Mavzu: endogen jarayon va xodisalar. Seysmik xodisalar

sodir  bo’lishi  sabablarini  turlicha  talqin  qiladilar.  Ularni  quydagicha  ifodalash 

mumkin: 

1).Yer 

sharining  turli 

qavatlardan  tashkil 

topganligi (yer qobig’i, mantiya va yadrodan ) 

2).Yer  ichki  qismining  ba’zi  bir  joylarida  suyuq 

olov oqimining (magmaning )bo’lishi.  

3).Yerning  ichki  qismida  harakatning  yuqori 

darajada ekanligi.  

4).  Yer  qobig’i  qavatning  yupqaligi  va  uning 

qattiqligi.  

Bu  fikrlar  quyidagicha  izohlanadi.  Agar  yer 

sharining  diametri  4m  deb  olsak,  bunda  yer  qobig'ining  qalinligi  1sm  ni  tashkil 

qiladi.  Bunda  juda  kichik  qalinlikdagi  yer  qobig'i  sodir  bo'ladigan  siqilishlarga 

qarshilik ko'rsata olmayi, natijada yer sekin-asta harakatiga keladi. 

---

         Ayrim  olimlar  bunday  harakatga  sabab 

yerning 

qismida 

radioaktiv 

elementlarning 

parchalnishidan  chiqayotgan  issiqlikning  yuqoriga 

qarab  tarqalish,  yana  bir  sabab  yer  ostida 

kuchlanishlaring  yig'ilishidan  harakatlar  payo 

bo'ladi.  Bu  harakatlar  natijasida  yer  qobig'ida 

tashkil  etuvchi  qatlamlarni  joylanish  va  etish 

shakllari, uning ustida esa yer yuzasining shakli o'zgaradi. Natijada yerning ayrim 

joylari  ko'tarilib  tog'lar  hosil  bo'ladi,  buning  hisobiga  esa  yerning  ayrim  joylari 

cho'kadi.  Tog'larning  hosil  bo'lish  jarayoni  yer  yuzasida  doimo  sodir  bo'lib 

turadigan jarayon, bu asta sekin (sokinlik davri) yoki juda tez ro'y berish ( tektonik 

inqilob)  mumkin.  Yer  sharining  tarihida  qoldig'i  tektonik  inqiloblar  ajraladi, 

kaledon  tektonik  inqilobi  -  bu  kembiriy-silur  davrlarida  sodir  bo'lgan;  gertsin 

inqilobi-yura  davriga  mansub.  Alp  tektonik  inqilobida  Kavkaz,  Karpat  va  Qrim 

tog'lari hosil bo'ladi. 

             Tektonik  zilzilalar  yer  sharida  eng 

ko'p  bo'ladigan  va  ko'pincha  talofatli  yer 

qimirlashlar.  Tektonik  zilzilalar  natijasida 

inshootlar, yo'llar, qishloq va shaharlar vayron 

bo'lib,  minglab  odamlar  halok  bo'ladi, 

boshpanasiz qoladi. Kuchli zilzilalar oqibatida 

yer  yuzida  kengligi  bir  necha  o'nlab  metr, 

uzinligi bir necha yuz kilometr bo'lgan darzlar hosil bo'ladi. 

Tektonik  zilzillalar  okean  va  dengiz  tublarida  ham  odir  bo'ladi,  ularni  dengiz  yer 

qimirlashilar  yoki  sunami  deyiladi.  Dengiz  yer  qimirlashilar  natijasida  balandligi 

bir  necha  o'n  metr  bo'lgan  to'lqinlar  hosil  bo'ladi.  Bu  to'lqinlar  hosil  bo'lish 

markazidan okean bo'ylab100 va 1000 dan ko'p km/soat tezlikda tarqaladi. 

---