Ma’ruzalar matni

1.Yuzlik ichida qo’shish va ayirish.
Mavzuda amallarni o’rgatish bilan birga 1-sinfda sonni yig’indiga qo’shish va yig’indini songa qo’shish, sonni yig’indidan ayirish va yig’indini ayirish xossalari, 2-sinfda yig’indini yig’indiga qo’shish va yig’indidan ayirish xossalari qaraladi.
Bu xossalarni va tegishli hisoblash usullarini ochib berishda avval tayyorgarlik ishini bajarish kerak, natijada o’quvchilar sonlar yig’indisi va sonlar ayirmasi kabi matematik ifodalarni o’zlashtiradi, qo’sh tengliklar, bir va ikki amalli ifodalarni qavslar yordamida yozishni o’rganadi, ikki xonali sonlarni o’nlik va birlik yordamida yoza oladilar.
“Yig’indi”,”ayirma” tushunchalari bilan 4+3=7, 7-4+3 kabi misollarni yechishda tanishadilar. 10 ichida qo’shish va ayirishdayoq 5+4=5+2+2=9, 8-3=8-1-2=5 kabi qo’sh tengliklarni ishlatib qo’shish va ayirishning turli ko’rinishlarini yoza oladilar, qavslar ishlatish yordamida 6+(3+1)=6+4=10 kabi hisoblash usullarini bilib olishadi.
Nomerlashni o’rganish davrida “qavs” belgisi bilan tanishadi va “5 va 3 sonlari yig’indisida 2 ni qo’shing” kabi og’zaki masalalarni yechadilar. Qo’shish va ayirishni o’rgatish quyidagi tartibda olib boriladi. Oldin nol bila tugaydigan 2 xonali sonlarni qo’shish va ayirish o’rganiladi. Shu tartibda sonni yig’indidan ayirish, yig’indini songa qo’shish va yig’indini sondan ayirish qoidalari ham shu tartibda qaraladi.
Nol bilan tugaydigan sonlar ustida amallar bajarish:
60+20=? 70-40=?
6 o’nli+2 o’nli=8 o’nli 7 o’nli-4 o’nli=3 o’nli
60+20=80 70-40=30 kabi ko’rinishda o’rganish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
Har bir qoida o’rganish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
I bosqich. Narsalar to’plami ustida amallar bajarib, o’quvchilar xossasini ochishadi va ifodalashadi.
II bosqich. Xossani misollar yordamida har xil usullar, jumladan qulay usul bilan yechishga tadbiq qiladi.
III bosqich. Arifmetik amallar xossalari asosida chiqariladigan hisoblash usullari o’rganish obyekti bo’lib xizmat qiladi.
IV bosqich. O’rganilgan xossalarni va hisoblash usullarini taqqoslash natijasida bu xossalar va usullar umumlashtirishning yuqoriroq darajasiga ko’tariladi.
Misol: 36+23=(30+6)+(2+3)=(30+20)+(6+3)=50+9=59
2.Yuz ichida ko’paytirish va bo’lish.
O’qituvchi dars o’tishda quyidagi vazifalarni bajarishi zarur:
1)ko’paytirish va bo’lish ammallari ma’nosi bilan tanishtirish;
Ko’paytirishning o’rin almashtirish, gruppalash va ko’paytirishning qo’shishga nisbatan tarqatish (qavslarni ochish) xossalarini tushuntirish;
2)ko’paytirish jadvalini o’rgatish (yodlatish);
3)jadvaldan tashqari ko’paytirish va bo’lishni o’rgatish (0 ga ko’paytirish, 1 ga ko’paytirish va bo’lish, qoldiqli bo’lish);
