Mavzu : Ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirish shartlari va korxonaning zararsiz nuqtasini hisoblash yo'llari. Reja

Ishlab chiqarish zararsizligini tahlil etish

Bozor munosabatlari sharoitida h ar qanday ishlab chiqarish korxonasi rahbari tu rli xil oqilona boshqaruv qarorlarini qabul qilishga majbur bo'ladi.
"Xarajatlar - ishlab chiqarish hajm i - foyda" (Cost-Volume-Profit) o'zaro aloqadorlik tahlili zararsizlik nuqtasini aniqlashda menejerlar uchun muhim vosita hisoblanadi. Shuningdek, mazkur tahlil tizimi
yordamida buxgalterlar, auditorlar, ekspertlarvamaslahatchilar korxona moliyaviy ahvolini haqqoniy baholash va yaxshilash uchun muhim tavsiyalar berishi mumkin.
Zararsizlik nuqtasi korxona daromadlari uning xarajatlarini to'liq qoplash nuqtasi bo'lib, moliyaviy natijalarni aniqlashning oddiy va aniq usuli hisoblanadi.
Baholar, korxona xarajatlari, mahsulotni sotish hajmi va tarkibiga oid h ar bir qabul qilingan qaror pirovard-natija korxonaning moliyaviy ahvolida namoyon bo'ladi.
"Xarajat - ishlab chiqarish hajmi - foyda" quyidagi imkoniyatlarni beradi:

• 
  ishlab chiqarish faoliyatini rejalashtirish va nazorat qilish;
  
• 
  xarajat, ishlab chiqarish hajmi va foydaning o'zaro bog'liqligi ta'siri natijasida xarajatning qanday o'zgarishi mumkinligini aniqlash;
  
• 
  korxona rahbarlarining qisqa muddatli boshqaruv qarorlarini qabul qilishlariga ko'maklashish;
  
• 
  korxonani istiqbolli rivojlantirish imkonini beradigan variantlar orasidan eng maqbulini tanlash va h.k.
  

"Xarajat — ishlab chiqarish hajmi — foyda" tahlili tizimi nafaqat kichik tadbirkorlik sub'ektlari, balki yirik korxona rahbarlari uchun ham ishonchli boshqaruv qarorlari qabul qilishda muhim aham iyatga ega.
Bu tizim ida xarajat, ishlab chiqarish jarayoni va moliyaviy natijalar bogliqligiga ta 'sir etuvchi turli xil omillar o'rganiladi. Bu holat korxona menejerlarini muntazam ravishda sotish bahosi, o'zgaruvchan va doimiy xarajat, resurslarni sotib olish va ulardan oqilona foydalanish borasida qaror qabul qilishi zarurligi bilan ifodalanadi.
CVP-tahlili m arjinal darom ad, rentabellik ostonasi (zararsizlik nuqtasi), ishlab chiqarish dastagi va chidamlilikning m arjinal zaxirasi kabi asosiy elementlardan iborat.
M arjinal darom ad korxonalarda m ahsulot (ish va xizm at)larni sotishdan olinadigan tushum va ulam i ishlab chiqarish tannarxi summasi o'rtasidagi tafovutni ifodalaydi.
Doimiy va o'zgaruvchan x arajatlarn i qoplovchi tushum hajmini hisoblash uchun korxonalarda m arjinal daromad hajmi va koeffitsienti ko'rsatkichlaridan foydalaniladi.
Maijinal daromad hajmi korxonaning doimiy xarajatlam i qoplash va foyda olishga qo'shgan hissasini ko'rsatadi. Uni hisoblashning ikki usuli mavjud:

• 
  birinchi usulda mahsulotni sotishdan tushgan tushum dan barcha o'zgaruvchan xarajatlar chiqarib tashlanadi;
  

ikkinchi usulda esa m aijinal daromad hajmi korxona doimiy xarajatlari va foydasini qo'shish yo'li bilan aniqlanadi.
Maijinal daromadning o'rtacha hajmi deganda, mahsulot bahosi bilan o'rtacha o'zgaruvchan xarajatlar o'rtasidagi tafovut tushuniladi. Bu ko'rsatkich mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan doimiy xarajatlarni qoplashga qo'shilgan hissa va olingan foydani aks ettiradi.
Maijinal daromad koeffitsienti mahsulot sotishdan olingan tushumdagi
maijinal daromadning ulushi yoki tovar bahosidagi maijinal daromadning o'rtacha ulushini ifodalaydi.
Rivojlangan mamlakatlar boshqaruv hisobi nazariyasi va amaliyotida CVP - tahlilini o'tkazishning bir qancha usullaridan foydalaniladi. Ular ustida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, zararsizlik nuqtasini aniqlash va unga ta 'sir etadigan omillarni hisoblash uchun ko'plab formulalar qo'llaniladi. Shu bilan birga, amaliyotning o'zi ham shunday har tomonlama qulay formulani qo'llashni talab etadiki, u CVP

