Mavzu: Davlat budjetining tashqi iqtisodiy faoliyat bóyicha daromad va xarajatlar. Kirish


Tashqi iqtisodiy aloqalarning davlat iqtisodiyoti rivojiga ta’siri



Yüklə 93,02 Kb.
səhifə3/6
tarix27.12.2023
ölçüsü93,02 Kb.
#200609
1   2   3   4   5   6
Davlat budjetining tashqi iqtisodiy faoliyat bóyicha daromad va xarajatlar

Tashqi iqtisodiy aloqalarning davlat iqtisodiyoti rivojiga ta’siri

Buyuk iqtisodchi ilgari surgan tamoyilda ratsional fikrga tayanuvchi xo‘jalik sub’ektining maqsadga muvofiq muomala tamoyillari tashqi savdo sohasiga ko‘chiriladi: tadbirkor o‘z mamlakatidagiga nisbatan past narxda xorijdan tovar sotib olar ekan, o‘z mamlakatida ma’lum ustunliklar natijasida ishlab chiqarish arzon tushadigan tovar tayyorlashni maqsad qiladi. Bunday vaziyatda davlatning xalqaro savdodagi roli eng kam darajaga pasaydi, tovarlar oqimini esa, bozordagi “ko‘rinmas qo‘l”, ya’ni raqobat belgilaydi.


Shunday qilib, mehnat taqsimoti va mamlakatlarning o‘zlari mutlaq ustunlikka ega bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi, keyinchalik, esa, ya’ni ichki ehtiyojlari qondirilgandan so‘ng, bu tovarlarni boshqa mamlakatlarda kam sarf harajatlarga ega bo‘lgan tovarlarga ayirboshlash o‘zaro savdo qiluvchi mamlakatlarga resurslarni tejash hisobiga xarajatlarni qisqartirish imkonini beradi. Demak, mamlakatlarni kamroq xarajatlar bilan biror bir mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi shu mamlakat uchun qo’shimcha foyda keltiradi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning an’anaviy va eng rivojlangan ko‘rinishi tashqi savdo hisoblanadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar umumiy hajmining 80 %i savdoga to‘g‘ri keladi.
Har qanday mamlakat uchun tashqi savdoning roli nihoyatda muhimdir. J. Saksning fikricha, “Dunyodagi har qanday davlatning iqtisodiy muvaffaqiyati tashqi savdoda ko’rinadi. Hozirgi davrgacha 66 hech bir mamlakat jahon iqtisodiy tizimidan ajragan holda, sog‘lom iqtisodiyot hosil qila olgani yo‘q”.
Tashqi savdo xalqaro mehnat taqsimoti asosida paydo bo‘ladigan turli davlatlar tovar ishlab chiqaruvchilari o‘rtasidagi aloqalarning bir shakli bo‘lib, u mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy bog‘liqlikni namoyon qiladi.
Mamlakatlar iqtisodiyotidagi axborot texnologiyalar inqilobi ta’siri ostida ro‘y berayotgan tarkibiy o‘zgarishlar, sanoat ishlab chiqarishining ixtisoslashuvi va birlashuvi (kooperatsiya) milliy xo‘jaliklarning o‘zaro hamkorligini kuchaytirmoqda. Bu esa, xalqaro savdoning faollashuviga imkon yaratmoqda. Shu bilan birga xalqaro savdo ishlab chiqarishga nisbatan, tezroq o‘smoqda. Tashqi savdo aylanmasini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, jahonda ishlab chiqarish 10 % ga ko‘payganda jahon savdosi 25-30 % ga o‘sib borayotganini kuzatish mumkin.
“Tashqi savdo” deganda bir mamlakatning boshqa mamlakat bilan haq to‘lanadigan olib kirish, ya’ni, import va haq to‘lanadigan olib chiqish, ya’ni, eksportdan iborat savdosi nazarda tutiladi.
Tashqi savdo faoliyati tovar ixtisoslashuviga ko‘ra tayyor mahsulotlar savdosi, mashina va uskunalar savdosi, xom-ashyo savdosi va xizmatlar savdosiga bo‘linadi.
Dunyodagi barcha mamlakatlarning haq to‘lanadigan tovar aylanmasining yig‘indisi xalqaro savdo deb ataladi.
Tashqi savdo tushunchasining tor doiradagi ma’nosi ham mavjud bo’lib, masalan, sanoati rivojlangan mamlakatlarning tovar aylanmasi yig’indisi, rivojlanayotgan va qoloq mamlakatlar tovar aylanmasi yig’indisi va h.k.
Barcha davlatlar oldida tashqi savdo bo’yicha o’z milliy siyosatini tanlash muammosi yuzaga keladi va bu mavzudagi tortishuvlar ikki asr mobaynida davom etib kelmoqda.
Jahon xo‘jalik tizimida globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi natijasida milliy iqtisodiyotlarning bir-biriga bog‘liqligi ortib, tashqi iqtisodiy faoliyat barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning muhim omiliga aylanib bormoqda. Bunday sharoitda alohida olingan mamlakat faqat o‘z ichki imkoniyatlariga tayanib ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda biror bir jiddiy natijalarga erishishi mushkul hisoblanadi3.
Garchi so‘nggi yillarda xalqaro iqtisodiy aloqalarda tovar eksportiga nisbatan investisiyalarni bevosita xorijga chiqarish yuqori sur’atlarda o‘sayotgan bo‘lsa-da, jami jahon xo‘jalik aloqalarining 4/5 qismi xalqaro savdo hissasiga to‘g‘ri keladi. Bu, eng avvalo, xalqaro savdoning milliy iqtisodiyotdagi ahamiyati va xalqaro iqtisodiy aloqalardagi o‘rni bilan izohlanadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy iqtisodiyot rivojlanishiga quyidagi yo‘nalishlarda ta’sir ko‘rsatadi:
  • milliy iqtisodiyotning resurslar bazasi kengayadi;