100 ichida ko’paytirish va bo’lishni bir necha bosqichga bo’lib o’rgatamiz.
I.Tayyorgarlik bosqichi. 100 ichida ko’paytirish va bo’lish 2-sinfda o’qitiladi, ammo tayyorgarlik 1-sinfdan boshlanadi, 10 va 100 ichida nomerlashga bog’liq holda sanash orqali qo’shish va ayirish ham o’rgatilib boriladi. 2-sinf boshida 1-sinfdagi misollardan murakkabroq misollar unga bog’lab tushuntiriladi. Yil oxiriga kelib o’quvchilarda sonlarning tarkiblari haqidagi bilim ortadi va kengayadi, bu esa bir xil topshiriqlarni bajarish imkonini beradi. M: 16 ning ichida 2 soni 8 marta bor; 4 tadan 4 marta bor; 8 tadan 2 marta bor.
Quyidagilarni bir xil qo’shiluvchilarning yig’indisi ko’rinishida tasvirlang:
1 2= + + 18= +
1 2= + + + 18= + +
1 2= + 18= +
Bo’lish amalini o’rganishda ham 1-sinfdan tayyorgarlik ishlari olib boriladi. M.: “8 ta doiracha oling va uni 2 tadan qilib qo’ying”
II.Ko’paytirish va bo’lishning jadval usulining ongli o’zlashtirish uchun asos bo’ladigan nazorat masalalarini qarash. Endi o’quvchilarga bir xil qo’shiluvchilar yig’indisini ko’paytirishga almashtirishga mos bo’lgan misollarni berish kerak.
Masalan, “har qaysi taqsimchada 5 tadan olma bor. 4 ta taqsimchada qancha olma borq Rasmli tasvir bilan 5+5+5+5=20 misolni yechadilar”. Shunga o’xshash misollar yordamida o’qituvchi bir xil sonlarni qo’shish-ko’paytirish degan yangi amalni berishni aytadi, quyidagi mashqlar bilan qo’shishni ko’paytirishga almashtirish mustahkamlanadi.
1.Qo’shishni ko’pytirishga almashtiring.
3+3+3+3+3= 6+6+6+6=
2.Natijalarni hisoblang, o’z o’rnida qo’shishni ko’paytirishga almashtiring.
8+8+8+7= 9+9+6=
3.Ko’paytirishni qo’shishga almashtiring. 4*2= 5*3=
4.Ifodalarni taqqoslang va >,< yoki = belgilarni qo’ying.
4+4+4+4…4*3, 9*6… 9+9+9+9+9, 7*4…7+7+7+7+7
5.Namuna bo’yicha natijalarni hisoblang.
5*7=35, 5*8= 8*3=24, 8*4=
Bo’lishning aniq ma’nosi bo’lishga doir masalalar yechishda, so’ngra teng qismlarga doir masalalar yechishda ochib beriladi. Ko’paytirishning o’rin almashtirish xossasi va komponent va uning natijalarining nomiga bog’liq holda bo’lishning komponentlari va natijasi nomi bilan tanishadilar.
3-sinf matematikasida ko’paytmaning o’rin almashtirish xossasi kataklar, doirachalar, tugmalar, yulduzchalar kabi predmetlar qatoridan foydalanib tushuntiriladi. Masalan: To’g’ri to’rtburchakni chizib, uni kvadratlarga ajratishadi, uni sanashda oldin ustun bo’yicha, keyin qator bo’yicha sanab 4*2=8, 2*4=8 ni keltirib chiqaradilar. Bu xulosa uchun quyidagi mashqlarni bajarish mumkin.
1.Tushurib qoldirilgan sonlarni toping.
5…=60
2.Namuna misoldan foydalanib hisoblang.
3*(12+15)=3*12+3*15=36+45=81; 15*(5+1)=
3.Ifodalarni taqqoslang va … lar o’rniga >,<, = belgilarini qo’ying. 12*3… 72:2, 5…32:8
Shu o’rinda jadvaldan foydalanish mumkin:

