi. Bunday jadvalda raqamlarning qo‘lyozma namunasi, arifmetik amallarning bajarish tartibini ko‘rsatuvchi jadvallar misol bo‘ladi. Bunday jadvallar sinf devorida uzoq vaqt ilinib turishi mumkin.
Mashq qilish jadvallari hisoblash malakasini shakllantirish maqsadidagi ko‘pgina mashqlarni bajarishga mo‘ljallanadi. Bunday jadvallarga og‘zaki hisoblashda qo‘llaniladigan quyidagi jadvallarni misol qilib keltirish mumkin. Qo‘shish va ko‘paytirish (Pifagor) jadvallari.
Ma’lumotlar jadvallri o‘quvchilarning misol va masalalarni yechishda shuningdek, faktik ishlarni bajarishda kerakli bo‘lgan materiallarni o‘z ichiga oladi. Bular ham ko‘rgazma berish jadvalidek uzoq vaqt sinfda ilib qo‘yiladi. Bunday jadvalga metrik o‘lchov birliklari jadvali, vaqtni o‘lchash jadvallari misol bo‘ladi.
4)hisoblash asboblari. Bunday ko‘rgazma qurol turiga cho‘t, abak, arifmetik quti va kompyuter mikrokalkulyator kiradi. Abak yoki hisob doskasi ko‘pincha qo‘lda yasaladi. Ular birliklar,o‘nliklar, yuzliklar bo‘lishi uchun har xil rang bilan bo‘yaladi. Arifmetik yashik kub formasida yasalib, ikkita tomoni ochiladigan bo‘ladi. U ko‘p miqdordagi hisoblash materiallarini o‘z ichiga oladi: Yogoch kub, kvadrat doska va h.k. Kub, doskalardan raqamlash va sanashni o‘qitishda foydalanish mumkin.
5) o‘lchov asboblari. O‘lchov asboblari o‘qitish jarayonida ikki tomonlama: a) amaliy mazmundagi masalalarni yechish va turli ishlarni bajarishda o‘lchash uchun ishlatiladi, b) o‘lchov birliklari o‘rtasidagi bog‘lanish va o‘lchov birliklarini o‘qitishda yordamchi ko‘rgazma qurol sifatida ishlatiladi.
Boshlang‘ich sinflarda uzunlik, og‘irlik, hajm, yuza o‘lchov asboblari qo‘llaniladi va asosiy o‘lchash ishlari bajariladi.
O‘lchov asboblariga quyidagilar kiradi:
1) chizg‘ich, uchburchak, metrli chizg‘ich, ruletka, o‘lchov sirkuli;
2) pallali tarozi, (toshlari bilan) siferblatli tarozilar;
3) litrli va yarim litrli idishlar. Krujkalar;
4) siferblat;
5) paletka;
6) sinf sirkuli.