  • milliy xo‘jaliklarda takror ishlab chiqarish jarayonlari intensivlashadi: ommaviy ishlab chiqarishni tashkil etish uchun imkoniyat yuzaga keladi, uskunalarning yuklanganlik darajasi oshadi, yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish samaradorligi o‘sadi;


  • jamg‘arish va sanoatlashuv imkoniyatlari kengayadi, iqtisodiy o‘sish sur’atlari jadallashadi, tabiiy va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi oshadi, pirovard natijada mehnat unumdorligining o‘sishi yuz berib, kishilar daromadlari ko‘payadi;


  • eksport hajmining o‘sishi yangi ish o‘rinlarining barpo etilishiga olib keladi;


  • mamlakatning xalqaro ixtisoslashuv darajasi ortadi va h.k.


Xalqaro savdoning xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida tutgan o‘rni esa quyidagilar bilan belgilanadi:


Birinchidan, jahon xo‘jalik aloqalarining barcha shakllari – chetga kapital chiqarish, ishlab chiqarish kooperatsiyasi, ilmiy-texnika hamkorligi xalqaro savdo orqali amalga oshadi.
Ikkinchidan, tovarlar xalqaro savdosining rivojlanishi pirovard natijada xalqaro xizmatlar almashinuvi darajasini belgilab beradi.
Uchinchidan, xalqaro savdoning rivojlanishi mintaqaviy integratsiya jarayonlari jadallashuvining muhim sharti hisoblanadi va xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuviga olib keladi.
To‘rtinchidan, xalqaro savdoning jadal rivojlanishi xorijiy investisiyalar va xalqaro hisob-kitoblarni rag‘batlantiradi.
Xalqaro savdoning mohiyati, uning sabablari ko‘plab iqtisodchilar e’tiborini o‘ziga jalb etib kelgan. Xalqaro savdoning4 mohiyati, undan kutiladigan moddiy farovonlik masalalarini dastlab merkantilistlar izohlab berishga harakat qilganlar.
Merkantilistlar mamlakat boyligining asosini oltin (pul) tashkil etadi deb hisoblaganlar va ularning tashqi savdo nazariyalari shu g‘oyaga asoslangan.
Merkantilistlar fikricha, tashqi savdo mamlakatdagi oltin miqdorini saqlab qolish va ko‘paytirishga qaratilmog‘i lozim. Shu sababli mamlakat aholisi turmush farovonligini yaxshilash uchun imkon qadar mahsulotlarni ko‘proq eksport qilishi va kamroq import qilishi zarur, eksport va import o‘rtasidagi tafovut esa milliy boylikning o‘sishi hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda davlat eksportni har tomonlama qo‘llab-quvvatlashi va importni cheklashi lozim. Ayni vaqtda “ilk” merkantilistlar va “kech” merkantilistlar qarashlarida biroz tafovut mavjudligini ta’kidlab o‘tish lozim.
