Mavzu : O’yin bog’cha yoshidagi bolalarda yetakchi faoliyat sifatida

 

 

 

 

 

 

---

 

25 

 

 

1.3  Maktabgacha yosh davrida o’yining takomillashuvi.  

          Maktabgacha tarbiya davri shaxsning haqiq

iy  tarkib  topishi  (voyaga  еtish) 

davri bo`lganligi uchun ham shunday muhim bir davrdir. Hayotning birinchi yili 

mobaynida  bolaning  tеvarak  -atrofdagi muqitga munosabati jiddiy ravishda 

o`zgaradi. Bola katalar bilan aloqada bo`lishi natijasida uning o`rgatishga qarab o`z 

ixtiyorlarini  qondiradigan narsa bilan mustaqil xarakat qila boshlaydi. Dastlab u 

kattalar bilan birgalikda, so`ngra ularning raxbarligida xarakat q

iladi, undan kеyin 

ovq

at еyish bilan boqliq bo`lgan xarakatlarni va o`z-o`ziga xizmat ko`rsatishga oid 

ishlarni mustaqil bajara oladi. qayotning 2 yilida kattalar bilan munosabatlarda 

o`zgarish ro`y bеradi.  Maktabgacha  tarbiya yoshida bola katta odamni o`z xulqi-

atvori uchun o`rnak dеb xisoblaydi. Bola 1-yoshdan 3- yoshgacha narsalar, bilan 

xarakatlar  qilishni egallaydi o`yin bolaning xarakatlarini rivojlantirish va 

takoimllashtirishga yordam qiladi. Maktabgacha tarbiya yoshida bola faoliyatining 

xilma-

xil  turlari  o`yin,  mеxnat  rеjimini  bajarish  bilan  boqliq  bo`lgan faoliyat 

rivojlana boradi. 2 yoshdan boshlab bolalar o`ynaydigan bo`lishadi. Maktabgacha 

tarbiya  yoshidagi  bolalarning    (4  yoshdan  boshlab)  еtakchi  faoliyatlarga  bo`lib 

o`ynaladigan, ijodiy o`yindir. O`yin  jarayonida bola muayyan rollarni bajarishni 

o`z zimmasiga olishadi qamda o`yin sharoitida odamlar faoliyati va munosabatini 

esga 

kеltirishadi.  3-4 yashar bolalarda birgalikda o`ynaladigan o`yinlar xali 

bo`lmaydi. Dastlab buyum, o`yinchoq rolini go`yo esga solganday bo`ladi, sungra 

bola  o`yinda ixtiyoriy suratda o`z zimmasiga ma'lum rolni oladi.  

Maktabgacha 

tarbiya yoshida bolaning kattalar tomonidan uyushtirilib, muayyan maqsadga 

qaratilgan ijodiy faoliyati uning taraqqiyotga  qancha ta'sir ko`rsatadi. 2-yoshda 

bola rasm sola boshlaydi va  jon dil bilan rasm soladi. Rasm solish  jarayonida 

uning idrok etishi aniqlashda u buyumning rangi va shaklini yaxshiroq  ajrata 

boshlaydi, kuzatuvchanligi rivojlanadi.  Bola tasavvurlayotgan narsani o`xshatish 

---

 

26 

maqsadida rasm

da aks  ettirish zarur bo`lgan narsalarning bеlgilarini ataylab ajratib 

ko`rsatadi. 

        Bola rasm solar ekan, rasmni so`zlar bilan to`ldirib, faollik bilan xarakat 

q

iladi,  u  o`z  tassavvurlari  asosida  kеyinchalik  katta  yosh  odamlarning  so`ziga 

binoan rasmlar yaratmoqi mumkin-unda ayrim narsalarning obrazlari vujudga 

kеladi.  Rasm  solish  bilan  loy  va  plastiklardan  shakllar  yasaydi,  natijada,  bola 

analizatorlarining rivojlantirishda q

amda  moslashgan  va  diffеrеntsiyallashgan 

xarakatning tarkib topiishidan tashqari uning narsa shaklini, xajmini, bir o`lchovda 

bo`lishi va munosabatligini idrok etish takomillasha boradi. 3-4 yashar bola 

narsalar o`rtasidagi boqlanishni farqlab oladi va o`z faoliyatini planlashtiradi, bu 

faoliyat asta-

sеkin ijodiy faoliyatga aylanadi 

    

Maktabgacha  yoshdagi  bolalarning  еtakchi  faoliyati  bu  o`yindir.  Boqcha 

yoshidagi bolalarning o`yin faoliyati masalasi asrlar davomida juda ko`p 

olimlarning diqqatini o`ziga jalb q

ilib kеlmokda.        Boqcha yoshidagi bolalar 

o`zlarining o`yin faoliyatlarida ildam qadamlar bilan   olqa  qarab borayotgan 

sеrmazmun qayotimizning qamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar.  

 Boqcha yoshidagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar 

bilan  bеvosita  amaliy  munosobatda  bo`lishga  intiladi. Bu o`rinda shu narsa 

q

araktеrliki bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o`zining qaddi siqadigan narsalari 

bilangina emas, balki kattalarga  mansub bo`lgan o`zining kuchi q

am еtmaydigan, 

xaddi siqmaydigan narsalar bilan qam amaliy munosobatda bo`lishga intiladi.   

    Shuni q

am aytib o`tish kеrakki, fan-tеxnika mislsiz rivojlangan bizning xozirgi 

zamonamizdagi yaratilayotgan, xayratda qoldiradigan narsalar bolalarga go`yo bir 

mo`jizadеk  ko`rinadi.  Natijada  ular  qam o`zlarining turli o`yinlari jarayonida 

o`xshatma  qilib (yaqni analogik tarzda) qar xil qayoliy narsalarni uylab 

chiqaradilar (uchar ot, mashina odam, gapiradigan daraxt kabi). Bundan tashqari, 

bolalarning turli qayoliy narsalarni o`ylab chiqarishlari yana shuni bildiradiki, ular 

---

 

27 

o`zlarining  qar turli o`yin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, 

balki ayni choqda eqtiyojlari talab qilayotgan narsalarni qam aks ettiradilar. 

    

 Bolalarning o`yin faoliyatlarida qar xil qayoliy va afsonaviy obrazlarni 

yaratishlaridan shunday  xulosa chiqarish mumkin: odamning (shu jumladan 

bolalarning  qam) tashqi muqitdagi narsa va xodisalarni aks ettirish jarayonlari 

passiv jarayon emas, balki faol qamda ijodiy, yaratuvchan, o`zgartiruvchan 

jarayondir. 

    Bolalar o`yin faoliyatlarining yana bir ajoyib qususiyati shundan iboratki, o`yin 

jarayonida bolaning qiladigan xatti-qarakatlari va bajaradigan rollari ko`pincha 

umumiylik  q

araktеriga ega bo`ladi. Bunda   bola o`zining turli-tuman o`yinlarida 

faq

at  o`ziga  tanish  bo`lgan  yolgiz  bir  shofyorning,  vrachning,  militsionеrning, 

tarbiyachining, uchuvchining xatti-qarakatlarigina emas, balki umuman 

shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning  qamda uchuvchilarning xatti-

qarakatlarini aks ettiradi. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi juda 

chеklangan kichik yoshdagi bolalar (baqzan kichik guruq bolalari qam) o`zlarining 

o`yinlarida  konkrеt  odamlarni  va  ularning  qarakatlarini aks ettiradilar. (Masalan, 

oyisini, adasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabi). O`rta, katta boqcha yoshidagi 

bolalarning o`yinlarida esa bunday obrazlar umumiylik q

araktеriga  ega  bo`la 

boshlaydi.  

      

Boqcha yoshidagi bolalarning o`yinlari atrofdagi narsa va xodisalarni bilish 

quroli bo`lishi bilan birga yuksak ijtimoiy aqamiyatga  qam ega. Boshqacharok 

qilib aytganda, o`yin qudratli tarbiya qurolidir. Bolalarning o`yinlari orqali ularda 

ijtimoiy foydali, yaqni yuksak insoniy qislatlarni tarbiyalash mumkin.  Kichik 

maktabgacha yoshdagi bolalar odatda o`zlari yol

giz  o`ynaydilar.  Prеdmеtli  va 

konstruktorlik o`yinlar orqali bu yoshdagi bolalar o`zlarining idrok, xotira, 

tasavvur, tafakkur qamda  qarakat layoq

atlarini  rivojlantiradilar.  Syujеtli,  rolli 

o`yinlarda bolalar asosan o`zlari qar kuni ko`rayotgan va kuzatayotgan kattalarning 

xatti –qarakatlarini aks ettiradilar. 4-5 yoshli bolalarning o`yini asta–

sеkinlik bilan 

jamoaviy q

araktеrni ola boshlaydi. 

---

 

28 

      Bolalarning individual qususiyatlarini, xususan ularning jamoaviy o`yinlari 

orqali kuzatish qulaydir. Bu o`yinlarda bolalar kattalarning faq

at  prеdmеtlarga 

munosabatini emas, balki ko`proq  o`zaro munosabatlarini aks ettiradilar. 

Shuningdеk,  jamoaviy  o`yinda  bolalar  bir  guruq  odamlarning murakkab qayotiy 

faoliyatlarini aks ettiradilar.   

     Katta boqcha yoshida 

syujеtli-rolli o`yinlar rivojlanadi, lеkin endi bu o`yinlar 

o`z mazusining boyligi va xilma-xilligi bilan farqlanadi. Bu o`yinlar jarayonida 

bolalarda lidеrlik  yuzaga  kеla boshlaydi,  shuningdеk tashqilotchilik ko`nikma va 

malakalari rivojlanadi. 

  Maktabgacha yoshdagi bolalar shuqullanadigan ijodiy faoliyatlar orasida tasviriy 

sanqatning  qam aq

amiyati  juda  katta.  Bolaning  tasavvur  etish  xaraktеriga  qarab 

uning atrof qayotni qanday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur qususiyatlariga 

baq

o  bеrish  mumkin. Katta boqcha yoshidagi bolalar chizgan rasmlar ularning 

ichki  kеchinmalari,  ruqiy xolatlari, orzu, umid va eqtiyojlarini  qam aks ettiradi.  

Boqcha yoshdagi bolalar rasm chizishga qam niqoyatda qiziqadilar.  Rasm chizish 

bolalar uchun o`yin faoliyatining o`ziga xos bir shakli bo`lib qisoblanadi. Bola 

avvalo ko`rayotgan narsalarini, kеyinchalik esa o`zi biladigan, xotirasidagi va o`zi 

o`ylab topgan narsalarni chizadi. 

Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun musobaqa juda katta aqamiyatga ega 

bo`lib, aynan shunday o`yinlarda muvafaqqiyatga erishish shakllanadi va 

mustaxkamlanadi.   

       Katta Boqcha yoshida konstruktorlik o`yinlari asta-

sеkinlik  bilan  mеqnat 

faoliyatiga  aylanib  boradi.  O`yinda  bola  elеmеntar  mеqnat ko`nikma va 

malakalarini egallay boshlayd

i,  prеdmеtlarning  xossalarini  anglay  boshlaydi, 

amaliy tafakkur rivojlana boradi.  

        Boqcha yoshidagi bolalarning o`yin faoliyatlari haqida gapirar ekanmiz, 

albatta ularning o`yinchoqlari masalasiga q

am to`xtab o`tish kеrak.       Bolalarga 

---

 

29 

o`yinchoq

larni  bеrishda  ularning  yosh  qususiyatlarini, taraqqiyot darajalarini va 

ayni paytda ularni ko`prok nimalar qiziqtirishini q

isobga olish kеrak. 

      Ma'lumki, 1-3 yosh bolalar qali tashqi muqitni juda oz o`zlashtirganlar. Ular 

qali  qattoki narsalarning rangini,  qajmini va boshqa jiqatlarini yaxshi ajrata 

olmaydilar. Shuning uchun ularga ko`qirchok bilan birga qar xil  rangli qiyqim, 

laxtak matolar q

am bеrish kеrak. Ayniksa, qiz bolalar o`z kuqirchoqlarini qar xil 

rangli matolarga o`rab, ro`mol qilib o`ratib mashq  qiladilar. O`qil bolalarga esa, 

qar xil rangli, bir-birining ichiga siqadigan  q

uticha  o`yinchoklarni  bеrish 

foydalidir. 

      O`yin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning faol 

shakli bo`lgan taqlim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani 

o`zlashtirishga kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni faol egallash uchun odam 

avvalo  еtarli  darajada  nutqni egallagan bo`lishi, ma'lum malakalar, uquvlar va 

elеmеntar tushunchalarga ega bo`lishi kеrak bo`ladi. Bularga bola    o`yin faoliyati 

orqali erishadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

30