Mavzu. 1 Odam anatomiyasi va fiziologiyasi. Modda va energiya almashinuvi reja

EPIDEMIOLOGIYA ASOSLARI

Epidemiologiya yuqumli kasalliklarning kelib chiqishi, odamlar orasida tarqalishi va yo'qotilishi qonuniyatlarini o'rganadigan hamda ularning profilaktikasi va butunlay tugatilishi uslublari to'g'risidagi fandir. Yuqumli kasalliklarning kollektiv orasida tarqalishi murakkab bo'lib, u epidemikjarayon deb ataladi. Epidemik jarayonning qanday kechishi, birinchidan, makroorganizm (odam organizmi) va mikroblarning xususiyatiga bog'liq bo'lsa, ikkinchidan, sotsial faktorlar: aholining turmush darajasi, zichligi, madaniyati, ovqatlanish va sifatli suv bilan ta'minlanish darajasi, kasbi va boshqalarga bog'liq. Epidemikjarayon ro'y berishi uchun quyidagi uch zveno: 1) infeksiya manbai; 2) kasallik qo'zg'atuvchilarning tarqalish imkoniyati; 3) kasallikka moyil jamoa mayjud bo'lishi shart. Ular tashqi muhitning ma'lum sharoitidagina o'zaro duch keladi.

Kasallik mikroblari tabiiy yo'l bilan ko'payadigan organizm (odam yoki hay von organizmi) infeksiya manbai hisoblanadi. Ko'pgina yuqumli kasalliklarda bemor odam infeksiya manbaidir. Mikroblar bemor organizmidan turli yo'llar bilan ajraladi. Ularning qay yo'sinda ajralishi kasallik jarayonida asosan, organizmning qaysi joyi jarohatlanishiga bog'liq. Jumladan, yuqumli oshqozon-ichak kasalliklarida mikroblar asosan, najas bilan ajraladi. Yuqori nafas yo'llari infeksiyalarida qo'zg'atuvchilar bemor aksirganda va yo'talganda, so'lak va tufuk tomchilari bilan chiqadi va hokazo.

Kasallikning turiga qarab, mikroblarning tashqi muhitga tarqalishi turli davrlarda har xil bo'ladi. Chin chechak, qizamiq, quturish kabi kasalliklarning yashirin (hali kasallik belgilari paydo bo'lmagan) davrida mikroblar tashqariga ko'plab ajraladi. Aksari, o'tkir yuqumli kasallik bilan og'rigan bemorlarda kasallik zo'raygan davrda qo'zg'atuvchilar ko'plab ajraladi. Ba'zi yuqumli kasalliklarda (ich terlama, paratif, dizenteriya va boshqalarda) tuzalish davri - rekonvalessensiyada ham mikroblar intensiv ajraladi. Ayrim hollarda esa bemor kasallikdan tuzalib ketganidan keyin ham ma'lum vaqtgacha infeksiya ajratib turishi mumkin. Bunday odamlar bakteriya tashuvchilar deyiladi. Agar bakteriya tashuvchilik 3 oydan kam muddatda to'xtasa, o'tkir bakteriya tashuvchi, 3 oy muddatdan ortiq davom etsa, surunkali bakteriya tashuvchi deyiladi.

Bundan tashqari, sog'lom bakteriya tashuvchilar ham bo'ladi. Ularda kasallik shunchalik yengil o'tadiki, hech qanday belgilar bilan namoyon bo'lmaydi. Bunday odamlar o'zi sezmagan holda bakteriya ajratadi.

Epidemiologik, ya'ni kasallikni tarqatish nuqtai nazaridan bakteriya tashuvchilar, kasallik belgilari yaqqol ko'ringan bemorlarga nisbatan xavflidir. Chunki ular o'zini sog'lom hisoblab, boshqalar bilan muomalada bo'ladi, kasallik tarqatadi.

Ayrim turdagi hayvonlar asosiy infeksiya manbai hisoblanadigan va ulardan odamga yuqadigan kasalliklar zoonozlar deb ataladi. Brutsellyoz, toun, kuydirgi, oqsim, manqa va boshqalar shular guruhiga kiradi. Kasallik kasal hayvonlardan odamga turli yo'llar bilan: 1) bevosita kasal hayvon tishlaganda, uning go'shtini nimtalaganda; 2) kasal hayvon mahsulotlari (go'sht, sut)ini iste'mol qilganda; 3) hayvon xom ashyolari: terisi, juni orqali yuqishi mumkin.

