Mavzu: Bir va ko’p kaskadli kuchaytirgichlar

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI UNIVERSITETI
“MEHNAT TA’LIMI” FAKULTETI
MEHNAT TA’LIMI YO’NALISHI

18.48-Guruh

Mavzu: Bir va ko’p kaskadli kuchaytirgichlar

Bajardi: Mahkamova Zarifa

Tekshirdi:

Farg’ona – 2020
Bir va ko’p kaskadli kuchaytirgichlar
Reja:

1. 
   Umumiy ma’lumot
   
2. 
   Kuchaytirgich tavsifi.
   
3. 
   Tranzistorlarda qurilgan bir kaskadli kuchaytirgichlar.
   

Tayanch so’zlar va iboralar.
Termoelektron emissiya, kaskad, tranzistor, P-N-P
o’tkazuvchanlik klasifikatsiya, bipolyar va maydon tranzistorlari.
Umumiy ma’lumot.
Xosil qilingan elektr tebranishlarni kuchaytirish juda muxim texnologik jarayondir. O’zaro aloqada elektrotexnikaning eng muxim masalasi ham shu kuchaytirish jarayoniga bog’liq.
Elektron lampali va tranzistorli kuchaytirgichlarning ishi vakuumli lampalarda boshqaruvchi to’r va tranzistorlarda elektr tebranishlarni kuchaytirish xossasidan foydalanishga asoslangan. Elektron lampali kuchaytirgichlarni o’rganishda, dastavval uch elektrodli elektron lampani ishlash printspini yaxshi o’rganish kerak. Elektr tebranishlarni kuchaytiruvchi qurilma past chastotani kuchaytirgichlar (PChK) deyiladi. Odatda chastotasi f-50Gts-12kGts gacha bo’lgan chastotalar past chastotalar deb qabul qilingan. Past chastotali kuchaytirgich bir kaskadli yoki ko’p kaskadli bo’ladi. Ularning asosiy vazifasi zanjirdagi kuchlanish va quvvatni kuchaytirishdan iborat. Bunday turdagi kuchaytirgichlarni electron lampalar, tranzistorlar, magnit elementlar va boshqa integral mikrochizmalar yordamida ko’rish mumkin.

Kuchaytirgich ko’rsatgichlari.

1. Kuchaytirish koeffitsienti
2. Kuchaytiriladigan chastota oralig’i
3. Kirish kuchlanishi (sezgirligi)
4. Kuchaytirgichning chiqish quvvati
5. Foydali ish koeffitsienti
6. Signalni to’g’ri chiqishi yoki buzilishi
-Kuchaytirish koeffitsienti “K” bilan belgilanadi.
-Kuchaytirish chikish toki (a)
U -Kuchaytirish kirish toki (a)

Kuchaytirgichlar tavsifi.

Avtomatik boshqarish tizimlari, radiotexnika, radiolokatsiya va
boshqa tizimlarda kichik quvvatli signallarni kuchaytirgichlardan
foydalaniladi.
Kichik quvvatli o’zgaruvchan signalning parametrlarini
buzmasdan doimiy kuchlanish manbaining quvvati hisobiga kuchaytirib
beruvchi qurilma kuchaytirgich deb ataladi. Kuchaytirgich qurilmasi
kuchaytiruvchi elementi, rezistor, kondensator chiqish zanjiridagi
doimiy kuchlanish manbai hamda iste’molchidan iborat. Bitta
kuchaytiruvchi elementi bo’lgan zanjir kaskad deb ataladi.
Kuchaytiruvchi element sifatida qanday element ishlatilishiga qarab
kuchaytirgichlar elektron, magnitli va boshqa xil turlarga bo’linadi. Ish
rejimiga ko’ra ular chiziqli va nochiziqli kuchaytirgichlarga bo’linadi.
Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish signali shaklini
uzgartirmasdan kuchaytirib beradi. Chiziqli bo’lmagan ish rejimida
ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali ma’lum kiymatga
erishganidan so’ng chiqishdagi signal o’zgarmaydi. Chiziqli rejimda
ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy tavsifi, amplituda chastota
tavsifi (AChT)dir. Bu tavsif bo’yicha kuchaytirish koeffitsientini moduli
chastotaga qanday bog’likligini ko’rsatadi. AChTsiga ko’ra chiziqli
kuchaytirgichlar tovush chastotalar kuchaytirgichi (TChK), quyi
chastotalar kuchaytirgichi (QChK), yuqori chastotalar kuchaytirgichi
(YuChK), sekin o’zgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki o’zgarmas tok
kuchaytirgichi (O’TK) va boshqalarga bo’linadi.
Tranzistorlarda qurilgan bir kaskadli kuchaytirgichlar.
Hozirgi vaqtda keng tarqalgan kuchaytirgichlarda kuchaytiruvchm
element sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi.
Kuchaytirish quyidagicha amalga oshiriladi.
Kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda o’zgaruvchan tashkil
etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish zanjirida kirish
zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bo’lgan o’zgaruvchan kuchlanish
hosil qiladi. 1-rasmda umumiy emittorli (UE) kuchaytirish kaskadining
chizmasi hamda kirish va chiqish tavsiflari ko’rsatilgan. Kuchaytirish
kaskadlari UE, UB, UK chizmalar bo’yicha yig’iladi. Umumiy
kollektorli (UK) chizma tok va quvvat bo’yicha kuchaytirish
imkoniyatiga ega. Bunda
chizmaga asosan, kaskadning yuqori
chiqish qarshiligini isteemolini aniqlash lozimdir. Tranzistorli
kuchaytirgichning chizmasini ko’rib chiqamiz.
Bu kuychaytirgich tokni ham, kuchlanishni ham kuchaytirish
imkoniyatiga ega.
a) Sifatli kuchaytirgich uchun   4%
b) Telefon aloqalariuchun   15%
kuchaytirgichning shovqin darajasi-shovqin kuchlanishining kirish
kuchlanishiga nisbatiga aytiladi.
Tranzistorli kuchaytirgichlar amplituda, chastota va amplitudichastota tavsifi bilan baholanadi.
Kuchaytirgichning ish rejimini tanlash, ko’p kaskadli
kuchaytirgichlar, ular orasidagi bog’lanish.
Reja:
Kuchaytirgich turlari va ishlash rejimi.
O’zgaruvchan signallar kuchaytirgichni tanlash.
Ko’p kaskadli kuchaytirgichlar.
Tayanch so’zlar va iboralar.
Kaskad, elektron kuchaytirgich, elektr tebranish tranzistor,
tiristor, tebranish konturi, kuchaytirgich turlari, eletr signallari.
Adabiyotlar; 1. 3. 5. 7. 9.
Kuchaytirgich turlari va ishlash rejimi.
O’zaro aloqa qilish vositalarida elektromagnit to’lqinlar
turi keng ishlatiladi. Ana shu maqsadlarni amalga oshirish uchun
elektr tebranishlarni kuchaytirish, tarqatish, qabul qilish juda
muhimdir. Yaqin o’tmishda bu ishni vakuumli elektron lampalar
