Mavzu: Akmeologiyaning shakllansh tarixi, va hozirgi kundagi rivojlanishi. Reja

Akmelogik tadqiqotlarni va ishlab chiqishni ilmiy – metodologik yo‘nalishi.
Ilmiy bilishning boshqa sohalari kabi akmeologiya ham na faqat Fan sifatida uni kategoriyali – metodologik konstitutsiyalovchi umumiy tamoyillarigagina emas, balki predmetli – metodik bilimni spetsifik sohasi sifatida uni xarakterlovchi konkret predmet fan xususiyatlariga ham ega. Modomiki u shakllanayotgan ilmiy Fan ekan uni predmetli metodik spetsifikasini va kategoriyali metodologik ramkalarini belgilash alohida loyihalanadigan masalani o‘zida mujassam etadi, uni yechimidan ma’lum ko‘p jihatdan akmeologiyani konkret tadqiqotlarning keyingi rivojlanish yo‘llari bog‘liq bo‘ladi. Ularga uchta asosiy ilmiy metodologik oriyentatsiya (yo‘l) taalluqli (prisushe): tabiiy-ilmiy, texnologik va ijtimoiy – gumanitar.
Akmeologiyadagi tabiiy ilmiy oriyentatsiya. Birinchidan, avvalroq klassik tabiiy fanlarda jihatida Fan standartlariga (eksperimentlarni, faktlarni, mexanizmlarni, qonuniyatlarni, matematik haqiqiyligini va boshqa ko‘rinishdagi o‘rganish) amal qilishda ifodalanadi. Ikkinchidan, bir qator akmeologik muammolarni analizlarda (iqtidorlik tabiati, iqtidorlikni genetik va psixologik komponentlari, professional mahoratni tug‘ilishidagi psixologik dastlabki shart-sharoit va boshqa) kattalar fiziologiyasi, psixogenetika, mehnat psixologiyasiga kabi tabiiy ilmiy fanlarga appelyatsiyasi (shikoyat arizasi) o‘z o‘rni bor.
Akmeologiyadagi gumanitar oriyentatsiyasi – yanada ko‘p obrazli hisoblaniladi. Inson to‘g‘risidagi fanlarga mansub akmeologiya o‘zini ontologik aniqligiga ega bo‘lmoqda: bir tarafdan tarixiy rivojlanishi mobaynida ushbu fanlar bilan genetik o‘zaro harakatdagi zaminida, ikkinchi tarafdan ulardan shakllanayotgan mustaqil fan sifatida predmet jihatidan chetga o‘tmoqda. Albatta, o‘z-o‘zidan ma’lumki akmeologiya paydo bo‘lmasidan avval psixologlar, sotsiologlar, pedagoglar tomonidan qadimdan, professionalizm ijod, kattalarni ta’limi tadqiq etilgan va bu akmeologik muammoga ko‘p jihatdan o‘xshash bo‘lgan. Ammo mahoratni pishishini o‘rganishga, cho‘qqili uni «akme» shaklini taraqqiyot qildirish, rasm qildirish o‘rnatish spetsifik akmeologik muammoni tug‘dirdi, so‘ngra akmeologik original model va texnologiyalarni konseptual metodik qurilishga olib keldi va o‘zini spetsifik alohida predmet va metodlarini tug‘ilishi va rasmiylashtirishga olib keldi.
Akmeologiyani texnologik oriyentatsiyasi uni texnik fanlar bilan nafaqat bevosita harakatida (kibernetika, sistemotexnika, informatika va boshqalar) balki unga xos tabiiy bilimlarga amaliy yo‘nalgan unga xos algoritmik aniq standartlardan foydalanishda hamdir. Bunda shuni nazarda tutish kerakki bir tomondan akmeologiyani texnik fanlar bilan o‘zaro aloqasi o‘zidan o‘zi amal qilmaydi, balki ekonomika orqali boradi, ularni problematikasini inson omilini texnikada optimallashni ta’minlaydi (misol avtomatlashgan odam mashina tizimlarni boshqarish va boshqalar) tomonidan akmeologiyaga zavonaviy praksiologiyani ta’sirini hali hisobga olish kerak. Ikki tomonli jarayon gumanitar fanlarni texnologiyalash sifatida misol uchun psixotexnika va infotexnika, innovatika va rekleksif (I.N.Semenov, 1994) hamda texnik fanlari gumanizatsiyasini (bionika, sotsionika, simeronika va boshqa).
