Matn lingvistikasi

«Duogo‘y». Said Ahmad aka boshchiligida bir guruh adiblar olis tog‘ qishlog‘iga etib bordik. Mehmonga chaqirishdi. Uy to‘la odam. Davra boshida to‘rvadek soqoli ko‘ksiga tushgan qariya o‘tiribdi. Hamma unga ta’zim bajo qiladi. Davraga kim kelib qo‘shilmasin chol uzundan-uzoq duo o‘qiydi. «Sen ham mening yoshimga etib yurgin, bacham», deb fotiha tortadi.
Bir xil duo takrorlanavergach, Said Ahmad aka so‘radi:
-Necha yoshga chiqdingiz, taqsir?
-Menba?-dedi chol salmoqlab. –Ikkam jetmishga bordim.
-Voy bo‘-o‘-o‘!-dedi Said Ahmad aka bosh chayqab. –Agar sening duoing mustajob bo‘lsa, men sakkiz yil avval o‘lib ketishim kerak ekan-da, ukam? Men etmish oltiga chiqdim! Turaqol endi, joy almashamiz! (O‘.Hoshimov).
***
Yo‘li topildi. Erkin Vohidov universitetni endi bitirgan paytidayoq taniqli shoir edi. O‘zingiz bilasiz, oliy o‘quv yurtini bitirgan odam oldida uylanish muammosi ko‘ndalang bo‘ladi. SHu masala yuzasidan Erkin aka Said Ahmad akaga maslahat solibdi.
-Oqsoqol,-debdi. -Xabaringiz bor, bir-ikkita kitobim chiqdi. Uch ming so‘mcha pulim ham bor (U paytda uch ming katta pul edi). Lekin qaysi biriga etkazishni bilmayapman. Mashina olaymi, uy solaymi, xotin olaymi? Mashina olsam, uy sololmayman, uy solsam, uylanolmayman, uylansam, mashinaga pul qolmaydi… Nima qilay?
Said Ahmad aka peshanasini Rashid abzining garmoniday tirishtirib, chuqur va uzoq o‘yga tolibdi. Oxiri chehrasi yorishib bunday debdi:
-Bolam, men xo‘p o‘yladim. Hisoblab ko‘rsam uch ming so‘m puling hammasiga etarkan. Maslahat shuki, sen avtobus sotib olgin! Avtobus degani mashina bo‘ladi. Rulini qayoqqa bursang ketaveradi. Bu - birinchidan. Avtobusning ichi keng-mo‘l bo‘ladi. Ko‘ch-ko‘roningni olib kirsang tayyor uy bo‘ladi. Bu – ikkinchidan. Uchinchidan, rostki avtobus bo‘lgandan keyin ichida konduktori ham bo‘ladi. O‘sha konduktorni xotin qilib olib qo‘ya qolasan!..(O‘.Hoshimov)
***
Bunday zotlarning har bir uchrashuvi bayram bo‘lib ketadi, ular o‘rtasidagi do‘stlik afsonaga aylanib ketadi. Taniqli o‘zbek adibi Nosir Fozilov qachonlardir Sobit Muqonov to‘g‘risidagi xotiralarini «Mehribonlik» nomi bilan atagandi. O‘sha xotiralarda qiziq bir voqea eslatib o‘tiladi.
Toshkentdan Sobit Muqonovning uyiga mehmon bo‘lib kelgan qadrdon do‘sti Oybekni mashinaga o‘tqazib, ko‘m-ko‘k o‘tloq, bog‘-rog‘ qoplagan Olatov etaklariga olib ketadi. Tabiat go‘zalligidan bahramand bo‘ladilar. Sip-silliq qizil qoyalar yonidan o‘tayotib, mashinaga tormoz beradi. Xarsang toshlardan birini aylanib tomosha qiladi. Tabiatning o‘zi obi-tobida sayqal bergan toshdan ko‘zlarini uzolmasdan bosh chayqadi-da: «Go‘zal! Mo‘‘jiza!» deydi. Sobit esa sir boy bermasdan Oybekning yoniga yaqinlashadiyu unga sinchikov razm solib:
-Xo‘sh, yoqib qoldimi?-deb so‘raydi.
-Bo‘lmasam-chi!-deb to‘lqinlanib javob beradi.
-Unday bo‘lsa, buni men senga sovg‘a qilaman. Faqat o‘z nomimdan emas, butun qozoq xalqi nomidan sovg‘a qilaman. An’anamiz bo‘yicha arg‘umoqqa ega bo‘ldim deyaver.
Shunday qilib, Medeo chegarasida yotgan xarsang tosh mehmonga yoqib qoladi: Sobit uni sovg‘a qiladi, Oybek qabul qilib oladi. Tez orada Oybek Toshkentga qaytib ketadi. Sobit esa keyin o‘sha xarsang yoniga bitta toshtaroshni yollab boradi. Xarsang toshga hech o‘chmaydigan so‘zlar o‘yib yoziladi:
«Bu silliq toshni men Muso Oybekka sovg‘a qildim. Sobit Muqonuli. 1962- y. 3. VI».
O‘sha kuni Sobit o‘z hayotida bag‘oyat mas’uliyatli vazifani ado etgan kishidek kayfiyati ko‘tarinki holatda quvnoq qo‘shiq aytib uyiga qaytadi.
-Men o‘z hayotimda juda ko‘p sahiy odatlarni ko‘rganman. Lekin tog‘da yotgan chaqirtoshni sovg‘a qiladigan Sobitga o‘xshash odamni aslo uchratmaganman,-deb tez-tez eslab yuradi Oybek.⁹⁸
Berilgan matnlarda uch xil holatni kuzatish mumkin. Birinchi matnda yozuvchi o‘zi guvoh bo‘lgan voqeani hikoya qilyapti, ikkinchi matnda muallif eshitgan voqeasini so‘zlayapti. Uchinchi matnda esa muallif o‘qib ta’sirlangan voqeasini aytib beryapti. SHunga ko‘ra ifoda tarzi o‘zgarib borgan. Hikoya mazmunli matn boshqalariga qaraganda murakkab tarkiblangan bo‘ladi.