a	b	ab	ba
3	4
7	2
10	5

Natijada umumiy ko’rinishdagi a*v=v*a tenglikni keltirib chiqaradilar.
Xususiy holda 1 ga ko’paytirish va bo’lish misollarida mustahkamlanadi. Bo’lishdagi oson yo’llardan biri nol bilan tugaydigan sonlar ustida bo’lish amalini bajarishdir. 80:10=8
III.Ko’paytirish va bo’lish jadvali bilan ishlash.
Jadvalda ko’paytirish va bo’lish matematika o’qitishning muhim vazifalaridan biridir. Jadval asosan 2-sinfda tuzilib, 3-4-sinflarda minglik va ko’p xonali sonlarga tadbiq qilinadi. Jadvalni tuzish quyidagi reja asosida olib boriladi:
1)Bir xil ko’rinishlarni qo’shish. Masalan: 5*3=5+5+5=15
2)Namuna misol asosida boshqa ko’pytirishlarni bajarish.
Masalan: 2*3=6, 2*4 ni toping. Uni 2*3+2=6+2=8 ko’rinishida hisoblash o’rgatiladi.
3)Ko’paytirishning qo’shishga nisbatan taqsimot xossasidan foydalanish.
4)Ko’paytirishning o’rin almashtirish xossasidan foydalanish.
3*7=7*3
O’zgarmas songa ko’paytirish va bo’lim jadvali quyidagicha tuziladi. Masalan: 4*4=16, 4*5=20, 4*6=24, 4*7=28, 4*8=32, 4*9=36 yonidan 5*4, 6*4, 7*4, 8*4, 9*4 ni hisoblash topshiriladi:
16:4= 20:4= 24:4= 28:4= 32:4= 36:4= yonidan 25:5, 24:6, 28:7, 32:8, 36:9 topshiriqlari beriladi.
Tushuntirishda buyumlarning rasmlari, sonli figuralar, kv.sm, kv.dm, kartondan qirqilgan uchburchaklardan foydalanish kerak.

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
2
3
4

Ko’paytirish jadvalini tuzish ucun 10x10 ta katak olinadi va uni o’tkazishda to’g’r ito’rtburchakdan foydalanish mumkin.
3.Jadval bilan ko’paytirish va bo’lishni o’rgatish

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
2					++
3					++
4					++
5					++
6					++
7					++
8	++	++	++	++	++
9
10

Ko’paytirish jadvalini mustahkam esda saqlash uchun quyidagi jadvalni yodda bilish talab qilinadi. 2-3 yozilmaydi, chunki u oldingi jadvalda bor. Ko’paytirishning o’rin almashtirish xossasini bilish yetarlidir.

2=2
3*2 3*3
4*2 4*3 4*4
5*2 5*3 5*4 5*5
6*2 6*3 6*4 6*5 6*6
7*2 7*3 7*4 7*5 7*6 7*7
8*2 8*3 8*4 8*5 8*6 8*7 8*8
9*2 9*3 9*4 9*5 9*6 9*7 9*8 9*9
Ko’paytirish va bo’lish jadvallarini tuzilgandan keyin nol bilan ko’paytirish va bo’lish hollari qaraladi. Masalan,
0*5=0+0+0+0+0, umuman 0*6=0 qoidalari kelib chiqadi. Bunda
0:5=0 va 0:a qoidalari kelib chiqadi.
4.Jadvaldan tashqari ko’paytirish va bo’lish
Bu quyidagi tartibda tushuntiriladi.
1.Sonni yig’indiga ko’paytirish va yig’indiga nisbatan taqsimot qonunini o’rgangandan keyin yig’indini songa bo’lish xossasi qaraladi. Masalan, (3+2)*4 ni tushuntirish uchun doirachalardan foydalanish mumkin. (3+2)*4=4*5=20 yoki (3+2)*4=3*4+2*4=12+8=20 ko’rinishida hisoblab chiqiladi.

Shu rasmning o’zidan yig’indini songa bo’lish qoidasi keltirib chiqariladi. Bunga 12 va 8 sonidan yig;’indisini 4 ga bo’lish ham ikki xil usul bilan beriladi.

