Mavzu: Debitorlik va kreditorlik qarzlarining tahlili

Tahlil etishning asosiy maqsadi
– debitorlik va kreditorlik
majburiyatlari aylanish davrini tezlashtirish asosida korxonaning
moliyaviy holatini yaxshilash borasida chora-tadbirlar belgilashdan
iborat. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bo’yicha hisobot,
ma’lumotnoma har oyning 1-sanasida tuzilib, tegishli tashkilotlarga
topshiriladi. Ushbu ma’lumotnomadan korxonaning majburiyatlar
balansini ham tuzish mumkin.
Tahlil etishda korxonalarning muayyan davrga bo’lgan o’zaro
debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining holatiga,
tarkibiga
,
tashkil topish muddatlariga, yuzaga chiqish sababalariga, debitorlik
va kreditorlik majburiyatlarning oqlanuvchanligiga, debitorlik va
kreditorlik majburiyatlari bo’yicha dargumon qarzlarning yuzaga
chiqishiga baho beriladi.

---

Korxonalarning debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini o’rganishda
moliyaviy tahlilning asosiy vazifalari:
• Debitorlik va kreditorlik qarzlarining yuzaga chiqish sabablarini
o’rganish;
• Korxonaning debitorlik va kreditorlik qarzlari holatiga baho berish;
• Debitorlik va kreditorlik qarzlarining vujudga kelish muddatlari bo’yicha
tasniflagan holda o’rganish;
• Kreditorlik qarzlarining tarkibiy tuzilishi va dinamik o’zgarishlariga baho
berish;
• Debitorlik va kreditorlik qarzlarining aylanuvchanligiga baho berish;
• Muddati o’tgan debitorlik va kreditorlik qarzlarining mavjudligini va
ularni tugatish yo’llarini o’rganish;
• Qarzlarni kamaytirish bo’yicha mavjud imkoniyatlarni ko’rsatib berish va
hakozo.

---

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning debitorlik va kreditorlik
qarzlarini o’rganishda asosiy axborot manbalari bo’lib
quyidagilar hisoblanadi:
• Korxonaning «Buxgalteriya balansi” (1-shakl) ma’lumotlari;
• “Debitorlik va kreditorlik qarzlar haqida ma’lumotnoma”dan;
• Buxgalteriya hisobining debitorlik va kreditorlik qarzlarini aks ettiruvchi
tegishli schyot ma’lumotlari.

---

2. Buxgalteriya balansi bo’yicha debitorlik va kreditorlik qarzlarining
vujudga kelish sabablari
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bevosita korxona bilan
qarshi tamon o’rtasidagi o’zaro hisob kitoblarda kelib chiqadigan
majburiyatlardir. Bu majburiyatlar korxona bilan mol yetkazib
beruvchilar yoki xaridorlar o’rtasidagi munosabatlarda, korxona
bilan bank tashkilotlar o’rtasida, korxona bilan soliq organlari
o’rtasidagi, korxona bilan ijtimoiy taminot bo’limlari va turli jamoat
tashkilotlari, shuningdek, xodimlar,
mulk egalari
, aksionerlar va
investorlar bilan bo’ladigan munosabatlarda yuzaga keladi. Ularning
yuzaga kelishining asosiy sababi hisob kitoblarda vaqtning
o’zgaruvchanligidir. Ya’ni bugun ortilgan mahsulot ham puli
to’langunga qadar debitorlik va kreditorlik majburiyatlar qatoriga
kiritiladi. Bunda daromad va xarajatlarning yuzaga chiqishi bilan ular
bo’yicha hisob kitoblarning amalga oshishi orasida farqlanish kelib
chiqadi.

---

Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining yuzaga kelishi bo’yicha quyidagi
sabab qatorlarini tarkiblash mumkin:
• o’zaro hisob kitoblarda tomonlarning to’lov lag’qatiga ega emasligi;
• tovarlarni ortib jo’natish va sotishda hisob kitoblarning zamonaviy
shakllarining cheklanganligi;
• mulk va unga egalik qilishda mas’ullik hissining yuqligi;
• o’zaro shartnomaviy munosabatlarning yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi;
• daromadlarni tan olish yuzasidan korxonalar tarmoq xususiyatidan kelib
chiqilmaganligi;
• xarajatlar tarkibiga kiruvchi ish va xizmatlarni hisobga olishda qat’iy
hujjatlashtirish mezonlarining yo’qligi;
• kredit tashkilotlari bilan mijoz o’rtasida bo’ladigan munosabatlarda
korxonalar faoliyatini baholashning uslubiy asoslaridagi kamchiliklar;
• sug’urta tashkilotlari bilan korxonalar o’rtasidagi munosabatlarda qat’iy
davlat qonunchilik mexanizmining mavjud emasligi va h.k. sabablarni
kiritish mumkin.

---

Biz yuqorida belgilagan edikki, korxonada debitorlik va
kreditorlik majburiyatlarining yuzaga kelishining asosiy
sababi hisob kitoblarda to’lovlar muddatining yoki
sanasining turli hisobot davriga tushib qolishidir. Bunda
debitorlik kreditorlik majburiyatlarining yuzaga chiqishiga
har qanday holda ham yo’l qo’yiladi. Agarda mahsulotlar
ortib jo’natish orqali sotiladigan bo’lsa bunda to’lovlar
amalga oshish sanasiga qadar, agarda tovarlar pulini
oldindan to’lash asosida sotiladigan bo’lsa bunda ham
tovarlarni jo’natish sanasiga qadar majburiyat, qarz
sifatida hisobda aks etttiriladi.
Debitorlik
va
kreditorlik
majburiyatlar
bo’yicha
hisobot, ma’lumotnoma har oyning 1-sanasiga tuziladi va
tegishli tashkilotlarga topshiriladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxona balansi, ya’ni
har chorakda tuziladigan korxona aktivlari, kapitali va
majburiyatlari holati to’g’risidagi hisobotda ham aks
ettiriladi.

---

3. Debitorlik va kreditorlik qarzlari balansini tuzish. Muddati
uzaytirilgan qarzlarning vujudga kelish sabablari
Korxonalarning debitorlik va kreditorlik qarzlariga baho
berishda ularni balan holatiga keltirib o’rganish ham mumkin
bo’ladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi ular orasidagi o’zaro
tenglik nisbatini xarakterlaydi. Bunda debitorlik majburiyatlarining
kreditorlik majburiyatlaridan ortib ketishi yoki aksincha holatlari
ifodalanadi.
Tahlilda
muddati
uzaytirilgan
debitorlik
va
kreditorlik
majburiyatlarining yuzaga kelishiga alohida ahamiyat beriladi.
Negaki, muddati o’tkazib yuborilgan majburiyatlar korxonaning
moliyaviy ahvolini mushkullashishi va moliyaviy barqarorligining
buzilishiga olib keladi. O’z navbatida korxonaning to’lov layoqati
buziladi.

---

Muddati o’tkazib yuborilgan majburiyatlarning yuzaga chiqish
sabablari sifatida quyidagilarni keltirib o’tish mumkin:
- Korxonada moliyaviy holatning nosog’lom ekanligi ;
- Korxonaning to’lov layoqatiga ega emasligi;
- Likvid mablag’lari aylanuvchanligining uzoqligi;
- Shartnoma majburiyatlariga va to’lov shartlariga amal etmaslik;
- Xo’jalik shartnomalari buzilishidan ko’riladigan zararlarning to’g’ri
qoplanmasligi (shartnomalar buzilishida qo’llaniladigan choralarga
amal etmasligi);
- Zamonaviy hisob-kitob shakllariga yo’l berilmaganligi va hakozolar.

---

• Debitorlik-kreditorlik majburiyatlarining undirib olish muddati 3 oy qilib yoki 90
kalendar kun qilib belgilangan.
Ushbu muddatdan so’ng debitorlik kreditorlik
majburiyatlari nazoratga olinadi xamda ularning holati bo’yicha davlat
qonunchiligiga muvofik javobgarlik shartlari (ma’muriy va moliyaviy) belgilangan.
• Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini hisobdan chiqarish muddati sifatida
huquqiy shaxslar o’rtasida ham, korxona bilan jismoniy shaxslar o’rtasida ham 3
yil muddat qlib belgilangan.
Ushbu muddatda to’lanmagan yoki undirib
olinmagan majburiyatlar, qarzlar korxona foyda va zararlariga olib boriladi.
Muddati o’tgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlari davlat tamonidan nazorat
qatori sifatida olingan. Muddati o’tkazib yuborilgan kreditorlik majburiyatlari
korxona foydasiga qo’shiladi va umumiy asosda foydadan soliq stavkasi bo’yicha
soliqqa tortiladi. Muddati o’tgan debitorlik majburiyatlarini zararga olib borish
soliqqa tortiladigan foyda summasini kamaytirmaydi.
• Muddati o’tgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini foyda va zararlar
qatoriga olib borish shartlari davlat hisob, soliq qonunchiligiga muvofiq qat’iy
tartiblangan. Ya’ni, debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini foyda va zararlar
qatoriga olib borishga qadar ularni to’lash yoki undirib olish yuzasidan qanday
g’zishmalar yoki murojaatlar bo’lgan, orbitraj qarori chiqarilgan yoki
chiqarilmaganligi va h.k. bo’yicha dastlabki hujjjatlar to’plami tayg’rlanmog’i
lozim. Faqat shundagina uni foyda va zararlar qatoriga olib borish mumkin. Aks
holda, zaruriylik shartida kechiktirilgan majburiyatlar sifatida olinib ma’sullar
javobgarlikka tortiladi.

---

4. Debitorlik qarzlarining umumiy hajmi, tarkibi va vujudga kelish muddati
bo’yicha tahlili. Debitorlik qarzlarining aylanuvchanligini tahlili
• Erkin iqtisodiy munosabatlar sharoitida har bir xo’jalik sub’ekti o’z
faoliyatini olib borish jarayonida albatta ma’lum darajadagi
debitorlik yoki kreditorlik qarzdorlikka yo’l qo’yadi. Chunki, ishlab
chiqarish korxonalarida mahsulotni yetkazib berish bilan uning
to’lovi o’rtasida doimo ma’lum bir farqlanishlar bo’lishi tabiiydir.
Shu sababli ham, debitorlik qarzlarining tarkibiy tuzilishini va
ularning vujudga kelish muddatlarini o’rganib, tahlil qilib chiqish
muhim hisoblanadi.
• Debitorlik majburiyatlari tarkibi deganda uning yuzaga chiqish
qatorlari yoki o’rni tushiniladi. Korxona balansi bo’yicha uning
quyidagi
qatorlarini
tarkiblab
o’tganmiz.
Xaridor
va
buyurtmachilarga bo’lgan
debitorlik majburiyatlari
, xodimlar bilan
hisob-kitoblar bo’yicha debitorlik majburiyatlar, ish haqidan
ajratmalar yuzasidan debitorlik majburiyatlari, soliqlar va turli
boshqa to’lovlar bo’yicha debitorlik majburiyatlari va h.k.
• Shuningdek, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari tarkibida
muddati o’tgan, to’lov muddati kelgan va to’lov muddati
o’tmagan majburiyatlarni a’lohida tarkiblash mumkin.

---

• Muddati o’tgan va to’lash muddati kelgan majburiyatlar alohida-
alohida hisobga olinadi va boshqariladi. Muddati o’tgan debitorlik
majburiyatlar debitorlik va kreditorlik majburiyatlari to’g’risidagi
ma’lumotnomada alohida qatorlanadi. Ularning Respublika
ichkarisidagi korxonalar va respublikadan tashqaridagi korxonalar
o’rtasida muddati o’tgan majburiyatlarga ajratish mumkin.
Muddati o’tkazib yuborilgan majburiyatlar korxona moliyaviy
holatini og’irlashtiruvchi asosiy sabab faktori sifatida olinadi va
muhim e’tibor beriladi.
• Debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi deganda qarz
majburiyatlarining undirib olish muddati va ularning aylanish
koeffitsenti tushuniladi. Bu bevosita bugungi yuzaga kelgan
majburiyatning necha kundan keyin naqd pulga aylanish darajasini
xarakterlaydi.
• Debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi sotishdan olingan
tushumni debitorlik majburiyatlarining mavjud summasiga bo’lish
asosida aniqlanadi.
• Debitorlik majburiyatlarining mavjud summasini tahlil etish
davrining kalendar kuniga ko’paytirish va sotishdan olingan sof
tushum summasiga bo’lish asosida debitorlik qarzlarining
aylanishlar kuni aniqlanadi.

---

5. Kreditorlik qarzlarining umumiy hajmi, tarkibi va tashkil topish
muddati bo’yicha tahlili. Kreditorlik qarzlarining aylanuvchanligini
tahlili.
• Kreditorlik majburiyatlari qarshi tomonga korxonaning to’laydigan
majburiyatlarini xarakterlaydi. Biz yuqorida uning tarkibiga
nimalar kirishini va ularning yuzaga kelish sabablarini tarkiblab
o’tgan edik. Kreditorlik majburiyatlarining yuzaga chiqishining
asosiy sababi sifatida bevosita debitorlik majburiyatlarining
vaqtida kelib tushmasligini ham tarkiblash mumkin.
• Kreditorlik majburiyatlarining tarkibi tahlilida qarzdor bo’lgan
tomonlar bo’yicha majburiyatlarning qatorlanishi, ularni to’lash
muddatlari bo’yicha tarkiblanishiga baho beriladi. Shuningdek,
debitorlik majburiyatlarining aylanish koeffitsiyenti va aylanish
davrini
aniqlashdagi
kabi
bunda
ham
kreditorlik
majburiyatlarining aylanishi koeffitsiyenti va davri aniqlanadi.
Lekin, bunda qatnashuvchi ko’rsatkichlar farqlanadi. Kreditorlik
majburiyatlari aylanishini o’rganishda assosiy ko’rsatkichlar
sifatida nasiyaga olingan yoki hali puli to’lanmagan mollar,
ashg’lar,
ish
va
xizmatlar
summasiga
hamda
kreditorlik
majburiyatlarining haqiqiy ko’rsatkichlariga murojaat qilinadi.

---

Kreditorlik majburiyatlarining to’lash muddatlari
bo’yicha quyidagi tarkibini berib o’tish mumkin:
-To’lash muddati kelgan majburiyatlar;
-To’lash muddati o’tib ketgan majburiyatlari.
Yil kalendar davrining taqsimi bo’yicha kreditorlik
majburiyatlarining quyidagi shakllarini berish mumkin:
- 1 oygacha bo’lgan majburiyatlar;
- 1 oydan 2 oygacha bo’lgan majburiyatlar;
- 2 oydan 3 oygacha bo’lgan majburiyatlar;
- 3 oydan 6 oygacha bo’lgan majburiyatlar;
- 6 oydan 1 yilgacha bo’lgan majburiyatlar;
- 1 yildan ortiq mududatga bo’lgan majburiyatlar.