Yuqumli kasalliklar boshqa noinfeksion kasalliklardan bir qator xususiyatlari bilan farq qiladi: 1) har bir infeksion kasallik ma'lum turdagi patogen mikrobtomonidanqo'zg'atiladi; 2) har bir infeksion kasallikda inkubatsion (yashirin), prodromal (kasallik alomatlari) va tuzalish davri kuzatiladi; 3) har bir infeksion kasallik o'zining yuqish yo'liga va tarqalish mexanizmiga ega; 4) infeksion kasalliklardan so'ng turli muddatgacha immunitet paydo bo'ladi; 5) ba'zi infeksion kasalliklarni emlashyo'li bilan oldiniolish mumkin.

Tarqalish mexanizmi. Mikrob infeksiya manbaidan ajralib, tashqariga chiqqanidan so'ng nobud bo'lishi yoki uzoq vaqt saqlanishi mumkin. Mana shu davrda ularga ta'sir etish va qirish oson bo'ladi. Ular ko'pincha quyosh nuri, yorug'lik, quritish ta'sirida nobud bo'ladi. Gripp, meningokokk infeksiya si va so'zak qo'zg'atuvchilari tashqi muhitda bir necha daqiqa ichida nobud bo'ladi. Ba'zi mikroblar esa tashqi muhitda hayot faoliyatini uzoq saqlab turadi. Masalan, kuydirgi, qoqshol va botulizm tayoqchalari tashqi muhitda sporaga aylanib, tuproqda bir necha yillar saqlanishi mumkin.

Bemor organizmidan ajralishiga va tashqi muhitda saqlanish xususiyatiga qarab, kasallik mikroblari sog'lom odamga turli yo'l bilan yuqadi.

Havo-tomchi orqali tarqalishi. Qizamiq, ko'kyo'tal, gripp, chechak, bo'g'ma, qizilcha va boshqalar shu yo'l bilan tarqaladi. Bunda bemorning nafas yo'llaridan ajralgan havo va tufuk tarkibidagi mikroblar tomchi holida tashqariga tarqaladi. Tomchilar mayda bo'lsa, ayerozol holida uzoq masofalarga tarqaladi. Yirik tomchilar og'irligi tufayli tez cho'kib, uzoqqa tarqalmaydi.

Sogiom odam nafas olayotganda havo bilan birga undagi mikroblar ham burun va nafas yo'llariga tushadi. Shunday qilib kasallik yuqadi. Tashqi muhitda turg'un bo'lgan bo'g'ma, chechak mikroblari, streptokokklar chang orqali tarqalib ham nafas yo'llariga tushishi mumkin.

Aloqa yo'li. Aloqa bevosita va bilvosita bo'ladi. Quturish, zaxm va so'zak kasalliklari bevosita aloqa yo'li bilan yuqadi. Shunday yo'l bilan ba'zi nafas " infeksiyalari" - bo'g'ma, qizilcha bemor sogiom odamni o'pganida yuqishi mumkin. Qo'zg'atuvchilari tashqi muhitda turg'un bo'lgan ko'pgina kasalliklar bilvosita aloqa yo'li bilan yuqadi. Bunda turli idish-tovoq, o'yinchoqlar, sochiq, dastro'mol, kiyim-kechak mikrob tarqatuvchi omil hisoblanadi. Ichak infeksiya lari: ich terlama, dizenteriya, salmonellyoz, vabo va boshqa kasalliklarning tarqalishida bu omillar muhim rol o'ynaydi. Ular vositasida mikrob sogiom odam organizmiga og'iz orqali tushadi.

Oziq-ovqat bilan yuqishi. Yuqorida aytib o'tilgan ichak infeksiyalari, shuningdek, brutsellyoz va oqsim kasalliklari ana shu yo'l bilan yuqadi. Bu mikroblarning bilvosita kontakt yo'li bilan tarqalishining bir turi bo'lib, alimentar yo'l deb ham ataladi. Oziq-ovqatning mikroblar bilan zararlanishi turlicha ro'y beradi. Kasal hayvon go'shti yaxshilab pishirmasdan iste'mol qilinganda brutsellyoz, kuydirgi, salmonellyoz va boshqa kasalliklar yuqadi. Oziq-ovqat mahsulotlarini tashish yoki pishirishda bemor odam ishtirok etsa yoki zararlangan idish-tovoq ishlatilsa ham ularga mikrob tushib qoladi. Ko'pchilik iste'mol qiladigan oziq-ovqat mahsulotlari (sut, muzqaymoq, krem, go'sht va boshqalar)ga mikrob tushib qolishi birdaniga ko'pchilikning kasallanishiga sabab bo'ladi.

Suv orqali tarqalishi ham ichak infeksiyalari va tularemiyada uchraydi. Suvga zararli mikroblar turli yo'l bilan tushishi mumkin.

Yomg'ir suvlari turli chiqindilar va mikroblarai yuvib, ariq, anhorlarga qo'shilishi mumkin. Oqar suvga bevosita turli chiqindilar, yuvindi suvlar, shuningdek, turli korxonalar, ayniqsa, kasalxonalarning oqava suvi qo'shilishi natijasida ham mikroblar ko'payib ketadi. Zararlangan suvni ko'pchilik iste'mol qilishi suv epidemiyasini keltirib chiqaradi.

Ko'pgina yuqumli kasalliklar qon so'ruvchi turli hasharotlar vositasida yuqadi. Kasallikning bunday tarqalishi transmissiv yo'l deb ataladi. Turli chivin, iskabtopar (moskit) kanalar, bezgak, qaytalama tif, rikketsiozlarai bemordan sogiom odamga yuqtiradi.

Epidemik jarayonning uchinchi qismi aholining kasallanishga moyilligi hisoblanadi. Odamlarning turli yuqumli kasalliklarga nisbatan moyilligi turlicha bo'ladi. Chin chechak, qizamiq, gripp va boshqa kasalliklar bilan katta-kichik hamma og'rishi mumkin. Boshqa kasalliklarga (bo'g'ma, tif, paratif kasalliklarga ham) nisbatan odam organizmi uncha moyil bo'lmaydi. Ijtimoiy sharoit, aholining yoshi, madaniyati, ovqatlanish sifati, immunitet yuqumli kasalliklarning odamlar orasida tarqalishiga ta'sir ko'rsatadi. Yuqumli kasalliklarga qarshi kurashda epidemik jarayonning uchala qismiga ta'sir etish kerak. Infeksiya manbai mikroblarni boshqalarga tarqatmasligi uchun ko'pgina yuqumli kasalliklarda bemor darhol maxsus kasalxonaga yotqiziladi. Bunda uni imkoni boricha ertaroq kasalxonaga jo'natishga harakat qilinadi. Yuqumli kasalliklarning tarqalish yo'li (2-qism)ga ta'sir ko'rsatish uchun asosan, dezinfeksiya tadbirlari amalga oshiriladi.

Aholining yuqumli kasalliklarga moyilligi (3-qism)ni kamaytirish maqsadida aholi emlanadi va jamoaviy immunitet hosil qilinadi.

Yuqumli kasalliklar muayyan sharoitda ko'p yoki oz uchrashiga qarab, ular turli epidemiologik iboralar bilai ifodalanadi. Kasallik maium joyda alohida kasallanish shaklida bir necha yil davomida bir darajada saqlanib tursa, sporadik kasallanish deb ataladi. Shu joyda kasalianishning bir necha marta ko'payib ketishi yoki ilgari uchramagan yangi kasallik bilan ko'p odamlarning birdaniga kasallanishi epidemiya deyiladi. Bir necha viloyat, mamlakat va hatto qit'alarga juda keng tarqaladigan epidemiya pandemiya deyiladi.

Yovvoyi hayvonlar va qushlar orasida kasallik qo'zg'a-tuvchilarning tabiiy rezervuari bo'lgan va ma'lum tabiiy iqlim sharoitida uchraydigan kasalliklar tabiiy manbali kasalliklar deb ataladi.