Ushbu maktab vakillarining tashqi savdo nazariyasini rivojlantirishdagi xizmatlari shundaki, ular birinchilardan bo‘lib tashqi savdo muammolariga e’tibor qaratdilar, uning mamlakat iqtisodiy rivojlanishidagi ahamiyatini ta’kidladilar, eksport va importga sarflanadigan xarajatlarning muayyan nisbatini asoslab berdilar.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning noiqtisodiy usullari yoki bojxona tariflariga asoslangan tartibga solish bojxona to'lovlarining umumiy tizimiga kiradigan import va eksport tariflarini qo’llash bilan bog’langan.
Bojxona tartibi – bojxona maqsadlari uchun bojxona ittifoqining bojxona hududida yoki undan tashqarida tovarlarni ishlatish va (yoki) tasarruf etish talablari va shartlarini belgilovchi me'yorlar majmui. Bojxona tartibi bojxona tartibga solish maqsadlari uchun belgilanadi. Tarif va tarifsiz tartibga solish mavjud.
Tarifni tartibga solish – bojxona bojlari, bojxona tartibi va qoidalarini qo'llashga asoslanadigan tashqi savdo faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish usullari majmui. Tashqi savdo aylanmasiga ta'sir qilishning narx omili qo’llaniladi. Bojxona-tarif orqali tartibga solish elementlari quyidagilardir:
  • tashqi iqtisodiy faoliyatning tovar nomenklaturasi.


  • bojxona tarifi – bojxona bojlari stavkalari majmui.


  • tovarlarning kelib chiqish mamlakati (Mumkin qadar qulaylik yaratish rejimi yoki preferensiyalarning umumiy rejimi).


  • bojxona qiymati va uni aniqlash usullari.


Bojxona tartibi Bojxona bojlari bojxona tarifida birlashtiriladi – tashqi iqtisodiy faoliyatning tovar nomenklaturasiga muvofiq tizimlashtirilgan, qonunchilik darajasida belgilangan bojxona bojlari stavkalari majmui.


Shuningdek, bojxona tarifi tushunchasi, tashqi savdo siyosatining maxsus vositasi va bojxona bojining aniq stavkasini bildiradi. Hozirgi vaqtda har bir tovar guruhi uchun ikki yoki undan ortiq stavkalarni belgilaydigan "ko'p pog’onali tariflar" keng tarqalgan. Ular ma'lum bir mamlakatga (mamlakatlar guruhiga) qo'llaniladigan savdo-siyosiy rejimga qarab, bojxona to'lovlarining differentsiatsiyalashgan stavkalaridan foydalanishga imkon beradi, ya’ni bir xil tovarlardan turli darajadagi bojlar undiriladi.
Bojxona solig’i – muayyan mamlakatning bojxona chegarasini kesib o'tishda olinadigan soliq.
Bojxona boji – import, eksport yoki tranzit vaqtida bojxona davlat organlari tomonidan undiriladigan majburiy to'lov bo'lib, bu boshlang'ich narxni oshishiga olib keladi.
Bojlar quyidagi uchta vazifani bajaradi:

  1. fiskal – import va eksport bojlariga taaluqli, chunki ular davlat byudjetining tushumlaridan biridir;

  2. protektsionistik (himoyalovchi) – import bojlarini nazarda tutadi, chunki ularning yordami bilan davlat mahalliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy raqobatdan himoya qiladi;

  3. balanslovchi – ayrim sabablarga ko'ra ichki narxi jahon narxidan past bo'lgan mahsulotlar eksportining oldini olish uchun belgilangan eksport bojlarini nazarda tutadi.
    Bojxona5 bojlari quyidagicha tasniflanishi mumkin:
  • import bojlari–tovarlarni bojxona hududiga olib kirishda olinadigan bojlar.


  • eksport bojlari – eksport tovarlari davlatning bojxona hududidan tashqariga chiqarilganda olinadigan bojlar.


  • tranzit bojlari – tranzit orqali milliy hududni kesib o'tgan tovarlar uchun olinadigan bojlar. Xalqaro tranzit – bu chet el yuklarini tashishdir, unda jo’natish va borar joylari ma'lum bir mamlakatdan tashqarida bo’ladi.


Hisoblash yoki undirish usuliga ko’ra:


  • Advalor – soliqqa tortiladigan tovarlarning bojxona qiymatidan foiz shaklida undiriluvchi boj.


  • Spesifik – soliqqa tortiladigan tovarning har birligidan belgilangan miqdorda undiriladi.


  • Aralash – yuqoridagi har ikkala turdagi boj birgalikda qo’llaniladigan boj. Kelib chiqishiga ko’ra:


  • Avtonom – davlat hokimiyati organlarining bir tomonlama qarorlari asosida belgilanadi. Uning stavkalari tashqi savdo hamkorlari bo'lgan mamlakatlar bilan kelishmasdan vakolatli organning qarori bilan o'zgartirilishi mumkin.


  • Konvension – ikki yoki ko'p tomonlama savdo shartnomasi (kelishuv) asosida belgilanadi. Bunday bojlar faqat ushbu hujjatda ko'rsatilgan mahsulotlarga nisbatan qo'llaniladi. Bunday bojlarning stavkalari bir tomonlama o'zgartirilishi mumkin emas; ularni qo'llash muddati tegishli hujjatning amal qilish muddati bilan belgilanadi.


  • Imtiyozli (preferentsial) – muayyan mamlakatlardan muayyan tovarlarni import qilishni rag'batlantirish uchun chegirmali holda qo'llaniladigan imtiyozli bojlar.


Qo’llash xarakteriga ko’ra:


  • Kompensatsion – ishlab chiqarilishida subsidiyalar ishlatilgan tovarlarni import qilish milliy ishlab chiqaruvchilariga zarar yetkazgan yoki ularning faoliyatini tashkil etish va kengaytirishga to'sqinlik qiladigan hollarda qo’llaniladigan bojlar.


  • Dempingga qarshi – mamlakat xududiga o'zining haqikiy narxidan past narxda tovar olib kirilishi natijasida milliy ishlab chiqaruvchilarga zarar yetkazilsa, bu mahsulot importidan undiriladigan boj. Import qilinadigan tovarlar narxini normal deb e'tirof etilgan darajaga moslashtirish uchun belgilanadi.


  • Maxsus bojlar – agar tovarlar mamlakatning bojxona hududiga mahalliy ishlab chiqaruvchilariga zarar yetkazadigan yoki tahdid soladigan miqdorda va sharoitlarda olib kirilsa himoya chorasi sifatida; ikkinchidan, boshqa davlatlar yoki ular ittifoqlarining mamlakat manfaatlarini kamsituvchi diskriminatsion va boshqa harakatlariga javob sifatida qo'llaniladi.






  1. Yüklə 93,02 Kb.

    Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin