Mavzu: bozor iqtisodiyoti jarayonlarini modellashtirish iqtisodiy masalalarni grafik usulda yechish va tahlil qilish

4. Deformasiyalashgan bozor iqtisodiyoti. Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan totalitar, markaziy rejalashtiriladigan tizim deformasiyalashgan bozor iqtisodiyotiga eng yorqin misol bo’la oladi. U o’zining quyidagi jihatlari:
1. Turli mulk shakllariga asoslangan bozor subyektlarining yo’qligi.
2. Resurslarni taqsimlash haddan tashqari markazlashtirilib, tijorat faoliyatida mustaqillikning yo’qligi.
3. Ishlab chiqarishda monopoliyalarning hukmronligi.
4. Talab va taklif muvozanatining buzilishi, uning borgan sari kuchayib borishi.
5. Milliy ishchi kuchi bozorining yo’qligi.
6. Tovar-pul munosabatlarining deformasiyalashuvi, nobozor munosabatlarning ustunligi.
7. Samarali xo’jalik faoliyati yuritishga intilishning yo’qligi, barcha subyektlar iqtisodiy manfaatlarining deformasiyalashuvi va boshqalar bilan xarakterlanadi.
Natijada:
a) tovar taqchilligi kuchayadi;
b) iste’molchilarning tanlab olish imkoniyati tobora cheklana boradi;
v) «pinhoniy iqtisodiyot», chayqov bozori tobora gullab-yashnab boradi.
Bozor iqtisodiyoti deformasiyalashuvini tugatish orqaligina, bozorning rivojlanishi uchun normal sharoit yaratilgan taqdirdagina uning salbiy oqibatlarini tugatish mumkin.
Bozor iqtisodiyotining ibtidoiy hamda madaniylashgan bosqichlari o’rtasida katta farq mavjud. Bozor iqtisodiyoti yetuklik bos-qichiga ko’ra o’zining sifat belgilari bilan farq qiladi.
Bozor iqtisodiyotining mohiyati uning asosiy belgilarida namoyon bo’ladi. Ular quyidagilar:
1. Bozor iqtisodiyoti mulkchilikning turli-tumanligiga asoslanadi. Ћar qanday jamiyatning iqtisodiy asosi, iqtisodiy tizimi mulkchilikdan boshlanadi. Mulk egasi bo’lish yoki bo’lmaslikka qarab, jamiyatda har bir kishining mavqyei, ya’ni sosial maqomi yuzaga keladi.
Barcha mulk shakllari tengligini ta’minlash asosida mulk monopoliyasi (yakka hokimligi)ga yo’l qo’yilmaydi. Mulk shakllari cheklanmagan holda rivojlanadi. Mulk shakllariga xos tarzda xo’jalik yuritish usullari ham turli-tuman bo’lib, bu o’z navbatida birinchidan, har bir insonning tabiat in’om etgan aql-zakovati, farosati va boshqa xislatlariga ko’ra faoliyat turini erkin tanlash imkonini beradi. Mulkchilik turli shakllarining mavjudligi va ularning tengligi iqtisodiy plyuralizmning asosidir. Ikkinchidan, mulkchilikning turli-tumanligi jamiyatda raqobat kurashi bo’lishi uchun zarur muhit yaratadi. Bularsiz jamiyat taraqqiyotiga erishib bo’lmaydi (IV bob).