Mavzu; Bolalar psixologiyasi fanining predmeti va vazifalari
Yüklə 30,54 Kb.
|
|
Mavzu; Bolalar psixologiyasi fanining predmeti va vazifalari 1. Fanning asosiy kategoriyalari 2. Bolalar psixologiyasi o’quv fan sifatida 3. Bolalar psixologiyasi fanining predmeti va vazifalari 4. Bolalar psixologiyasi: nazariya va amaliyot Bolalar psixologiyasi - psixologjya fanining alohida tarmog‘i bo‘lib, u turli yosh davriari bola psixik taraqqiyotining qonuniyatlarini, shuningdek, bir yosh bosqichidan boshqasiga o‘tish qonuniyatlarini o‘iganadi. Bolalar psixologiyasi fanining asosiy e’tibori tug‘ilgandan yetuklik davrigacha inson. psixikasi va ongning qanday rivojlanishiga qaratilgan. D.B.Elkonin ta' kidlaganidek, bola jamiyat a’zosi va shaxs sifatida shakllanib borar ekan, uning psixikasi rivojlanib, olamni aks ettirish qobiliyati go‘dak!ikdan yetuklik davrigacha murakkablashib va takomillashib boradi. Ushbu jaiayonning o‘ziga xos xususiyatlari, uning qonuniyatlarini bolalar psixologiyasi tadqiq etadi. 1.1. Fanning asosiy kategoriyalari Bolalar psixologiyasi fanining asosiy kategoriyalari, ya’ni tushunchalari qatoriga quyidagilar kiradi: “ yosh “, “bolalik”, “taraqqiyot”, “o‘sish”, “determinizm”, “geteroxronlik’, “tizimlilik”. Albatta, fanning kategoriyalari faqat bu tushunchalar bilan cheklanmaydi. Asosiy kategoriyalar jumlasiga bulardan tashqari, “taraqqiyotning ijtimoiy vaziyati, “yetakchi faoliyat tipi’, va boshqa bir qator tushuncha lami kiritish mumkin. Bu tushunchalar psixologiya sohasidagi ilg‘or tadqiqotlar natijasida shakllangan va fanga olib kirilgan. Bolalar psixologiyasi fanini o‘rganish ma’lum ma’noda ushbu fanning kategoriyalarini o‘zlashtirishdan iborat. Quyida biz bolalar psixologiyasi fanining ayrim asosiy kategoriyalari xususida alohida to‘xtalib o‘tamiz: Bolalik — ontogenezning dastlabki davrlarini belgilash uchun (tug‘ilgandan o‘smirlikkacha bo‘lgan davrni belgilash uchun) qo‘llanadigan tushuncha. Yosh davrlarining an’anaviy tasnifiga ko‘ra bolalik — go‘daklik (tug‘ilgandan lyoshgacha), ilk bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha), maktabgacha yosh (3 yoshdan 6-7 yoshgacha) va kichik maktab yoshi (6-2 yoshdan 10-11 yoshgacha) davriami o‘z ichiga oladi. Bolalik jadal psixik taraqqiyot davridir. Taraqqiyot — narsa yoki hodisalaming vaqt o‘tishi bilan miqdor va sifat jihatdan o‘zgarishi natijasida yuqoriroq darajaga ko‘tarilishi. Psixika taraqqiyoti - tug‘ilgandan boshlab yosh davrlari o‘tishi bilan psixika faoliyatining takomillashishidir. Psixik taraqqiyot bolaning insoniyat tarixi davomida to‘plagan bilim va tajribalami o‘zlashtirishi hamda shaxs sifatida shakllanib borishi jarayonidan iborat. Yosh — individ psixik taraqqiyotining aniq vaqt chegarasiga ega bo‘lgan bosqichi. Psixik taraqqiyotning har bir bosqichida individda muayyan fiziologik va psixologik o‘zgarishlar kuzatiladi. Odatda psixologiyada xronologik va psixologik yosh ajratiladi. Xronologik yosh inson tug‘ilgandan boshlab necha yosh yashaganini ifodalaydi. Psixologik yosh esa inson psixik rivojlanishi darajasini aks ettirib, ko‘pincha aqliy yosh deb ataladi. Aqliy yosh turii yoshdagi odamlar uchun mo‘ljallangan maxsus test topshiriqlari orqali aniqlanadi. Aqliy yoshning xronologik yoshga nisbati bola psixik taraqqiyotining o‘ziga xos ko‘rsatkichi — intellektual rivojlanish koeffitsientini hosil qiladi, bu koeffitsient ingliz tilidan olingan qisqartma IQ harflari orqali belgilanadi. 1.2. Bolalar psixologiyasi fanining predmeti va vazifalari Bola rivojlanishining turli tomonlarini har xil fanlar — anatomiya, fiziologiya, oliy nerv faoliyati fiziologiyasi, gigiena, etnografiya va boshqalar o‘rganadi. Tug‘ilgandan etuklik davrigacha bola psixik taraqqiyotini o‘rganish esa psixologik bilimlaming maxsus sohasi - bolalar psixologiyasining zimmasidadir. Chunki bolalar psixologiyasi bola psixik taraqqiyoti qonuniyatlari, rivojlanishning turli bosqichlarida bola psixikasiga xos xususiyatlar haqidagi fandir. L.F. Obuxova ta’kidlaganidek, bolalar psixologiyasi fanining predmeti tarixan o‘zgarib boigan. Bugungi kunda bolalar pixolpgiyasi fanining predmeti ontogenezdagi psixik taraqqiyotning umumiy qonuniyatlari, yosh daviiari, bir yosh davridan boshqasiga o‘tish sabablarini aniqlashdan iborat. Agar pediatr bolalaming jismoniy salomatligi bilan shug‘ullansa, bolalar psixologi bola psixikasining qanchalik to‘g ’ri rivojlanayotgani va faoliyat krsatayotganini, bordi-yu bu sohada kamchilik bo‘lsa, uni nimaning hisobiga kompensatsiyalash mumkinligini o‘iganadi. Hozirgi kunda bolalar psixologiyasi fani predmetining kengayib borishi kuzatilmoqda. Bu hodisa bolaning homila davridagi rivojlanishini tobora chuqurroq o‘rganish natijasida ro‘ y bermoqda. Falsafa va bolalar psixologiyasi Falsafa — tabiat, jamiyat va inson taraqqiyotining eng umumiy qonunlari haqidagi fan. Falsafa qonunlari boshqa fanlaming, shu jumladan, bolalar psixologiyasi fanining qonunlari bo‘lib hisoblanadi. Masalan, falsafa qonunlari orasida dialektika ta’limotining uch qonuni — qarama qarshiliklar birligi va kurashi, miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi, inkomi inkor etish qonunlari asosiy o‘rinni egallaydi. Bola taraqqiyoti ham qarama - qarshiliklar birligi va kurashi, ya’ni mavjud ehtiyojlar bilan bolaning real imkoniyatlari o‘rtasidagi kurash natijasidir. Falsafa qonunlari bolalar psixologiyasi fani uchun metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Pedagogika va bolalar psixologiyasi. Pedagogika — ta’lim va tarbiya qonunlari, metod va usullari haqidagi fan. U ta’lim va tarbiyaning maqsad va vazifalarini, ulaming shaxs taraqqiyoti va jamiyat hayotidagi o‘rnini ochib beradi. Pedagogika va psixologiya fanlarining insonga ta’lim va tarbiya berish sohasidagi hamkorligi chuqur tarixga ega. 0 ‘z davrida mashhur rus pedagogi K.D.Ushinskiy pedagogika barkamol shaxs tarbiyasining rejasini ishlab chiqish uchun inson haqidagi barcha fanlarning yutuqlariga tayanishi kerakligi, bu fanlar orasida esa psixologiya markaziy o‘rin egallashini ta’kidlagan edi.Bolaga ta’lim va tarbiya berishga oid vazifalami hal etishda pedagogika qanday qilib ta’limtarbiya berish kerakligini aytsa, psixologiya nima uchun aynan shunday qilish kerakligini aniqlaydi. Masalan, pedagogika maktabgacha yoshdagi bolalar ta’limi va tarbiyasida o‘yin usullaridan foydalanish kerakligini ta’kidlaydi. Psixologiya esa buning sababi ushbu yosh davrida o‘yin yetakchi faoliyat ekanligini tushuntiradi. Tibbiyot va bolalar psixologiyasi. Tibbiyot — inson salomatligi va kasalliklari, kasalliklaming oldini olish va ulami davolash, shuningdek, salomatlikni mustahkamlash haqidagi fan. Tibbiyot va psixologiyaning o‘zaro hamkorligi natijasida psixosomatika — psixologik omillaming salomatlikka kasalliklar kelib chiqishiga ta’sirini o‘rganadi. Bolalarda uchraydigan ko‘pgina kasalliklarning manbai psixologik xarakterga egadir. Masalan, tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, bronxial astma bilan og‘rigan kasallaming ko‘pchligida bolaligidan ota-onalari his-tuyg‘ulami erkin ifodalash, tashabbus ko‘rsatish imkoniyatini chegaralaganlar. Umumiy psixologiya va bolalar psixologiyasi. Umumiy psixologiya — umumiy psixologik qonuniyatlami, psixologiyaning nazariy tamoyillarini, asosiy kategoriyalarini, metodlarini rganuvchi nazariy va eksperimental tadqiqotlardir. Masalan, umumiy psixologiya tafakkur faoliyatinig xususiyatlari, tafakkur turlari va operatsiyalari haqida umumiy tasawumi hosil qiladi. Bolalar psixologiyasi esa turli yosh bosqichlarida tafakkuming qanday xususiyatlar kasb etishi, uning qanday rivojlanishini o‘rganadi. Bunda u, umumiy psixologiyadagi qarashlarga tayanadi, uning metod va kategoriyalaridan foydalanadi. Ijtimoiy psixologiya va bolalar psixologiyasi. Ijtimoiy psixologiya — psixologiya fanining tarmog‘i bo‘lib, insonlaming ijtimoiy guruhlarga mansubligi bilan taqozolangan xulq— atvori va faoliyatini, shuningdek, shu ijtimoiy guruhlaming o‘zini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Bolalar psixologiyasi bola psixik taraqiyotini o‘rganar ekan, albatta, bolalar guruhi, bu guruhda bolalar o‘rtasida amalga oshuvchi munosabatlami e’tibordan chetda qoldirmaydi. Bolalar psixologiyasi, ayniqsa, bolaning tengdoshlari va kattalar bilan bo‘lgan muloqoti va uning bola rivojlanishiga ta’sirini o‘rganishga alohida e’tibor qaratadi. Bolalar psixologiyasi fanining yosh psixologiyasi tarkibidagi o‘mi Bolalar psixologiyasi — yosh psixologiyasi fanining bo‘limlaridan biridir. Yosh psixologiyasi, shu jumladan, bolalar psixologiyasining psixologiya fanidagi boshqa tarmoqlardan farqi shundaki, u psixik hodisalaming o‘zini emas, balki rivojlanishi va yosh bilan bog‘liq ravishda o‘zgarishini tadqiq etadi. Yosh psixologiyasining bugungi kundagi eng muhim muammolari quyidagilardan iborat: a) turli psixofiziologik funksiyalaming yoshga oid me’yorlarini ilmiy jihatdan asoslab berish; b) individ, shaxsning yetuklik mezonlari va namunalarini aniqlash; c) hayotning turli bosqichlarida insonning real va potentsial imkoniyatlari qanday bo‘lishini aniqlash; d) inson hayotining dastlabki bosqichlari uning kelgusidagi taraqqiyotida qanday rol o‘ynashini tushunish va ilmiy bashorat qilish. Ushbu muammolami hal etish uchun inson hayotining har bir bosqichida — bolalik, o‘spirinlik, yetuklik va qarilikda uning psixikasida ro‘y bergan o‘zgarishlami chuqur o‘rganish talab etiladi. Ayrim o‘rinlarda bolalar psbcologiyasiga sinonim sifatida “genetik psixologiya” tushunchasi ishlatilmoqda. Bu holatni to‘g‘ri deb baholash mumkin emas. Chunki genetik psixologiya psixik jarayonlaming paydo bo‘lishi va rivojlanishini o‘rganadi. Bolalar psixologiyasining predmeti esa faqat psixik jarayonlar taraqqioyti bilangina cheklanib qolmaydi. 1.4. Bolalar psixologiyasi: nazariya va amaliyot Psixologiya fani nazariyasi va amaliyoti ajralmas birlikni tashkil etadi. Albatta, ular o‘rtasida muayyan farqlar mavjud. 0 ‘rtadagi farq ulaming maqsadlari, konseptual apparati, metodologiyasi va ular doirasida amalga oshiriladigan chora-tadbirlarda yaqqol namoyon bo ladi. Fundamental—nazariy tadqiqotlarning asosiy maqsadi amaliyot uchun bo‘lgan ahamiyatidan qa’ti nazar, psixik hodisalar haqidagi bilimlarni kengaytirib borishdan iborat. Amaliy psixologiya esa kundalik hayot bilan bog‘liq konkret muammolami hal etishga qaratilgan tadqiqotlarni o‘tkazadi. Fundamental tadqiqotlarda tadqiqotchi shaxsining ta sirisiz ham ilmiy metod o‘z vazifalarini bajaradi. Ammo amaliy psixologiyada psixolog shaxsi metodning ajralmas qismi boiib hisoblanadi. Nazariy izlanishlarda qo‘llanayotgan metodlarning ishonchliligi, validligi, reprezentativligi muhim ahamiyat kasb etsa, amaliy psixologiyada bular asosiy rolni o‘ynamaydi. Shunga qaramay, bola psixik taraqqiyotiga xos qonuniyatlar va nazariy bilimlami egallabgina haqiqiy professional mutaxassis-psixolog, tarbiyachi bo‘lib yetishish mumkin L.F.Obuxova o‘rinli ta’kidlaganidek, bolalar psixologiyasi sohasidagi nazariy vazifalar hal etilgandan keyin ilmiy bilimlami amaliyotga tatbiq etish imkoniyatlari ham kengayadi. Bolalar psixologiyasi fanining taraqqiyoti ikki asosiy yo‘nalishda kechadi: psixik taraqqiyot manbalari muammosining nazariy hal etilishi va bolalar psixikasini o‘rganishning yanada samaraliroq metodlarini qidirish. Psixik taraqqiyot manbalari muammolarini nazariy hal etish deganda ushbu muammo bilan shug‘ulangan asosiy psixologik maktablar va yo‘nalishlar vakillarining qarashlari tushuniladi. Bola psixikasini o‘rganishning yanada samarali metodlarini qidirish bolalar psixik taraqqiyotiga xos xususiyatlar haqida aniqroq axborot olishga xizmat qiladigan metodlami ishlab chiqishni anglatadi. 2.1. Bola psbdkasini o‘rganish printsiplari Bola psixikasini o‘iganishda tadqiqotchi bir qator pritnsiplar — qoidalaiga tayanishi, ularga rioya etishi lozim bo‘ladi.Bu printsiplar quyidagilardan iborat: Ob’ektivlik prinsipi tadqiqotchidan ma’lumotlar bilan ulaming talqinini aralashtirib yubormaslikni talab qiladi. Masalan, mashg‘ulot davomida bola oynadan tashqariga qarayotgan edi deb aytilsa, bu muayyan hodisa haqidagi ma’lumot bo‘lib hisolanadi. Lekin “bola e’tiborsiz” deb aytish hodisaning talqinidir. Hodisaning o‘zi bilan uning talqinini aralashtirib yubormaslik kerak. Chunki yuqoridagi misolda ham bola oynaga qarab tuigan esa-da, taibiyachi so‘zlariga katta e’tibor berayotgan bo‘lishi mumkin. Sababiynkprintsipi bola shaxsi va ongida yangi sifatlaming hosil bo‘lishini ta’minlovchi barcha shart-sharoit va omillami imkon qadar o‘iganishni talab qiladi. Masalan, mashg‘ulot davomida bola tez-tez oyna tarafga qarayotgan bo‘lsa, bu hodisaning iloji boricha ko‘proq sabablarini aniqlashga urinish kerak: kchadagi biron narsa bola e’tiborini o‘ziga tortdimi, mashg‘ulotda bola charchab qoldimi, o4ilayotgan material bolaga yaxshi tanishmi va hokazo. Sinchkovlik vamuntazamlik printsipi bolapsixikasi shakllanishi www.ziyouz.com kutubxonasi jarayonini, bunda psixolog va pedagoglar ta’sirini sinchkovlik bilan kuzatib borishni talab qiladi.Ushbu printsipga muvofiq oldindan: a) tadqiqot joyi va vaqti aniqlanishi кегак; b) tadqiqotda o‘rganiladigan sinaluvchilar tanlanmasi tuzilishi lozim; c) tadqiqot qaysi vaqtda va qanday vaqt oraliqlarida o‘tkazilishini belgilash zarur. Ushbu bandlar belgilangach, ulardan chetga chiqmaslik kerak, ya’ni qandaydir sub’ektiv sabablar bilan shoshilinch xulosalar chiqarmaslik, tadqiqotni bevaqt tugatish hollariga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Aks holda ob’ektivlik printsipi buzilgan bo‘ladi. 2.2. Psixologik tadqiqotni o‘tkazish shakllari Bolani o‘rganish ikki asosiy shaklda: “ko‘ndalangiga kesim” va “uzunasiga kesim” metodi deb nomlanuvchi tadqiqot shaklida amalga oshiriladi. Tadqiqot ko‘ndalangiga kesim shaklida o‘tkazilganda turii yoshdagi bolalar guruhlarida muayyan psixologik jarayon, holat yoki xususiyat o‘rganiladi va har xil yosh bosqichidagi bolalar ustidan olib borilgan tadqiqot natijalari o‘zaro solishtiriladi. Masalan, D.B.Elkonin kichik, o‘rta va katta maktabgacha yoshdagi bolalaming syujetli-rolli o‘yinlariga xos xususiyatlarni o‘rganib, o‘zaro solishtirib bolalar o‘yinlari taraqqiyotiga xos umumiy qonuniyatni aniqlagan. Ko‘ndalangiga kesim shaklidagi tadqiqotda asosiy e’tibor sinaluvchi bolalar yoshidagi farqlarga qaratUishi kerak. Farq qanchalik kichik bo‘lsa, psLxologtadqiqotchi bola psixikasi va shaxsidagi muhim o‘zgarishlami payqash uchun ko‘proq imkoniyatga ega boiadi. Tadqiqot uzunasiga kesim shaklida o‘tkazilganda bir yoki bir necha bolaning muayyan vaqt oraligidagi hayoti o‘rganiladi. Tadqiqotchi uzluksiz ravishda bir yosh bosqichidan ikkinchisiga o‘tishda bola psixikasi va hulq-atvorida ro‘y beruvchi o‘zgarishlami aniqlab boradi. Masalan, maktabgacha taiim muassasasida yangi dastur bo‘yicha ish boshlangan boisa, muassasaga endi qabul qilingan bolalami 4- 5 yil uzluksiz o‘rganish orqali dastuming bola taraqqiyotiga ta’sirini aniqlash va u haqida xulosa chiqarish mumkin boiadi. Uzunasiga kesim shaklidagi tadqiqot shuningdek, ayrim hollarda longityud www.ziyouz.com kutubxonasi tadqiqot ham deb ataladi. Tadqiqotning bu shakli ancha murakkab va ko‘p vaqt talab etadi. 2.3. Bolalar psixologiyasining asosiy va yordamchi metodlari An’anaviy ravishda tadqiqot metodlari asosiy va yoidamchi metodlarga ajratiladi. Asosiy metodlar — kuzatish va eksperiment — bola taraqqiyoti haqida ishonchli ma’lumot bera oladi. Yordamchi metodlar — test, so‘rov, faoliyat mahsullarini o‘iganish — tasvirlovchi maiumot berib, bu maiumot asosida faqatgina taxminlami ilgari surish mumkin boiadi. Kuzatish. Kuzatish — psixologik tadqiqotning asosiy empirik metodlaridan biri boiib, psixik hodisalami maqsadga muvofiq va tizimli ravishda idrok etishga asoslangandir. Kuzatish — tadqiqot vazifalaridan kelib chiqib maxsus tashkil etilgan idrok jarayonidir. Kuzatish quyidagi talablaiga javob berishi kerak: 1. Kuzatishdan oldin uning maqsadi aniq belgilanishi kerak: bola psixikasi, xulq-atvori va faoliyatining qaysi tomonlari kuzatilishini aniqlashtirish lozim. 2. Kuzatish ob’ektiv bo‘lishi kerak: kuzatishda faqat u yoki bu holat, hodisani qayd etish, uni sub’ektiv talqin etishga o‘tmaslik lozim. 3. Kuzatish muntazam, katta vaqt oraliqlarisiz o‘tkazilishi kerak. 4. K uzatish shunday o ‘tkazilishi kerakki, bola uning kuzatilayotganini bilmasligi lozim. Kuzatishni amalga oshirayotgan tadqiqotchi kuzatilayotgan hodisalami tez qayd eta olish mahoratiga ega boiishi zarur. Kuzatishning quyidagi turlari mavjud: a) ichki kuzatish, tashqi kuzatish va kiritilgan kuzatish; b) standartlashtirilgan va standartlashtirilmagan kuzatish; c) frontal va tanlanma kuzatish. Kuzatish metodining asosiy kamchiligi shundaki, unda kuzatilayotgan hodisalarga faol ta’sir ko‘rsatish, ulami o‘zgartirish, kuzatish amalga oshirilgan vaziyatni xuddi shunday ko‘rinishda qaytadan yaratish imkonsisdir. Shunga qaramay bu metod haligacha asosiy psixologik metodlardan biri boiib kelmoqda. www.ziyouz.com kutubxonasi Eksperiment. Eksperiment — ilmiy bilishning asosiy metodlaridan biri. Uning kuzatishdan asosiy farqi shundaki, unda tadqiqotchi o‘rganilayotgan vaziyatga faol ta’sir ko‘rsatadi, bir yoki bir necha o‘zgaruvchilar bilan manipulyatsiyani amalga oshiradi. Eksperimentda psixik xususiyatlar maxsus sharoitlarda o‘iganiladi. Eksperimentning ikki turi farqlanadi: laboratoriya ekspermenti va tabiiy eksperiment. Laboratoriya eksperimenti maxsus jihozlangan joylarda, qattiq nazorat ostida amalga oshiriladi. Tabiiy eksperiment chog‘ida esa sinaluvchi eksperiment ob’ekti ekanini bilmaydi. Bu holat laboratoriya eksperimentida vujudga keladigan emotsional zriqish, tadqiqot natijalarini o‘zgartirib yuborishga intilish kabi sinaluvchiga xos xususiyatlami bartaraf etish imkonini beradi. Masalan, maktabgacha yoshdagi bolaning xotirasini o‘iganish uchun uni alohida xonaga olib chiqib, shu yerda unga bir qator szlami o‘qib berib, so‘ngra qaytarishni talab qilish mumkin. Ammo mazkur sharoit bola uchun odatiy emas. Shuning uchun bolaning ichki emotsional zo‘riqishi (xavotiiga tushishi, shubhalana boshlashi va hokazo) unga topshiriqni imkoniyatlari darajasida boshlashi uchun yo‘1 qo‘ymaydi. Demak, eksperimentdan olingan natijalami haqqoniy deb bo‘lmaydi. Bordi-yu, bola bilan o‘yin o‘ynab, unga xaridor rolini berib aytilgan narsalarni “do‘kondan” xarid qilish vazifasi topshirilgan bo‘lsa, u olib kelgan narsalariga qarab nimani eslab qolganini, nimani unutganini aniqlash qiyin emas. Demak, shunday shaklda tabiiy eksperiment natijalari ancha haqqoniy bo‘ladi. Eksperimental tadqiqotni tashkil etish va amalga oshirishda bir qator talablarga rioya qilish kerak. Ushbu talablar G.U.Uruntayeva va Yu.A.Afonkina tom onidan tizim lashtirilgan bo‘lib, ular quidagilardan iborat: 1. Rejalashtirish bosqichida tadqiqot maqsadini, sinaluvchilar tarkibini aniq belgilash, eksperimentda ishlatiladigan usullar, eksperimentni o‘tkazish sharoitini (joy va vaqtini) aniqlashtirish, barcha sharoitlami oldindan yaratib qo‘yish zarur. 2. Eksperimentni o‘tkazish jarayonida tadqiqotda ishtirok etayotgan bola bilan o‘zaro ishonchga asoslangan munosabatni o‘matish, www.ziyouz.com kutubxonasi muloqotga do‘stona, iliq ohang baxsh etish, bolani o‘z oldiga tqazish, bolaning xatolariga ortiqcha e’tibor bermaslik, sinov sur’atlarini bolaning individual—psixologik xususiyatlariga moslashtirish zarur. Bola bilan o‘tkazilayotgan eksperiment uzoq davom etmasligi, unga eksperiment jarayonida o‘zgarishlar kiritmaslik kerak. Odatda eksperimentda tadqiqotchidan tashqari eksperiment bayonnomasini to‘ldiruvchi shaxs ham ishtirok etadi. Eksperimentning yana ikki turi-aniqlovchi eksperiment va shakllantiruvchi eksperim ent ham farqlanadi. A niqlovchi eksperimentda bola psixik taraqqiyotiga xos muayyan xususiyatlar qayd etiladi. Masalan, ota-onalar o‘rtasidagi nizolarnng bola emotsional holatiga ta’sirini aniqlash mumkin. Buning uchun nizoli oilada voyaga etayotgan bolalami aniqlash va ulaming emotsional holatini o‘rganish hamda olingan natijalami boshqa bolalaming natijalari bilan solishtirish kerak bo‘ladi. Solishtirish natijalari shunday hodisa-ota-onalaming o‘zaro nizosi va bola emotsional rivojlanishi o‘rtasida aloqadorlik mavjudligini ta’kidlaydi. Shakllantiruvchi eksperimentda sinaluvchiga faol ta’sir ko‘rsatilishi oqibatida unda ro‘y beradigan o‘zgarishlar aniqlanadi. Masalan, ota-ona o‘rtasidagi munosabatlaming yaxshilanishi bola emotsional holatga qanday ta’sir ko‘rsatishini aniqlash mumkin. Buning uchun ota-onasi o‘rtasidagi munosabat yaxshilangan bolalar emotsional sohasiga xos xususiyatlar bilan ota-onasi o‘rtasidagi munosabat nizoli bo‘lib qolayotgan bolalar emotsional xususiyatlarini o‘zaro solishtirish yoki bolaning awalgi emotsional xususiyatlari bilan keyingilarini o‘zaro qiyoslash kerak. Shuningdek, ayrim hollarda nazorat eksperimenti ham farqlanadi. Bu eksperiment ko‘p jihatdan aniqlovchi eksperimentga o‘xshab ketadi. Uni o‘tkazishdan ko‘zlangan maqsad faol ta’sir ko‘rsatilgan guruhdagi o‘zgarishlarda aynan ta’siming roli qanday bo‘lganini aniqlashdan iborat. Buning uchun faol ta’sir ko‘rsatilgan guruh bilan hech qanday ta’sir ko‘rsatilmagan nazorat guruhining natijalari o‘zaro solishtiriladi. Agar o‘rtadagi farq ancha sezilarli bo‘lsa, demak, birinchi guruhdagi o‘zgarishlarga aynan o‘tkazilgan ta’sir sabab bo‘lgan degan xulosaga kelinadi. www.ziyouz.com kutubxonasi So‘rov. So‘rov —tadqiqotchi va respondentning bevosita yoki bilvosita o ‘zaro muloqoti davomida birlamchi verbal axborot yig‘ishga yo‘naltirilgan metod. So‘rov anketa yoki intervyu shaklida o‘tkazilishi mumkin. Anketa yordamida so‘rov o‘tkazilganda sinaluvchi yozma savollarga, intervyuda esa og‘zaki savollarga javob qaytaradi. So‘rov quyidagi bosqichlarga bo‘linadi: 1. “Epigraf”. Bunda sinaluvchining fikrlari muayyan yo‘nalishga solinadi, sinaluvchilar savollarga javob berishga undaladi. 2. “Ko‘rsatma”. Bunda sinaluvchiga so‘rov jarayonida savollarga qanday javob qaytarish, undan olingan maiumotlar nima maqsadda ishlatilishi haqida m aium ot beriladi. 3. “So‘rovga moslashish”. Bunda sinaluvchi savollarga javob berishga yo‘naltiriladi, unda o‘ziga nisbatan ishonch hosil qilinadi, u bilan o ‘zaro ishonchga asoslangan munosabat o‘matiladi, unda savollarga o ‘zing xoxlaganday javob qaytarish mumkin, degan taasurot hosil qilinadi. Buning uchun so‘rovda dastlab emotsional-neytral, oson, umumiy savollar beriladi. 4. “Maqsadga erishish”. Bunda zarur boigan asosiy maiumotlar qoiga kiritUadi. Buning uchun ushbu bosqichda tadqiqotchi uchun ham, sinaluvchi uchun ham muhim boigan savollar beriladi. 5. “Zo‘riqishni bartaraf etish”. Bunda so‘rovdagi masalalar va savollar xususida, butun so‘rov jarayoni haqida yig‘ilgan hissiyotlar bartaraf etiladi. Buning uchun soTov so‘ngida nisbatan oson, ijobiy emotsional savollar berilishi, masalan, sinaluvchining ijtimoiy demografik xususiyatlari haqidagi savollar berilishi mumkin. Sinaluvchiga beriladigan savoUar bir-biridan alohida va ajralgan emas. Ular yaxUt bir zanjiming halqalaridir. So‘rovdagi bir savol keyingisi bilan bogiiq holda idrok etiladi. Shu tufayli quyidagi holatlaiga so‘rov jarayonida alohida e’tibor berish lozim: 1. Bir savol va unga beriladigan javob keyingi savoUarga beriladigan javoblarga ta’sir o‘tkazmasligi kerak. 2. Muayyan savoldan keyingi savol umuman boshqa mavzularga o‘tib ketgan bo‘lmasligi, bir savoldan boshqasiga o‘tishda mavzu keskin o‘zgartirilmasligi lozim. www.ziyouz.com kutubxonasi 3. Savollaming tashqi ifodalanishi sinaluvchilami u bilan ishlashga jalb eta olishi kerak (simmetrik to‘g‘ri bo‘lishi, yozuv yoki og‘zaki murojaat orqali beriladigan savollar chiroyli va tushunarli bo‘lishi zarur). 4. Sinaluvchilaming individual xususiyatlari va so‘rovning uzunligi bir-biriga mos bo‘lishi (masalan, ota-onalar bilan so‘rov o‘tkazishda 5-6 savoldan iborat kichik anketalardan foydalanish) zarur. 5. So‘rov so‘ngida sinaluvchiga minnatdorchilik va tashakkur izhor etilishi — “Javoblaringiz uchun tashakkur”, “Yordamingiz uchun rahmat” kabi ifodalaming keltirilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Proyektiv metodlar. Proektiv metod — shaxsni o‘iganish metodlaridan biri. Unda shunday eksperimental vaziyatlar yaratiladiki, bu vaziyatlar sinaluvchilar tomonidan talqin etilishi mumkin bo‘ladi. Aynan sinaluvchining bergan talqinini tahlil etish orqali uning shaxsi haqida muayyan xulosalar chiqariladi. Yüklə 30,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|