• 
  tahlilini tashkil etuvchi barcha baholarning o'zaro aloqadorligini
  

ta 'minlash va ancha oddiy yo'l bilan h a r bir omilning ta'sirini aniqlashga imkon tug'dirishi lozim. Bunday m aqsadga erishish uchun quyidagi formuladan foydalanish maqsadga muvofiqdir:
X.+F
XH+F
Mf=- - = - - f
M„
В - X d
m
uz
bu erda,
Mf - m ahsulot hajmi;
Xd - doimiy xarajatlar summasi;
F - foyda summasi;
Mb - m arjinal daromadning m ahsulot birligiga to'g'ri keladigan summasi;
Bm - m ahsulot birligi bahosi;
Хцг- o'zgaruvchan xarajatlam ing mahsulot birligiga to'g'ri keladigan summasi.
Quyida 100000 so'mlik foydani olish uchun rejalashtiriladigan sotish hajmini aniqlaymiz.
Хл+F
5 0 0 0 0 0 + 1 00000 Mf= - *

• 
  = = 7500 kg
  

В - X 200 - 120
m
uz

1. 
   Bu erda mahsulotni zararsiz sotish hajmi quyidagi ni tashkil etadi: X,
   

5 0 0 0 0 0
M = * - = = 6250 kg
г
B - X 200 - 120

2. 
   B erilgan k o o rd in atla rd a g i k u tilay o tg a n foyda sum m asini aniqlaymiz:
   

F = M /B - X J - X d=7500(200 - 120) - 500000 = 100000 so'm

3. 
   Berilgan koordinatlardagi doimiy xarajat summasini aniqlaymiz: Xd= M /B - Xu2)-F = 7500(200 - 120) - 100000 = 500000 so'm
   
4. 
   Sotuvning rejalashtirilgan bahosini aniqlaymiz:
   

X,+F
5 0 0 0 0 0 + 1 0 0 0 0 0
M = X + — = 120 + = 200 so'm
Mf
7 5 0 0

5. 
   O'zgaruvchan xarajatlam ing m ahsulot birligiga to'g'ri keladigan summasini aniqlaymiz:
   

X,+F
5 0 0 0 0 0 + 1 0 0 0 0 0
X = b - — = 2 0 0 = 120 so m
Mf
75 0 0

6. 
   M arjinal darom adning m ah su lot birligiga to'g'ri keladigan summasini aniqlaymiz:
   

X.+F
5 0 0 0 0 0 + 1 0 0 0 0 0
M = = = 80 so'm
Mf
7 5 0 0
"Xarajat- ishlab chiqarish hajmi - foyda" tahlilining muhim sharti korxona xarajatlarini doimiy va o'zgaruvchanlarga bo'lish hisoblanadi. Doimiy xarajat ishlab chiqarish va sotuv hajmiga bog'liq bo'lmaydi, o'zgaruvchan xarajat esa - bu ikkita omilning o'zgarishiga mutanosib ravishda o'zgarib turadi. Shu bois, yuqorida keltirilgan formulalarga asosan zararsizlik nuqtasini aniqlash uchun mahsulotni zararsiz cotish koeffitsienti ko'rsatkichidan foydalanish m aqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.
U quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi: к,- J L . bu erda,
K2 - mahsulotni zararsiz sotish koeffitsienti;
Mz

• 
  mahsulotni zararsiz sotish hajmi;
  

Mf

• 
  mahsulotni foydali sotish hajmi.
  

Quyida mahsulotni zararsiz sotish koeffitsientini hisoblaymiz:
К _ j>250_ _ о eg 7 5 0 0
Bu koeffitsient yordamida mahsulot sotish hajmiga bogTiq zararsizlik ko'rsatkichini aniqlaymiz.
1.
M ahsulot sotish hajmini qiymat ko'rinishida aniqlaymiz.
1500000 х 0,83 = 1245000 so'm

2. 
   Mahsulotning zararsiz narxini belgilaymiz.
   

100 x 0,83 = 83 so'm

2. 
   M ahsulot birligiga to'g'ri keladigan o'zgaruvchan xarajatlarni aniqlaymiz.
   

60 x 0,83 = 49,8 so'm

2. 
   Mahsulot birligiga to'g'ri keladigan m aijinal daromad summasini aniqlaymiz.
   

40 x 0,83 = 33,2 so'm
SVR - tahlil tizimi hisob-kitoblami soddalashtiradi va ulaming mehnat talabliligini kam aytiradi, shuningdek, qabul qilinadigan boshqaruv qarorlari samaradorligini oshirishga imkon beradi.
SVR - tahlili amaliyotda goho zararsizlik nuqtasi tahlili deb ham yuritiladi.
Zararsizlik nuqtasi (rentabellik chegarasi) deganda, korxona ishlab chiqarishining shunday hajmi va tushum i tushuniladiki, bunda barcha x arajatlar qoplanishi va dastlabki foyda olinishi ta 'minlanadi, ya'ni, m ahsulot (ish, xizmat)ni sotishdan olinadigan tushum uning barcha xarajatlari yig'indisiga teng bo'ladi. Bu sotuvning shunday hajmiki, unda korxona foyda ham, zarar ham ko'rmaydi.
Mazkur nuqta "Xatarli”, "O'lik" yoki "Muvozanat" nuqtasi deyiladi. Iqtisodiy adabiyotlarda bu nuqtani ВЕР ("Break-even point") sifatida belgilanadi va u rentabellik nuqtasi yoki ostonasi deb ataladi.
Adabiyotlar;

1. 
   Karimov I.A. O'zbekiston - bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'li. T., «O'zbekiston», 1993.
   
2. 
   Karimov I.A. O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtarish yo'lida. T., "O'zbekiston", 1995.
   
3. 
   Karimov I.A, O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li. T. «O'zbekiston», 1992.