Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

Nazorat savollari

1. 
   Nanotexnologiya.ni tushintirib bering.
   
2. 
   Nanotexnologiya asosida olingan materiallarga misollar keltiring.
   
3. 
   Mustahkamligi yuqori materiallar qanday tayyorlanadi?
   
4. 
   Kukun materiallaridan qanday detallar tayyorlanadi?
   
5. 
   Kukunlar dispersligi bo’yicha necha turga bo’linadi?
   

14- mavzu. Materiallarni puxtalashning usullari
Reja:

1. 
   Termik, kimyoviy-termik va boshqa puxtalash usullari haqida dastlabki ma’lumotlar.
   
2. 
   Termik ishlov berish po’latlar strukturasini boshqarish usulidir.
   
3. 
   Termik ishlov berish turlari.
   
4. 
   Sof termik ishlov berish turlari.
   
5. 
   Po’latlarga kimyoviy-termik ishlov berish.
   

Tayanch iboralar: termik, kimyoviy-termik, puxtalash, yumshatish, normallash, toblash, bo’shatish, mayda donli struktura, yirik donli struktura, qizdirish, harorat, rekristallash.
Materiallarning puxtaligini oshirishda termik va kimyoviy-termik ishlov berishning ahamiyati. Termik, kimyoviy-termik va boshqa puxtalash usullari haqida dastlabki ma’lumotlar.
Termik ishlov berish po’latlar strukturasini boshqarish usuli bo’lib, bunda qotishma ma’lum haroratgacha qizdiriladi va turli tezliklarda sovitiladi. Termik ishlovni uch turga ajratish mumkin:

• 
  sof termik ishlov;
  
• 
  termomexanik ishlov;
  
• 
  kimyoviy-termik ishlov.
  

Sof termik ishlov quyidagilardan iborat:

• 
  yumshatish;
  
• 
  normallash;
  
• 
  toblash;
  
• 
  bo’shatish;
  

Termik ishlovda yuz beradigan struktura o’zgarishlari jarayonning asosini tashkil etadi. Termik ishlov jarayonida qotishmaning ichki tu-zilishiga ta’sir etadigan asosiy omillar quyidagilardir.

• 
  qizdirish harorati;
  
• 
  qizdirish vaqti;
  
• 
  qizdirilgan qotishmani sovitish tezligi.
  

Buyumni qizdirish harorati ko’zlangan maqsadga ko’ra va po’latning qizdirishdan oldingi ichki tuzilishiga bog’liq holda FeC holat dia-grammasidan aniqlanadi.
Po’latni qizdirish va sovitish jarayonlarida uning ichki tuzilishida faza o’zgarishlari sodir bo’lishiga olib keladigan harorat kritik harorat deyiladi va t_kr bilan belgilanadi.
Yumshatish
Yumshatishdan maqsad muvozanatda bo’lmagan strukturani muvozanat holatga keltirishdir. Odatda, yumshatish deganda buyumni ma’lum haroratgacha qizdirib, pech bilan birgalikda sovitishga aytiladi.
Yumshatishning quyidagi turlari mavjud:

• 
  rekristallash;
  
• 
  chala yumshatish;
  
• 
  to’la yumshatish.
  

Rekristallash uchun buyum 650–700°C gacha qizdirilib, shu haroratda ma’lum vaqt ushlab turilgandan keyin pech bilan birga sovitiladi. Bunda ferrit qayta kristallanadi va tsementit bir oz o’sadi. Materialning plastikligi ortadi. CHala yumshatish uchun buyum GS chizig’idan 10–30°C yuqori haroratgacha qizdiriladi va ma’lum vaqt ushlab turilgandan keyin pech bilan birga sovitiladi. Bunday termik ishlovdan maqsad plastina ko’rinishidagi perlitni yumaloq shaklga keltirishdan iborat. Uning qattiqligi plastinasimon perlitdan bir oz past bo’lsada, plastikligi yuqoridir.
To’la yumshatish deb donachalarini nisbatan maydalash va qoldiq ichki zo’riqishlarini kamaytirish maqsadida evtektoiddan oldingi po’latlarni GS chizig’idan, evtektoiddan keyingi po’latlarni RSK chizig’idan 30–50°C yuqori haroratgacha qizdirib, shu haroratda ma’lum vaqt ushlab turilgandan keyin pech bilan birga sovitishni aytiladi. Yuqori haroratda ushlab turish vaqti buyum materialida faza o’zgarishlari yuz berishi uchun yetarli bo’lishi kerak. Natijada hosil bo’lgan mayda donali austenit sovishi hisobiga perlit donachalari ham maydalashadi.
Sovitish vaqtini kamaytirish maqsadida austenit eng kam barqarorlikka ega bo’lgan haroratda to’la parchalanguncha ushlab turiladi. Austenit perlitga to’liq parchalangandan so’ng asta–sekin sovitiladi. Bunday termik ishlov berish izotermik yumshatish deyiladi. Bunga to’la yumshatishga qaraganda 2–3 marta kam vaqt ketadi