bajarar edi, hozir elektr tebranishlarni kuchaytirish uchun
tranzistorlar keng ishlatiladi. Ishlatish soxasiga qarab
kuchaytirgichlar quyidagi turlarga bo’linadi.
 O’zgarmas tok kuchaytirgichi;
 Past chastotali kuchaytirgichlar;
 Keng qamrovli kuchaytirgichlar;
Har bir tur kuchaytirgich ma’lum bir kattalikni
parametrlarini kuchaytirib berishga mo’ljallangan.
Kuchaytirgichlarni har birini alohida tahlil qilamiz!!!
 O’zgarmas tok kuchaytirgichi;(O’TK). Bu kuchaytirgichlar
sekin o’zgaruvchan chastotasi ƒq0 Gts  18 Gts signallarni kuchaytirib
berishga mo’ljallangan. Tibbiyot soxasida ishlatiladigan elektr asboblar
va uzatgichlar yordamida kichik signallarni kuchaytirishga, hamda
amaliy ishlarda fotouzatgich, termouzatgich va shu kabilarni kuchsiz,
sezilarsiz signaloarni kuchaytiradi. Bu kuchaytirgichlarni yuklamasi
eektromagnit rele, cho’lg’amli lampa va elektr o’lchov asboblari kiradi.
 Past chastotali kuchaytirgichlar;(PChK). Bu
kuchaytirgichlar asosan tovush chastotasi ƒq16Gts  20kGts bo’lgan
tovush signallarni kuchaytiradi. Bu kuchaytirgich radiotexnikada,
tovushni kuchaytirish soxalarida keng ishlatiladi. Tovush chastotasini
qabul qiluvchi manbalar, mikrofon, magnit kallak (galovka) hamda radio
va televideniya qurilmalarini signal kirish joylari (antenna ulanadigan
joy). Kuchaytirgichning yuklamasi, radiokarnay, telefon, magnitofon
tovushni yozib olish qurilmasi, ostsillograf va boshqa elektron
qurilmalar.
 Keng qamrovli kuchaytirgichlar;(KQK). Bunday
rusumdagi kuchaytirgichlar keng spektrli chastotalarni
kuchaytirish uchun mo’ljallangan. Masalan ostsillograflar
yordamida tadqiq etiladigan keng qamrovli signallar, yoki o’ta
yuqori chastotali (SChV diapazon)li signallarni talab etilgan
darajada kuchaytirib beradi. Detsimetrli to’lqinlarda (DMV)da
ishlaydigan barchatelevideniya qurilmalariga foydalaniladi.
Barcha turdagi kuchaytirgichlarni asosiy tavsifi kuchlanishni,
tok kuchini, va quvvatni kuchaytirish koeffitsienti hisoblanadi.
Kuchaytirgichning asosiy elektron qurilmasi bu –tranzistordir.
Oddiy o’zgarmas tok (fototok)ni tranzistor yordamida
kuchaytirishni ko’rib chiqamiz. (
jarayonda sodir bo’ladi. Tranzistorning statik koeffitsienti-V
bazadagi tok bilan o’zaro bog’liqligi quyidagi ifodada
ko’rsatilgan. Turli xil tranzistorlar qo’llanilishni hisobga olsak ularni
statik koeffitsienti Vq10dan  100gacha o’zgaradi. Bu
koeffitsient o’zgaruvchan bo’lib tranzistor bazasini tokini
o’zgarishiga qarab o’zgaradi. Tranzistorning kollektor tokini
oshirish zarur bo’lib, boshqa bir tranzistorli kuchaytirgichdan
foydalansa bo’ladi.
Ikki kaskadli kuchaytirgich ishlash rejimi
quyidagicha.
- tranzistorga tushgan yorug’lik  hv
energiyasi hisobidan baza toki oshadi, shuni hisobidan ikkinchi
VT2
-tranzistor zanjiridagi tok ham oshadi. Kollektor va emitter
zanjiridagi yuklamalar tranzistorli kuchaytirgichni rejimini ham
o’zgartirib yuboradi.
O’zgaruvchan signallar kuchaytirgichni tanlash.
Kuchaytirgichni rejimini ta’minlash uchun yuklama sifatida
Rk uchun kollektorga belgilangan o’zgarmas tok beriladi.
Agar kuchaytirgichga kirish qismida o’zgaruvchan
kuchlanish bersak tranzistor bazasi va kollektorning toki
o’zgaradi. Agar kirish kuchlanishi emitter va bazaning
potentsiallar farqini kamaytirsa tranzistor yopiladi, tok o’tmaydi.
Bu kollektor tokini kamaytirishga olib keladi. Tranzistorni
shunday bir ish rejimini tanlasak,ki boshlang’ish kuchlanish
kollektorning kuchlanishi yarmini bersin.
Tranzistorli kuchaytirgichlarni har xil ish rejimidagi
diagrammasi.