Zamonaviy praksiologiya T.Kotarbinskiyni uni davomchisi tadqiqotchi A.A.Bogdanov testlarni ishlab chiqib ilmiy ijod tashkil etish K.Bastelevni mehnatni ilmiy asosda tashkil etish va boshqa ijtimoiy amaliyotni turli sohalarida faoliyatni ratsional tashkil etishni pozitiv tamoyillarini ko‘rsatishga intilmoqda. Nafaqat umumiy tizimlar nazariyasi pozitsiyasidagina emas balki biologik, ijtimoiy, psixologik, texnik pozitsiyadan ham (L.Bertalanfi, A.A.Malinovskiy va b.q.), balki odamshunoslik ma’lumotlarni (B.G.Anan’yev, V.N.Neslimov, A.Pechchein, T.Sharden, I.T.Frolov va b.q) hamda ijtimoiy bilimlarni ham.
Akmeologiyani ijtimoiy bilimlar bilan aloqasi
Zamonaviy ijtimoiy fanlar bilimlar bilan akmeologiya o‘rtasidagi aloqa nimada ifodalaniladi - tatbiqiy, ijtimoiymi: Fundamental, falsafiymi? Xususan falsafa bilan aloqasi ikki asosiy liniyada amalga oshiriladi: dunyoqarash va metodologik. Metodologik jihatdan falsafa akmeologiyani qurilish vositasini kompleks fan sifatida qaraydi. Ya’ni u bir tomondan odam to‘g‘risidagi oraliq fan bilimlarni aksemulyatsiya va integratsiya qiladi. Ikkinchi tomondan esa uni professional mahoratini paydo bo‘lishida maxsus tassavvurlarni ajrati oladi va ishlab chiqadi. Bunday vosita sifatida metodologik tamoyillar chiqadi: falsafiy kategoriyalar va ilmiy tushunchalar bilan operatsiyalar o‘tkazish, ob’yektlarni ajratib olish va tadqiqotni predmet va strategiyasini ishlab chiqish, u to‘g‘risidagi fenomenologiyani analizi va u to‘g‘risidagi bilimlar sintezi, konseptual modellarni va akmeologik metodlarni ularni empirik verifikatsiyasida qurish, eksperimental tadqiqotlar va olingan ma’lumotlarni nazariy umumlashtirishni olib borish, ularni akmeologik interpratatsiyasini amalga oshirish va professional ta’lim va ijtimoiy boshqaruvni ijtimoiy amaliyotida qo‘llash texnologiyasini yaratish.
Shunday qilib, falsafa fundamental tatbiqiy xarakterga ega mustaqil ilmiy fan sifatida akmeologiyani qurilish metodologik ramkalarini qo‘yadi.
Undan tashqari falsafa o‘zini dunyoqarashiipostasi bilan olib qaraganda mezonlar (ekzistensial, kulturologik, yuridik, ahloqiy, estetik va b.q.) tizimini uni qo‘yilishini va o‘rganishini aniqlab turib akmeologik problematikani analizda qimmatli hisob qilib nuqtasini ham beradi.
Zamonaviy akmeologik tadqiqotlar, texnologiyalar va ishlanmalar ijtimoiy amaliyotda umuminsoniy qadriyatlar va milliy an’analar, gumanistik va madaniy idelallar, sog‘lom fikr va iqtisodiy effelivlikni tamoyillarni, sivilizaviy huquqiy ong va ratsional tashkil etish, ekologik maqsadga muvofiqlik va estetik gormoniya, ijodiy o‘zini takomillashtirish, muloqotni samimiyligi va o‘zini ifodalashni erkinligi, turli individual tajribalarni chuqur kechinmalari va odamlarni konstruktiv o‘zaro harakatida va ularni ijodiy professional faoliyatlari jarayonlarida o‘zaro tushunishni topmoq, qo‘lga kiritmoq, qozonmoq. Shunday qilib, falsafa dunyoqarash nuqtai nazardan akmeologiyaning ideallari va praksiologik maqsadlarini ijtimoiy Fan va bir vaqtni o‘zida zamonaviy odamshunoslikni alohida bo‘limi xususidagi fanlar sifatida ijtimoiy Fan deb beradi.
