Mavzu: Abu Ali ibn Sinoning musiqaga oid qarashlari

Abu Ali ibn Sinoning musiqa haqidagi fikrlari.
XI-XV asr musiqa madaniyati qadimiy madaniyat o'choqlaridan biri - O'rta Osiyoda yashagan xalqlar jahon fani va madaniyati xazinasiga salmoqli hissa qo'shganlar. Ular musiqa madaniyati sohasida ham juda bo’y va qadimiy merosga ega. O'rta Osiyo xalqlarining musiqa madaniyati tarixiga doir qadimiy yozma manbalar va arxeologlari tomonidan topilgan yodgorliklar buning dalili bo'ladi va shu xalqlarning yuksak madaniyatga ega bo'lganligini tasdiqlaydi. Lekin arab istilosi davrida (VII-IX asrlar) boshqa madaniy yodgorliklar qatorida musiqaga doir yozma manbalar qam kuydirilib, yo'qotib yuborilgan. Shuning uchun O'rta Osiyo xalqlarining so'nggi ming yillik madaniyati tarixiga oid yozma manbalargina bizgacha yetib kelgan. IX asrning ikkinchi yarmida Movarounnahr va Xurosonda xalq ozodlik kurashining avj olishi, yerlik xalqlarning istilochilarga qattiq qarshilik ko'rsatishi va qo'zg'olonlari natijasida arab xalifaligi hukmronligi ag'darilib, mahalliy Tohiriylar va so'ngra Somoniylar davlati barpo etildi. Bu davrda fan, madaniyat va san’atning rivojlanishi uchun bir qadar sharoit yaratildi. O'rta Osiyodan chikqan qator olimlar xuddi shu davrlarda o'rta asr fani tarixida o'zlarining ilmiy asarlari bilan jahonga mashhur bo’'ldilar. Fanning boshqa sohalarida ham o'lmas ilmiy asarlar yaratgan al-Forobiy, Ibn Sino, al-Xorazmiy kabi ko'pgina buyuk olimlar musiqa nazariyasi («Ilmi musiqiy») bo’'yicha ham ilmiy asarlar yaratdilar hamda Shark musiqa fani taraqqiyoti tarixida butun bir davr ochib berdilar. Bu olimlar Sharq xalqlarida qo'llanilgan musiqa nazariyasining yuzaga kelishida hal etuvchi rol o'ynadilar.
Buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sinoning serqirra ilmiy merosida musiqa muxim va salmoqli o'rin tutadi. Ibn Sino o'zidan oldin o'tgan yunon faylasuflari Aristotel, Ptolomey, Evklid, shuningdek, Sharq olimlari Xorazmiy, Kindiy va Forobiy asarlarini ijobiy o'zlashtirib, musiqa ilmida mustakil ta’limot yaratdi. qo'yilgan masalalarning kengligi, yoritilishining chuqurligi nuktai nazaridan o'z zamonida beqiyos bo'lgan Ibn Sino ta’limotining axamiyati davr doirasi bilan cheklanmasdan, balki u Shark. va G'arb musiqasining keyingi rivojlanishida ham muxim axamiyat kasb etadi.
Abu Ali ibn Sino musiqa ilmini yoshligidanoq puxta egallagan. Ibi Sino tarjimai xolida yozilishicha, yoshligida riyoziyot (matematika) ilmlarini puxta o'rgangan. Ma’lumki, musiqa ilmi matematikaning tarkibiy qismi bo'lgan. Ibn Sino buyuk matematik va musiqashunoslar Ptolemey va Evklid asarlari bilan tanish bo'lgan.
Abu Ali ibn Sino musiqa ilmini inson bilimlari tizimida tutgan o’rnini, boshqa ilmlar bilan aloqasini, musiqiy tovushlarning vujudga kelishi va rivojlanishini taxlil etar ekan, musiqa san’atining axloqiy estetik jixatlari haqida ham o’z qarashlarini bayon etadi.
Abu Ali ibn Sino uchun musiqa ham inson ma’naviyatini shakllantiruvchi, ham bu ma’naviyatning axloqiy-estetik mezoni hisoblangan. U o’zining «Ash-Shifo» asari muqaddimasida inson ma’naviyatini ifodalashda tovush va inson sezgilarining madaniylashuvi haqida muloxazalar yuritadi. U musiqa paydo bo’lishining asosiy sabablaridan biri odamlar orasidagi ma’naviy extiyoj ekanligini, inson musiqa orqali o’z kayfiyati,ruhiyatida sodir bo’layotgan xodisalardan boshqalarni ogoh etishini, musiqa shu tufayli odamlarning madaniy hayoti o’zaro «o’rtoq»lik, bog’liklik hayotining ifodasi bo’lishini ko’rsatadi.
Ibn Sino musiqa san’ati odamlarning ma’naviy kamolotida katta axamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. U tovush va nutqni inson kamolotining ramzi sifatida tushunadi. Musiqani kishilarga ruhiy ozuq beruvchi, jaxolat va nodonlikdan qutulishda najot bo’lishini ko’zda tutgan Ibn Sino o’z asarlarini «Ash-Shifo», «An-Najot», «Donishnoma» deb atashi bejiz emas.
Ibn Sino musiqaga doir risolalarini aloxida risolalaridan tashqari boshqa sohalarga, ayniqsa, tibbiyot ilmiga bag’ishlangan asarlarida ham bayon etgan. U «Tib qonunlari»da yozadi: «...bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun, unga ikki narsani qo’llamoq kerak. Biri, bolani asta-sekin tebratish, ikkinchisi, uni uxlatish uchun aytish odat bo’lib qolgan musiqa va allalashdir. Shu ikkisini qabul qilish miqdoriga qarab bolaning tanasi bilan badantarbiyaga va ruhi bilan musiqaga bo’lgan iste’dodi hosil qilinadi».
Demak, musiqa odamni nafaqat jismoniy jixatdan, balki ma’naviy barkamol qilish uchun xizmat qiladi.
Ibn Sino zamondoshi, suriyalik shoir va mutafakkir al-Maari (979-1057)ning musiqasi va uning inson ruhiyatiga ta’sir qilinishi haqidagi fikrlari uning «Risolat-ul-gufron» asaridagi rivoyatlarda o’z ifodasini topgan. Uning fikricha ashula, kuy «dardni qochiradi, uyquni va lanjlikni yo’q qiladi».
Ibn Sino musiqani nazariy va amaliy jixatdan Arastu darajasida bilganligi natijasida o’zining «Risolai musiqa» asarini yozadi. U o’rta asr musiqachiligiga o’zining ulkan xissasini qo’shadi. Ibn Sino o’zining «Kitob ush-Shifo», «Donishnoma», «Kitob un-Najot» deb atalgan asarlarida falsafa, tibbiyot, odob-axloq, psixologiya, dorishunoslik fanlari bilan bir qatorda musiqa ilmiy qonuniyatlariga ham jiddiy e’tibor qaratadi.
Olimning musiqa sohasidagi qarashlari uning ajoyib, mukammal asari «Kitob un-Najot»da atroflicha, yanada chuqurroq darajada rivojlantirgan.
Ibn Sino musiqa faniga atab yozgan asari haqida shunday deydi: «Bu yozgan asarimda ajdodlarimiz xikmatlaridan besh nuqtasi jamlangan bo’lib, besh nuqganing to’rtinchisi «Musiqa ilmi»dir». Olim mazkur asarda ovozlarning yoqimli va yoqimsizligi sabablarini ochishga harakat qilgan.
Abu Ali ibn Sinoning musiqa tarixiga bag’ishlangan asarlari XI-XII asrlardayoq Yevropa xalqlari tiliga tarjima qilinib, maktablarda darslik sifatida o’rganilgan.
Ibn Sinoning durdona asarlari ichida musiqa faniga bag’ishlangan ilmiy kuzatishlari va umumlashmalari o’zining qadimiyligi, turli tadqiqotlarga asoslanganligi bilan umrboqiydir.¹
Jumladan, rivoyatda quyidagicha ta’kidlanadi: «Hamadonning sokin oqshomi boshlandi. Osmon moviy tusga kirdi. Qushlar tunash uchun joy qidirib uchib o’tishdi. G’ijjak Abu Alining qo’lida daraxt barglarini shildiratib o’tgan yengil shabada kabi mayin kuylardi».
