Mavzu : Maktab ta’limini rivojlantirishning moliyaviy masalalari I kirish. II reja

1-diagramma. Umumiy o’rta ta‟limning asosiy ko’rsatkichlari.
Akademik litsey o’quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning jadal intellektual rivojlanishi chuqurlashtirilgan, tabaqalashtirilgan, kasbga yo’naltirilgan ta‘lim olishlarini ta‘minlash maqsadida davlat ta‘lim standartlariga muvofiq o’rta maxsus ta‘lim beruvchi, yuridik maqomga ega ta‘lim muassasasidir. Akademik litseylarda o’quvchilar o’zlari tanlab olgan ta‘lim yo’nalishi (gumanitar, texnika, agrar va boshqalar) bo’yicha bilim saviyalarini oshirish hamda o’zlarida fanni chuqur o’rganishga qaratilgan maxsus kasb-hunar ko’nikmalarini shakllantirish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Akademik litseylar asosan oliy o’quv yurtlari qoshida tashkil etiladi. Kasb-hunar kollejlari esa o’quvchilarning muayyan kasb-hunarga moyilligi, layoqatlari, bilim va ko’nikmalarini chuqur rivojlantirish, ularning tanlangan yo’nalishlar bo’yicha bir yoki bir necha zamonaviy kasb sirlarini egallash imkonini beradi. O’tgan davr mobaynida 1,5 mingdan ziyod zamonaviy akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari barpo etildi. Ularda faoliyat ko’rsatayotgan 110 mingga yaqin pedagog kadrlar va ishlab chiqarish ta‘limi ustalari tomonidan 240 ta kasblar bo’yicha kollej o’quvchilariga 3 yil o’qishi davomida 2 tadan 4 tagacha ixtisoslik berildi. 12 yillik majburiy ta‘lim tizimi mamlakat taraqqiyotining ma‘lum bosqichida o’ziga yuklatilgan vazifalarni bajardi. Kasb-hunar kolleji o’quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va ko’nikmalarini chuqur rivojlantiruvchi, tanlab olingan kasb-hunar bo’yicha bir yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini yaratish maqsadida tegishli davlat ta‘lim standartlari doirasida o’rta maxsus, kasb-hunar ta‘limini beruvchi, yuridik maqomga ega ta‘lim muassasasidir.
Kasb-hunar kollejlari yangi tipdagi ta‘lim muassasalari bo’lib, ularning jihozlanganlik darajasi, pedagogik tarkibning puxta tanlanganligi, shuningdek, o’quv jarayonining zamonaviy texnika va texnologiyalar yordamida tashkil etilishi alohida ehtiborga loyiq. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining bitiruvchilariga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplomlar beriladi. Ushbu diplomlar asosida bitiruvchilar ta‘limning keyingi bosqichlarida o’qishni davom ettirish yoki egallangan ixtisos va kasb-hunar bo’yicha mehnat faoliyati bilan shug’ullanish huquqini qo’lga kiritadilar.
O’zbekistonda akdemik litseylar soni 2000 yilda 46 ta bo’lgan bo’lsa, 2016 yilda 144 taga etgan, 2017 yilda esa akademik litseylar faoliyatini takomillashtirish maqsadida ushbu ko’rsatkich 73 tani tashkil qildi. Kasb-hunar kollejlari soni esa 2000 yilda 241 ta, 2016 yilga kelib 1422 tani tashkil etdi
Lekin hozirgi zamon iqtisodiyotining globallashuvi, shiddat bilan rivojlanishi sharoitida unga qo’yilayotgan talablardan kelib chiqqan holda, ta‘lim tizimiga ma‘lum o’zgartirishlar kiritilishini davrning o’zi taqozo qildi. YA‘ni, o’quvchi-yoshlarning barchasini ham 3 yil davomida kasb-hunar kollejlarida majburiy o’qitish kutilgan samarani bermayotganligi ko’rinib qoldi.
Buning asosiy sabablari kuyidagilarda ko’rindi: - bugungi kunda 9-sinf bitiruvchilari bolalikdan o’smirlikka o’tish davrida o’rgangan jamoasidan ajralib turli hududlardan kelgan turli xarakterdagi o’quvchilardan shakllangan jamoaga moslashishi qiyin kechishi; -o’rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi muassasalarining tarqoq joylashganligi sababli o’quvchilarning aksariyati ta‘lim muassasalariga borib kelish uchun har kuni 25-30 kilometr masofani bosib o’tishiga to’g’ri kelishi; - natijada ob-havo noqulay kelgan kuz-qish mavsumida o’quvchilar davomatining keskin pasayib ketishiga olib kelishi; - masofa (oraliq) uzoqligi natijasida o’quvchi yoshlarni ota-ona va maktab nazoratidan chetda qolayotganligi; - maktablarda, AL va KXKlarda ta‘lim sifatini pastligi; - maktablarda, AL va KXKlarda ma‘naviy-ma‘rifiy ishlarni etarli darada olib borilmasligi (qogozda amalga oshirilishi) kabilardan iborat bo’ldi. Ma‘lumki, ta‘lim tizimini tubdan isloh qilish, iqtidorli yoshlarni qo’llabquvvatlash, umumta‘lim maktablarida 10-11 sinflarni tashkil etish bo’yicha bergan takliflari asosida 2017 yilning 17 iyun kuni O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri A.Aripov raisligida Toshkent shahridagi barcha umumta‘lim maktablari, KHK va AL direktorlari bilan ushbu masalada kengaytirilgan yig’ilish o’tkazilib, mazkur yig’ilishda berilgan topshiriqlarga asosan Sizlar (ota-onalar) bilan 18 iyun kuni uchrashuv o’tkazib umumta‘lim maktablarida 10-11 sinflarni tashkil etish bo’yicha fikrnomalaringizni olgan edik. Ushbu fikrnomalar natijasini umumlashtirib, tahlil qilindi. Tahlillar natijasiga ko’ra, fikrnomada ishtirok etgan bitiruvchilar va ularning ota-onalarining ko’pchiligi umumta‘lim maktablarida 10-11 sinflarni tashkil etishni ma‘qullab fikr bildirgan
Dastlabki hulosalarga ko’ra, Respublika bo’yicha har bir tuman (shahar)lar kesimida olis tog’li hududlar ya‘ni KXK va ALdan 15 km va undan ortiq uzoqlikda joylashgan ta‘lim muassasalari, maxsus maktab-internatlar va oddiy umumta‘lim maktablarida jami 1889 ta ta‘lim muassasasida 10-sinflarni tashkil etish rejalashtirilgan edi. Siz va siz kabi fuqarolar tomonidan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining virtual qabulxonasi va boshqa bir qator vazirlik va idoralarga umumta‘lim maktablarida 10-11 sinflarni tashkil etish yuzasidan yo’llangan murojaatlariga asosan hamda bitiruvchilarning ta‘lim olish huquqlarini tengligini ta‘minlash maqsadida respublikamizning barcha umumta‘lim maktablarida 10-11 sinflarni tashkil etish rejalashtirildi. SHu maqsadda, yana bir bor ota-onalar bilan yuzma-yuz ko’rishib, ochiq muloqot asosida, bildirgan aniq takliflaringiz asosida 11 yillik majburiy ta‘limga o’tish masalasini muhokama etishimiz zarurligi, bu jarayonda xech bir ota onaning xohish istaklari nazardan chetda qolmasligi, ya‘ni farzandlarimiz otaonalari bilan birgalikda o’zlari tanlagan ta‘lim muassasasida o’qishni davom ettirishi, bunga xech qanday to’siqlar bo’lmasligi eng muxim omil xisoblanadi. Bu yilgi 9-sinf bitiruvchilari so’rovnomalar asosida xohlasa o’z maktablarida10-sinfda yoki KXK va ALlarga hujjat topshirishlari mumkin deb ta‘kidlab o’tganlar21 . SHu munosabat bilan yana bir bor namunaviy shakl asosida so’rovnoma o’tkazildi va unda keltirilgan savollarga o’z fikrlar asoslab berildi. Uning natijalariga ko’ra, 11 yillik majburiy o’rta ta‘limga o’tish rejalari belgilab olinadi, aniqrog’i, necha nafar o’quvchi, nechta sinf, ularning sonidan kelib chiqib, o’quv dasturlar, o’quv reja, darsliklar, o’qituvchilar bilan ta‘minlash masalalari hal etildi.
SHuningdek, mutaxassislar tomonidan 10-11-sinflar uchun o’quv reja loyihasi tayyorlandi. Taklif etilayotgan loyihada o’rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi tizimidagi o’quv fanlari va o’quv soatlari optimallashtirildi. Qo’shimcha sifatida shuni ham ta‘kidlash joizki, bugungi kunga kelib, akademik litsey va kasb hunar kollejlariga joylashgan bitiruvchilariga 3 yil davomida kasb-hunar va ta‘lim olib tegishli yo’nalishlar va kichik mutaxassis darajasidagi diplom beriladi.
Bugungi kunda tashkil etilishi rejalashtirilayotgan 10-11 sinflarda o’qishni davom ettirgan bitiruvchilar esa 2 yil davomida ta‘lim oladi va haftaning 1 kunida maxsus chuqurlashtirilgan tayyorgarlikni talab etmaydigan alohida kasblar bo’yicha tayyorlanadi, ya‘ni ―O’quv-ishlab chiqarish majmuasi‖ni takomillashtirilgan shakli tavsiya etildi. Bunda farzandlarimizga oshpazlik, qandolatchilik, ish yurituvchi, sartarosh, duradgorlik, buyoqchi, buxgalter kabi kasblar beriladi. Bu degani 11-sinfni muvoffaqiyatli yakunlagan bitiruvchiga davlat namunasidagi diplom beriladi.
SHuningdek, tajribali olimlar va darslik mualliflaridan iborat ishchi guruhlari tuzilib, darsliklarni yaratish ustida ijodiy ishlarni amalga oshirish va o’quv yili boshlanguniga qadar darsliklar to’liq maktablarga etkazilishi ko’zda tutildi va qadamba-qadam amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari, 10-11-sinflar tashkil etilishi bilan o’qituvchilarga qo’shimcha ehtiyoj vujudga keladi, uning ham dastlabki hisob-kitoblari amalga oshirilmoqda, o’rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi muassasalaridagi umumta‘lim fanlaridan dars berayotgan o’qituvchilarni maktablarga jalb etish, yuqori sinf o’qituvchilarining dars soatlarini optimallashtirish, pedagogika yo’nalishidagi oliy o’quv yurtlarini tamomlagan yosh mutaxassislarni ishga qabul qilish hisobidan to’liq qoplash choralari ko’rilmoqda. Ushbu tadbirlarni ya‘ni umumiy o’rta ta‘lim muassasalarida 11 yillik majburiy o’rta ta‘lim tizimiga o’tishni amalga oshirish maqsadida tanqidiytahliliy o’rganuvchi respublika va hududiy ishchi guruhlar a‘zolari shakllantirildi va ular uchun qo’llanmalar ishlab chiqildi.
Maqsad: Umumiy o’rta ta‘lim muassasalarida 11 yillik majburiy o’rta ta‘lim tizimiga izchillik bilan o’tishni ta‘minlash, mavjud muammolarni o’rganish va echimi yuzasidan aniq manzilli takliflar tayyorlashdan iborat bo’ldi. Ishchi guruhi a‘zolari umumta‘lim maktablarida 9-sinf bitiruvchilarining ota-onalari ishtirokida yig’ilish o’tkazadi. Yig’ilishda 11 yillik majburiy o’rta ta‘limga o’tishning zaruriyati, ahamiyati haqida batafsil ma‘lumot beradi, otaonalarning fikr-mulohazalarini tinglaydi, qiziqtirgan savollariga javob beradi. Yig’ilish so’nggida ota-onalardan farzandlarini ta‘limning keyingi bosqichida qaysi ta‘lim muassasasida o’qishni davom ettirishi to’g’risidagi fikrini (10-sinfda qolishi, akademik litsey yoki kasb-hunar kollejida o’qishni davom ettirishi) umumta‘lim maktabining 9-sinf bitiruvchilarini ta‘limning keyingi bosqichiga qamrab olishni qayd etish daftariga yozib qo’yadi.
Umumta‘lim maktabining 9-sinf bitiruvchilarini ta‘limning keyingi bosqichiga qamrab olishni qayd etish daftari maktab direktorida qoladi, undagi ma‘lumotlar 2-ilovadagi namunadagi shaklda umumlashtirilib, hududiy ishchi guruhi tomonidan Respublika ishchi guruhiga taqdim etiladi. Ishchi guruhi a‘zosi maktabning umumiy holati (moddiy-texnik bazasi, o’quvchilar o’rni, pedagog kadrlar bilan ta‘minlanishi va boshqa)ni o’rganib, namunadagi shakl asosida pasportini tayyorlaydi Har bir tumanda maktablar kesimida so’rovnoma natijalari va maktab pasportidagi ma‘lumotlar umumlashtiruvchi jadvalda jamlanadi (5-ilova). Hududlarda umumiy o’rta ta‘lim maktablarida 11 yillik majburiy ta‘limga o’tish bilan bog’liq mavjud muammolar (binolarning quvvatiga nisbatan o’quvchilar sig’imi, pedagog kadrlarga va darsliklarga bo’lgan bo’lgan extiyoj, quvvatiga nisbatan ko’p o’quvchi ta‘lim olayotgan maktab o’quvchilarini eng yaqin muassasalarga ko’chirish, kelgusi 3 yilda muassasalarda qo’shimcha binolar qurish va hakozo) yuzasidan tahliliy ma‘lumot va aniq takliflar tayyorlaydi.
Har bir tumanda mavjud umumta‘lim maktabi, o’rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi muassasalarining joylashuvi, O’quv ishlab chiqarish majmuasi tashkil etilishi rejalashtirilgan muassasa, kelgusida maktabga aylantirilishi rejalashtirilgan o’rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi muassasalari aks etgan xaritasini tayyorlandi va ushbu xarita orqali tanlangan yo’ldagi faoliyat bugungi kunda boshlangan va amalga oshirilmoqda.
Xulosa qilishimiz mumkinki, ushbu tanlangan yo’lda olga borishimiz orqali har birimiz farzandlarimiz kelajagiga befarq emasligimiz, ularning tarbiyasi, ta‘limi, kasb-hunar egallashi nafaqat davlatning, balki ota-onalarning ham majburiyati ekanligini chuqur his etgan xolda, farzandlarimizni to’liq ta‘limning keyingi bosqichiga qamrab olish va kelajakda ularning baxtukamolotini ko’rishdek eng ezgu- baxtga erishish ta‘minlanadi
Umumiy o’rta ta’lim maktablari xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirishni takomillashtirish.
Ta'lim tizimini moliyaviy-iqtisodiy boshqarish tizimining takomillashishi kuchli davlatdan kuchli jamiyatga o‘tish borasida olib borilayotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy islohotlar bilan yonma-yon jarayon bo‘lib, mazkur jarayonni jadallashtirish avvalo, moliya-budjet, investitsiya, ta'lim, xususiylashtirish va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash siyosatlariga bog‘lik. Ta'lim tizimini moliyalashtirish va uning iqtisodiy asoslarini kengaytirishda moliyalashtirishning yangi konsepsiyasini ishlab chiqish talab qilinadi. Unga ko‘ra, moliyalashtirishdan ko‘proq manfaatdor tomonlar aniqlanadi. davlat moliyalashtirishining sxemasi ishlab chiqiladi, moliyalashtirishdagi asosiy muammolar va uning kelib chiqish sabablari o‘rganiladi, sxemaning nomarkazlashtirish bilan bog‘liq amal qilishidagi tavakkalchiliklarga baho beriladi, moliyalashtirish mexanizmi oldiga qo‘yiladigan talablar belgilanadi. Davlat budjetidan moliyalashtirish quyidagi tamoyillarga asoslanadi: - mablag’larni sarflashda tejamkorlik tartibiga rioya qilish, pul sarflarining eng kam bo’lishiga intilish; - budjet mablag’laridan maqsadli foydalanish, ya’ni faqat aniqlangan va oldindan asoslangan maqsadlarga ularni smeta moddalari o’rtasida qayta taqsimlashlarsiz ishlatish; - davlat ta’lim muassasalarining moliyaviy faoliyati ustidan yuqori tashkilotlar hamda moliya organlari tomonidan muntazam nazoratni olib borish. Ma'lumki, respublikamizda davlat Budjetining g‘azna ijrosi tizimi joriy etilgandan keyin barcha yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan Budjet tashkilotlarini moliyaviy ta'minlash g‘aznachilik tizimi orqali amalga oshiriladigan bo‘ldi. 70 Markaziy G‘aznachilik tizimini tashkil qilishdan asosiy maqsad - O‘zbekiston Respublikasi Davlat Budjetining ijrosi jarayonida mablag‘larni samarali boshqarish, davlat byurtmalarini va dasturlarini moliyalashtirishda tezkorlikni oshirish, Budjet daromadlari tushumini va davlat mablag‘lari maqsadli sarflanishini nazorat qilishda tezkorlikni ta'minlashdir. Budjet xarajatlari amalga oshirilishini boshqarishni mujassamlashtirish maqsadida quyidagilar amalga oshirilishi kerak: - Tegishli budjet va Davlat maqsadli jamg‘armalaridan xarajatlarning ruxsat orqali amalga oshirilshi hamda ularninng xajmi yillik ajratmalari va xarajatlarni amalga oshirish ruxsati miqdoridan oshmasligi kerak. - Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg‘armalari xarajatlari tegishli ruxsat asosida amalga oshirilishi hamda Budjetdan tashqari daromadlar hajmi doirasida amalga oshiriladi. - Maqsadli grantlar va davlat qarzlari xisobiga moliyalashtiriluvchi xarajatlar uchun xarajatlar tegishli ruxsat va amaldagi me'yor hamda qo‘llanmalari asosida mavjud holda mablag‘lar doirasida G‘aznachilik organlarining tegishli ruxsati asosida amalga oshiriladi. Budjetdan mablag‘ oluvchilarning xarajatlari to‘lovi moliya yili uchun ajratilgan Budjet mablag‘lari doirasida tasdiqlangan xarajatlar smetalari, shuningdek g‘aznachilik tizimining amaldagi tartibiga muvofiq ro‘yxatga olingan, Budjetdan mablag‘ oluvchilarning mahsulot yetkazib beruvchilar bilan tuzgan shartnomalari asosida: Respublika Budjetidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar bo‘yicha - O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligi yoki uning xududiy bo‘linmalari tomonidan amalda belgilangan tartibda Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti yoki mahalliy budjetlardan moliyalashtiriladigan tashkilotlar bo‘yicha - O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligining hududiy g‘aznachilik bo‘linmalari tomonidan amalga oshiriladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda haligacha ta'limni moliyalashtirish manbasi asosan, bandlikka ko‘maklashish jamgarmasi, xususiylashtirilgan korxonalardan 71 tushgan mablag‘lar hamda davlat budjetidan iborat bo‘lmoqda. Shu bilan birga moliyalashtirish tarkibida davlat budjeti ulushi 78-95 foizgachani tashkil etmoqda. Demak, bugungi kunda budjet mablag‘larini boshqarish ta'limni iqtisodiy boshqarishda ustuvor ahamiyat kasb etadi. G‘aznachilik tizimini joriy etilishi davlat budjeti mablag‘laridan samarali foydalanish maqsadida yurtimizda budjet tizimi sohasida amalga oshirilgan eng katta iqtisodiy isloxotlardan hisoblanadi. Bu tizimni joriy etish budjet daromadlarning to‘liq va o‘z vaqtida tushishini va xarajatlar qismida budjet mablag‘larining maqsadli sarflanishining nazoratini kuchaytirish va pul oqimlarni samarali boshqarish, kreditor to‘lov intizomini mustahkamlash hamda natijada debitor va kreditor qarzdorlialarni keskin qisqartirish, davlat budjeti jarayonini jahon andozalariga javob beradigan yangi sifat pog‘onasiga chiqarishga imkon beradi. Respublikamizdagi barcha budjet tashkilotlari g‘aznachilik bo‘limlari tomonidan ochilagan shaxsiy xisobraqamlariga ega. Budjetdan mablag‘ oluvchilarning budjet mablag‘larining sarflanishi bo‘yicha operatsiyalarning hisobini yuritish maqsadida g‘aznachilik bo‘linmalari tomonidan Davlat budjetining budjet tasnifi bo‘limlari, boblari va paragraflari bo‘yicha quyidagilarning hisobini yuritish uchun shaxsiy hisobvaraqlar ochiladi: Budjetdan mablag‘ oluvchilarning o‘zini saqlash va markazlashgan tadbirlarni amalga oshirish uchun xarajatlar smetasida ko‘zda tutilgan tasdiqlangan (aniqlangan) rejali budjet ajratmalari;yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan quyi tashkilotlar uchun ko‘zda tutilgan tasdiqlangan (aniqlangan) rejali budjet ajratmalari;kapital qurilish ob'yektlari bo‘yicha xarajatlarning oylik yoyilmasida ko‘zda tutilgan tasdiqlangan (aniqlangan) rejali budjet ajratmalari;zaxira jamg‘armasi mablag‘lari bo‘yicha xarajatlar smetasida nazarda tutilgan mablag‘lari;ro‘yxatga olingan yuridik majburiyatlari;budjetdan mablag‘ oluvchilar tomonidan taqdim qilingan moliyaviy majburiyatlar summasi;xarajatlar to‘lovi ruxsatnomalari;budjetdan mablag‘ oluvchilar tomonidan amalga oshiriladigan kassa xarajatlari. Bu tizim shunday xususiyatga egaki, unda to‘lovlarni amalga oshirish uch bosqichda amalga oshiriladi. Bu xar bir bosqich xamma jarayonlarda bi-birini ishlarini beixtiyor nazorat qiladi. Bu shu anglatadiki, budjet xarajatlarni o‘z vaqtida to‘liq moliyalashtirish va budjet mablag‘larni ko‘r-ko‘rona suiste'mol qilishni oldini oladi. G‘aznachilikda to‘lovlarni amalga oshirish Budjet mablag‘lari oluvchilarning yuridik majburiyatlarini ro‘yxatdan o‘tkazish asosida moliyaviy majburiyatlarni bajarilishi, deb tushiniladi.