Ushbu ijtimoiy – gumanitar tabiatiga va o‘zini akmeologik gnoseologik statusiga binoan akmeologiya quyidagi sotsional fanlar tarix va madaniyatshunoslik, sotsiologiya va iqtisodiyot, siyosatshunoslik va nizoshunoslik, pedagogika va ekologiya kabilar bilan bog‘langan.
Ushbu fanlar bilan akmeologiyaning oselkavoy mustahkam liniyasi o‘zaro xarakatining mustahkam liniyasi insonni shaxs sifatidagi ijtimoiy ta’limini ijtimoiy – madaniy fazasi va tanlangan sohasidagi faoliyatidagi uni professional ekzistensial o‘zini namoyon etishda xizmat etadi. U dinamik o‘zgaruvchan ekologik - iqtisodiy qurshovida oqib o‘tadi va hisoblangan oilaviy va ishbilarmonlik hayotidagi hamkorlari bilan o‘zaro harakatida insoniy muloqot va axborot kommunikatsiyasi, mehnat faoliyati va ilmda, san’atda, bo‘sh vaqtda amalga oshadi.
Yaratuvchan madaniy anglangan xudi mehnat kategoriyasini o‘zi professionalizm, tashkil eti shva boshqarish kabi muhim tushunchalarini turli ijtimoiy aspektlarini talqinini aniqlab turib uni ijtimoiy fanlar bilan asosiy o‘zaro xarakatini belgilaydi.
Akmeologiyaning insonshunoslik fanlari bilan o‘zaro aloqasi
Akmeologiyani jamiyatshunoslik bilan o‘zaro aloqasidan farqli o‘laroq. Asosiy kategoryasi odam haqidagi fanlarni o‘zaro harakatini xarakterlovchi jamiyatshunoslik bilan akmeologiyani o‘zaro aloqasini farqi bu bo‘lib ijod hisoblanadi. Xuddi ushbu kategoriya akmeologiya uchun muhim hisoblangan psixologik tushunchalar: mahorat, rivojlanish, yetuklik, iqtidorlik, qobiliyat, kreativlik, takomillashtirish, evristika, rekleksika, ong, shaxs, individuallik kabi odam xususidagi oraliq fanlar bilan akmeologiyani o‘zaro xarakatini ochib beradi.
Zamonaviy insonshunoslik fanlari bilan akmeologiyani aloqalari qanday? Tabiiyki unga yaqinroq tabiiyki psixologiya turadi. Psixologiya odamni o‘rganishdagi hozirgi zamon fanlari ichida eng asosiy fandir. (B.M.Kedrov, J.Piaje).
O‘z navbatida zamonaviy psixologiya, umumiy psixologiya ko‘ngil, qalb va psixika haqidagi fan sifatida turli psixologik fanlarning juda ham differensialashgan va yoyilib ketgan tizimini o‘ziga qamrab oladi, namoyon etadi, mujassam etadi. Fundametal (shaxsni, uni psixikasini va ongini, jarayonlari va holatlarini, faoliyat va hulqini, rivojlanish va ijod) fanlarnigina emas, balki yo shva pedagogik, sotsional va muxandislik, psixofiziologiya va patopsixologiya va boshqalarni o‘z ichiga olgan tatbiqiy fanlar ham uni ichiga kiradi. Ravshanki, turli bilimlar (umumiy psixologlar ham uni tatbiqiy sohalarida ham to‘plangan) odamni psixik imkoniyatlari xususidagi u yoki bu frogmentar ma’lumotlar formasida akmeologik tadqiqotlar va (ishlanmalarda) ishlab chiqishlarda doimo foydalaniladi. Ammo odamni professional mahoratini qad ko‘tarishda akmeologik grammatikasi ishlab chiqishni psixologik bazasini tashkil etuvchi psixologiyani shunday sohalari alohida qiziqish uyg‘otadi. Shu nuqtai nazardan akmeologiya uchun psixologik bilimni «ildiz tizimi» bo‘lib, psixologiyani differensial va yoshiga qarab, sotsial va pedagogik hamda mehnat psixologiyasi va ijod, faoliyat va ong, tafakkur va refleksiya, anglash va boshqaruv, munosabat (muloqot) va shaxslar, iqtidorlik va individuallik kabi bo‘limlari hisoblanadi.
Individual odamni shaxsini o‘zi ifodalash va ijodiy o‘zini namoyon etish uchun tabiiy arena bu – odamlar dunyosi va ularni ijtimoiy amaliyotidir. Chunonchi xuddi shu sohada (dunyoda) uning professional faoliyati o‘zining cho‘qqisiga, ijodiy formasiga tomon shakllanadi va rivojlanadi. Boshqarish sohasida ilm-ta’limda, fanda, texnika va ijtimoiy amaliyotning boshqa sohalaridagi ijodni oyoqqa turishi qad rostlash namoyon bo‘ladi va professional faoliyatining ham, uni ham subyektiv nizolarida paydo bo‘ladigan obyektiv qarama - qarshiliklarni yengib o‘tish bilan bog‘lanadi. Shuning uchun boshqaruv kadrlarni professionalizmni rivojlantirishni akmeologik texnologiyalarni ishlab chiqishni birlamchi shartlaridan biri akmeologiya va konfoyektologiya o‘rtasidagi o‘zaro aloqani ko‘rib chiqish hisoblanadi.
Odam faoliyatining turli sohalaridagi ichki va shaxslararo konfliktlari rolini hamda u tomonidan professional ijodni rivojlantirish maqsadiga erishishni usullari ishlab chiqish Bilan konfliktologiya shug‘ullanadi.
Kompleks ilmiy Amaliy fan sifatidagi konfliktologiya politologiya, huquq, pedagogika, psixiatrol, psixologiya, sotsiologiya kabi bir qator gumanitar fanlar tutashuvida yaqindagina paydo bo‘ldi. Konfliktologiyani muhim xususiyati bo‘lib, turli tuman konkret vaziyatlardagi odamlarni va konflikt jarayonlarni ham millatlararo va ijtimoiydan to guruxaviy va shaxsiy ko‘rib chiqish muhim xususiyat hisoblanadi.
Professional ijod problematikasi munosabati bilan bizni u yoki bu ijtimoiy kontektda shaxslar va guruxaviy asosan konfliktlar qiziqtirish muqarrardir. Subyektivlikni intra va interini o‘rganishda vaziyatga yo‘nalganlik odamni borlig‘ini sinxronik aspektida uni hayot faoliyatini konfliktligini ko‘rib fan sifatidagi konfliktologiyani ontologik statusini belgilaydi. To‘g‘risi ham shuda real konflikt har doim yo unday yo munday ma’lum vaziyat jihatidan qanday bo‘lsada lokollashgan va unga konkret odamlar jalb etilgan. Bu jalb etilganlik u yoki bu muammoli – konfliktli vaziyatni paydo bo‘lishi va hal etilishi spetsifikasini belgilovchi ko‘pdan - ko‘p (shu jumladan chuqur) faktorlar Bilan u determinlashgan bo‘lsa-da vaziyatli – sinxronik xaraterni oladi.
Akmeolgiya odamni borlig‘ini diaxronik aspektida o‘rgana turib, o‘zini diqqat e’tiborini uni hayotini turli yosh davrlaridagi kasbiy faoliyatini mahsuldorligiga (ijodiy yutuqlar, ijtimoiy tan olinishi, shaxsiy muvaffaqiyatlar va boshqalar) qaratadi. Akmeologiyaning vazifasi – eng oliy darajadagi professional mahoratga qadar hayot faoliyatini takomillashtirish va rivojlantirish vositalarini ishlab chiqishdir. Eng muhim savol bo‘lib, Akmeologiya uchun odamni turli-tuman professional faoliyat boshqarish sohasida, fanda va ixtirochilikda, ishbilarmonlikda, ta’limda va b.q. ijodiy potensialini paydo bo‘lishi va rivojlanishi muammosi hisoblanadi.
Ushbu fundamental muammoni konseptual hal etish asosida qator tatbiqiy vazifalarni konstruktiv ishlab chiqish mumkin: bularga iqtidorlikni daignostikasi, ijodiy potensialga ega kadrni tanlash, ularni professional mahoratni akmeologik darajagacha rivojlantirish maqsadida ijodiy kadrlarni individuallashgan o‘qitish dasturlarini yaratish va b.q. kiradi. Manna shunday konseptual asosni ishlab chiqishda akmeologik problematikaga yoshi (pedalogiyaga chiqib boradigan) shablonini yengib o‘tish zarur. Unga ko‘ra professional ijod mahsuldorligi kummulyativ effekt (traktuyetsya), sotsial faktorlar (ta’lim, martaba va b.q.) shartlangan bo‘lsada odamni yoshi imkoniyatlarini ochib berishni hosilasi sifatida baholanadi. Bunga muqobil sifatida biz tomonidan akmeologiyaga tizimli – funksional yondoshuv taklif etiladi. Unga ko‘ra bu yondoshuv professional faoliyatida yutuqqa olib keluvchi (kulturologik, sotsiologik, psixologik, fiziologik, genetik va bo‘lak dasturlarni hisobga olib)ma’lum ijtimoiyliknida tan olinish, ijodiy mahoratni o‘z rivojida optimal darajasini erishuvchi odamni predmet potensialini oyoqqa turishi paydo bo‘lishi jarayonlarini o‘rganishga chaqirilgan, chorlangan.
Yutuqqa ega bo‘lishni muhim psixologik xususiyati shundaki u bir tomondan doimo aniq va konkret (bu ma’noda u holatiy), ikkinchi tomondan ko‘plab deaterminiantlari Bilan o‘zaro harakatida faoliyat subyektining ko‘p qarama - qarshilikli uzoq konflikt rivojlanishning najasi hisoblashadi. Shunday qilib professional yutuq sifatidagi ijodiy «akme» konsepsiyasi ijodiy mahorat darajasiga yetgan ijodiy potensial rivojini amalga oshira turib, diaxronik akmeologiya va sinxronik konflitologiyani konseptual metodologik o‘zaro harakati bazasida qurilish kerak, negaki ular ifodaning makro va mikro aspektlarini o‘rganar ekan bir-birini o‘zaro to‘ldirish munosabatida turadilar. Konfliktologiya ijodiy potensialining mikrorifojlanishini konflik vaziyatlari muammosini, akmeologiya esa uni makrorivojlanish jarayonlari va natijalarini tadqiq etadi.
Ijodiy faoliyatni analiz uchun sinxronik va diaxronik kategoriyalarini konstruktivligi M.Baxtin ishlarida aytib o‘tilgan va zavonaviy refleksif psixologiyada (I.N.Semenov, S.Y.Stepanov, 1992) maxsus tadqiq etilgan. Uning ramkasida ishlab chiqilgan muammoli konflikt vaziyatlarni yechishda yutuqni konseptual modeli innovatsion jarayonni sinxronik va diaxronik akpestlarini hisobga olib ijodiy yutuqqa erishuvni ta’riflash va o‘rganishni konstruktiv vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu modelga ko‘ra ijod faoliyatini subyektini yaratishni ikki mazmun turi ajratiladi: intellektual (uni predmetligini prezentlovchi, muaamoli – konfliktni vaziyat va protseduralarini aks ettiruvchi, uni o‘zgartiruvchi) va shaxsiy («Men» obrazini prezentlovchi, Ushbu vaziyatni yengib o‘tish jarayonida ochib beruvchi va rivojlanuvchi), hamda unga muvofiq ravishda anglanuvchi ma’noga ega bo‘luvchi? Agar intellektual ma’nolar asosiy faoliyatni anglashni ta’minlatsa, unda shaxsiylari – u muammoli – nizoli vaziyatlarni u aylanayotgan sharoitda qayta anglashni bildiradi.
Shu bilan na faqat amalga oshirilayotgan faoliyat reflekslanadi, balki unda rivojlanayotgan shaxs ham reflekslanishda bu maxoratni konstelyatsiyasini ta’minlaydi. Ushbu konseptual model bazasida evristik refleksiya efektiv vositalari, ijodiy potensialni rivojlanishni, sinxronik tuzilgan muammoli – konflikti vaziyatlarni yengib o‘tish jarayonidagi professional mahoratni akmeologik darajasiga erishishni ta’minlovchi ijodiy potensialni rivojlanishning effektiv vositalari ishlab chiqishini mumkin. Bu nizolarni yechish tajribasi ma’lum refleksiyada ijodni diaxronik rivojlanishda olib keladi. Ko‘rib chiqilgan konsepsiyaga binoan rfleksiya eskiga tafakkurni anglash va qayta anglash va (anglashni) ongni Yangi mazmuni (kreativli - innovatsion) tuzilgunga qadar ularni evristik yengib o‘tishni o‘zida aks ettiradi.
Odamni rivojlanishini muammo, mexanizmlari va usullarini o‘rganish psixologik bilishning eng muhim aspektini har doim tashkil etib kelgan. Shuning uchun ham rivojlanish psixologiyasini alohida fan sohasiga ajratish bir qadar paradoksal xarakterga ega. ¥aqiqatan ham bir tomondan umumiy psixologiyada o‘rganiladigan psixik funksiya va holatlar har doim jarayon sifatida qaralgan va ma’lum vaqt davri istiqbolida va dinamikada umumiy psixologiya tomonidan tadqiq etilgan ya’ni juda bo‘lmaganda mikrorivojlanish tomonidan o‘rganilgan. Boshqa tomondan esa ko‘pdan beri (XX asrdan boshlab) alohida soha bo‘lib ajrab chiqqan yoshiga qarab psixologiya makrorivojlanishni, ya’ni odamni psixikasidagi yoshiga qarab o‘zgarishlarni butun umri mobaynida o‘rganadi. ¥aqiqatan bu yerda aksent doimo psixikani genezistni o‘rganishga qo‘yilgan, ya’ni shaxsni psixik funksiyalar, jarayonlar va xossalarini paydo bo‘lish va o‘rnatilish asosan ularni kata yoshdagi holatiga qadar o‘rganilgan. Shuning uchun yoshiga qarab psixologiyada uzoq vaqtgacha yetuklikni, odamni qariligini kam intensiv tadqiqotiga nisbatan ayniqsa bolalik va o‘smirlikni muammosi o‘rganish ko‘proq olib borilgan.
Bu XX asrni boshlarida shakllangan bolani rivojlanishini psixologiya va u bilan qin odam haqidagi fanlar vositalari bilan har tomonlama o‘rganadigan kompleks fan sifatida pedologiyada o‘z aksini topdi. Qanchalik paradoksal bo‘lmasin bu fakt. Xuddi shunday qartayganlik haqidagi kompleks fan (gerontologiya) akmeologiyaga qaraganda ancha vaqtli alohida fan predmet sifatida shakllanadi. Akmeologiya hali – kata yosh, shaxsiy, ijtimoiy va uni professionalligi va ijodiyligini rivojini, ya’ni insonni yetukligi haqidagi integrativ fandir. Ko‘rinishga bilishimizcha psixologik fan sotsiumni ijtimoiy eng aktiv elementi bo‘lgan mehnatda band odamni – kata yoshdagi yetuklikni hammadan ham ko‘proq o‘rganish kerak edi. (balkim birinchi navbatda). Jamiyatni pedologiya tomonidan o‘rganiladigan ularni bolalikdagi ontonegemga qaraganda ko‘proq qiziqtirish lozim edi.
Odam haqidagi fan rivoji logikasi shunday ediki, XX asrda psixologiyani umumiy ta’limni (maktabgacha va maktab) ijtimoiy amaliyotiga xizmat etuvchi ijtimoiy buyurtmani ta’minlangan sohalari shakllandi.
Bu esa rivojlanish muammosini o‘rganishda avval bolalar va pedagogik psixologiyasi va bundan so‘ng kattalar va professional psixologiyasi ustivor bo‘ldi.
Faqat XX asrni so‘ngida odamni rivojlanish psixologiyasiga to‘laligicha va uni yetukligini o‘rganishga xususan akmeologiyaga qiziqishni paydo bo‘lishni nimalar bilan tushuntirish mumkin? Xuddi shu davrda akmeologiya tomonidan o‘rganiladigan professionallik va mahoratni yuksak darajasida ijtimoiy ish olib boradigan, boshqarish sohasi, menejment turli profillaridagi mutaxassislarga ijtimoiy talab alohida o‘tkir fazasiga kiradi. Shuning uchun bolalarni umumiy ta’lim olishlarini ta’minlash yetarli emas: ya’ni professional – start oldidagi o‘qitish sifatida uni na faqat yoshi va ta’limi jihatidangina emas balki ham ijtimoiy ham professional rivojlanish kontekstida qaramoq lozim.