(12+8):4=12; 4+4:4=3+2=5 24:4=6
Bunda yana quyidagi kvadratchalar bilan berilgan mashqlarni ham bajartirish mumkin. Masalan,
(7+5)*4=…*…+…*…, 2*(10+6)=…*…+…*…,
8*5+7*5=(…+…)*…, 6*3+4*3=(6+4)*3.
2.Jadvaldan tashqari ko’paytirish va bo’lishda eng avvalo nol bilan tugaydigan sonlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Masalan,
20*4 90:3
2 o’nlik * 4+8 o’nlik 9 o’nlik : 3=3 o’nlik
20*4=80 90:3=30
Shundan keyin 2 xonali songa ko’paytirishda uni o’nlik va birliklarga ajratib ko’paytirish holi qaraladi. Masalan,
12*3=(10+2)*3=10*3+2*3=30+6=36
Ko’rgazmali tushuntirish uchun 12 tadan kvadrat bo’lgan 3 ta poloska olib hisoblanadi.

										++	++
										++	++
										++	++

Endi bir xonali sonni 2 xonali songa ko’paytirish holi qaraladi.

3*15=3*(10+5)=3*10+3*5=30+15=45 va 3*15=15*3 misollari tushuntiriladi.
Bo’lishni qarayotganda ham eng avval 2 xonali sonni o’nlik va birliklarga ajratib, taqsimot qonunidan foydalanib tushuntiriladi. Masalan,
48:4=(40+8):4=40:4+8:4=10+2=12
2 xonali sonni 2xonali songa bo’lish jadvaldan tashqari bo’lish hisobiga kiradi. Masalan, 87;29 misolni yechishda 29 ni nechaga ko’paytirishganda 87 kelib chiqadi, degan savol qo’yiladi. Unda 29:1=29, 29*2=58, 29*3=87 deb, 87:29=3 keltirib chiqaradilar.
3.Jadvalda qoldiqli bo’lish. Bu mavzu 2-sinfda quyidagi tartibda olib boriladi.
1.Qoldiqli bo’lish misollar yordamida tushuntiriladi.
Masalan, 12 daftarni 2 o’quvchiga bo’lib berish topshiriladi. 12:2=6 deb doskaga yozilgandan keyin, 13 ta daftarni 2 o’quvchiga bo’lib berish topshiriladi, bunda 1 ta daftar ortiqcha bo’lib qolganligi ko’rinadi. 13:2=6 ( qoldiq 1) degani yozuvni o’rgatadi.
2.O’quvchilarga bo’lishdan chiqqan qoldiq bo’luvchidan kichik bo’lishi kerak degan qoida o’rgatiladi. Masalan, 10, 11, 12, 13, 14, 15 sonlarni 2, 3, 4 ga ketma-ket bo’lishda hosil bo’ladigan qoldiqlarni ko’rgazmali jadval bilan tushuntiriladi.

10 11 12 13 14 15

2 1 - 1 - 1
3 1 2 - 1 2 -
4 2 3 - 1 2 3
Bunda misol sifatida 2<4, 1<4, 3<4 yozuvlarni tushuntiradi. Darslikdagi quyidagi misollar bor: 18:3, 28:7, 19:3, 29:7, … misollarni ishlab o’quvchilar qaysisi qoldiqli, qaysisi qoldiqsiz bo’lishi haqida ma’lumotga ega bo’ladilar. Oxirida qoldiqli bo’lishda taxmin qilib bo’lish va qoldiqni aniqlash to’g’risida tushuncha beriladi. Masalan, 47:5 ni hisoblashda 47 ga yaqin son 5 ga bo’linadiq 45 deyiladi, demak 45:5=9. yana necha birlik qoldiq 2 birlik, u holda 47%5=9 (qoldiq 2) deb o’rgatiladi.