Ibn Sino sehrli kuy ta’sirida sarxush bo’lib, xamon g’ijjak chalardi, bu yerda oy chiqib, avval daraxt uchlariga, so’ngra butun borliqqa nur taratdi. Agar ichkaridan xizmatkor chiqib, kechki taomga taklif etmaganda, ustoz va shogird -mohir sozanda-yu, ziyrak shinavanda yana uzoq vaqt bu husunkor kuylar sexridan qutulolmas edilar. Shundagina Abdulvoxid boshini ko’tarib, sekin shivirladi: «Bu bilan ruxni davolash, har qanday g’amu-g’urbatdan tasalli topish mumkin, ustoz!».²
Musiqaning inson ma’naviyatida tutgan o’rniga aloxida axamiyat bergan Sharqning axli donishlari kuyning ta’limiy, tarbiyaviy ta’sir kuchiga tayangan holda, avvalo, xofiz va sozandaning xulq-atvori diyonat, ezgulik hamda nafosat mezoniga aylanmog’i kerak deb qaraganlar.
Musiqaning inson ma’naviyatiga ta’siri juda qadimdan Sharq mutafakkirlari va musiqashunoslari fikrini band qilgan. «Arablar faylasufi» al-Kindiy musiqani koinot garmoniyasi, inson ruhiyati garmoniyasiga qiyosan o’rganadi, insonni jismoniy va ma’naviy sog’lom qiluvchi omil sifatida idrok etadi. U musiqaga doir risolalarida kuy, rang va xidlarni estetik idrok etish jarayonidagi mushtaraklikni aniqlashga ham axamiyat beradi. Al-Kindiy Sharq olimlari orasida birinchilardan bo’lib musiqa nazariyasi haqida risolalar yozibgina qolmay, musiqaning badiiy-estetik va tarbiyaviy jixatlariga ham katta e’tibor berdi.
Rivoyatga o’xshab ketadigan, aslida esa bo’lib o’tgan bu ayanchlik voqyea, ming yildan oshsa hamki, arab xalqlari orasida xamon og’izdan-og’iz ko’chib yuradi, xatto uni ko’pgina tarixiy kitoblarda ham uchratish mumkin.
Qadim zamonlarda Arabiston mamlakatida bir boy o’tgan ekan. Uning yolg’iz o’g’li endi voyaga yetganda, bir bedavo dardga chalinibdi-yu, qo’l-oyog’i shol bo’lib, xatto tildan ham qolibdi. Boy o’g’lini ko’rsatmagan qo’li yengil tabibu, dami zo’r azayimxon qolmabdi, lekin hech kim bolaning dardiga shifo topolmabdi. Shunda tanishlaridan biri boyga maslaxat berib, o’g’lingizni bog’doddik xakimga ham ko’rsating-chi, shoyad bir muolajasini topsa, debdi. O’g’lining sog’ayib ketishidan umidini uzgan ota quvonib, haligi xakimni uyga taklif qilibdi. Xakim kasalning tomirini ushlab ko’ribdi-da, so’ngra o’zining nag’ma chaladigan shogirdlaridan birini chaqirtirib kelibdi. Mashshoqni bemorning bosh tomoniga o’tkazib qo’yib, kishini zavklantiradigan bir mashq chalishni buyuribdi, o’zi bo’lsa bolaning qo’llarini ushlab, tomir urishini kuzatibdi. Oradan ko’p o’tmay, kuy ta’sirida bola bezovtalanibdi, asta-sekin harakatga kelibdi, keyin qaddini rostlab o’tiribdi. Tili gapga kelib, atrofida o’tirganlarga so’z ham qotibdi. Shundan keyin mashshoq nogahon chalayotgan mashqidan yanglishib, boshqa nag’maga o’tib ketibdi. Bu mashq bolaning yuragini siqib yuboribdi, axvoli yana og’irlashib, bir necha kundan so’ng olamdan o’tibdi.
Musiqaning kishi bilmas xosiyatlaridan biri, ya’ni uning shifobaxshlilik xususiyatini amalda sinab ko’rgan bu xakim o’rta asr Sharqining allomalaridan biri Yoqub ibn Isxoq al-Kindiy edi.
Xulosa qilib aytganda, barcha ta’limiy-axloqiy asarlarda insonni har tomonlama kamolga yetkazishning barcha masalalari badiiy ifodasini topgan. Mazkur asarlarda insonning kamolga yetishi uchun quyidagilar nazarda tutiladi: