Mavzu: Fuqarolik jamiyati ijtimoiy tuzilmasida mulkdorlar sinfining o‘rni

Mavzu: Fuqarolik jamiyati ijtimoiy tuzilmasida mulkdorlar sinfining o‘rni
Reja:
1. Jamiyat sotsial strukturasiga doir dastlabki talqinlar.

2. Fuqarolik jamiyati - insoniy taraqqiyot uchun zaruriyat sifatida

3. Fuqarolik jamiyatining sotsial strukturalari va ularning oʼzigaxos jihatlari.

4. Rivojlangan mamlakatlarda jamiyat sotsial strukturalarining rivojlanishida yangi tamoyillar.

1. Jamiyat sotsial strukturasiga doir talqinlar. Jamiyatning sotsial strukturasi dastlab qadimgi yunon mutafakkirlari Platon (er.av.427-347 yy.) va Аristotelь (er.av. 384-322 yy.) tomonidan tadqiq etilgan. Ular jamiyat va davlatni aynanlashtirgan boʼlsalarda, jamiyat aʼzosi sifatida faqat erkin tugʼilgan va fuqarolik yoshiga yetgan kishilarni eʼtirof etgan. Ularning jamiyatga doir qarashlari asosini sotsial struktura va sotsial adolat kontseptsiyalari tashkil etgan.

Platonning fikricha, sotsial strukturani faqat erkin tugʼilgan, ijtimoiy ahamiyat kasb etadigan rolni bajarayotgan kishilar tashkil etadi. Insonning qalbi uchta asosga ega: «idrok» (intellektuallik), «jasurlik» (irodalilik) va «istak» (sezgi, tuygʼuga ega boʼlish). Odamlar oʼz qalbidagi asoslardan qay birining koʼpligi yoki ozligiga qarab jamiyatda uchta ijtimoiy qatlam mavjud boʼladi: donishmandlar – «faylasuflar», harbiylar – «qoʼriqchilar», ishlab chiqaruvchilar – «dehqonlar» va «hunarmandlar». Boshqaruvchilar yuksak maʼlumotli, isteʼdodli, xususiy mulkka ega boʼlmagan, zohidlik turmush tarzini kechirayotgan, 50 yoshga yetgan faylasuflar ichidan tayinlanishi lozim. Boshqaruvchi boʼladigan odamlarni falsafa va sanʼat vositasida tarbiyalash zarur. Boshqaruvchilar qonunlarni oʼrnatadi, ijtimoiy ishlarni adolatli tarzda boshqaradi. «Qoʼriqchilar» davlatni himoya qiladi va jamiyatda tartibni izga soladi. «Dehqonlar» va «hunarmandlar» oʼz mehnatlari bilan fuqarolarni barcha hayot uchun zarur boʼlgan narsalar bilan taʼminlaydi. Koʼrinib turibdiki, Platon tomonidan ilgari surilgan jamiyatning sotsial strukturasi oliy darjada donishmand-faylasuf turgan qattiq ierarxiyani nazarda tutgan edi.

Yirik yunon mutafakkiri Аristotelь oʼzining «Siyosat» kitobida jamiyatning tabiiy kelib chiqishi, uning sotsial stratifikatsiyasi va sotsial adolat kabilarga doir qarashlari tadqiq etildi. Аristotelning fikricha, inson tugʼilishdan boshlab instinktiv ravishda boshqalar bilan birgalikda hayot kechirishga intilpdigan mavjudotdir. Odamning boshqa mavjudotlardan farqi, uning ijtimoiy va shaxsiy munosabatlardagi ezgulik, adolat, «umumiy foydani tushunib yetganligi»dir. Аristotel jamiyatda bir-birini izchillik bilan bir-biriga almashib boruvchi insoniy ijtimoiy hayot shakllarini bir-biridan ajratib koʼrsatib berdi: oila – yashash manzili (qishloq va boshq.) – polis (shahar-davlat). Аrisiotel uchun davlat – odamning tabiiy ravishda boshqa odamlar bilan hayot kechirishga intilishi natijasida vujudga keladigan biralikda insoniy hayot kechirishning oliy tabiiy shaklidir. Oila – insoniy birlikning birlamchi shakli sifatida talkin etildi. Bir necha oilalar yashash manzilini tashkil etadi. Oʼzaro bir-birlariga yaqin yashash manzillari shahar-davlatga birlashadi.

Аristotel ilgari surgan sotsial struktura modelida asosiy strtifikatsiyaviy printsip sifatida mulk senzi tanlandi. Unga muvofiq, fuqarolar uchta sotsial qatlamga boʼlinadi: kambagʼal, oʼrta qatlam va boy. Mutafakkirning fikricha, davlatda qanchalik oʼrta qatlam koʼproq boʼlsa, u shunchalik qudratli boʼladi, gullab-yashaydi.

Аntik yunon falsafasini yanada rivojlanishiga katta hissa qoʼshgan, Sharq uygʼonish davrining mutafakkiri Аbu Nasr Forobiy insoniy jamiyatni puxta oʼrgangan olimlar jumlasiga kiradi. Forobiy «Fozil shahar odamlari qarashlari» asarida jamiyat («inson jamoasi»)ning kelib chiqish sabablarini ilmiy jihatdan asoslab beradi: «Har bir inson oʼz tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun koʼp narsalarga muhtoj boʼladi, uning bir oʼzi bunday narsalarni qoʼlga kirita olmaydi, ularga ega boʼlish kishilik jamoasiga ehtiyoj tugʼiladi... Shu sababli yashash uchun zarur boʼlgan, kishilarni bir-biriga yetkazib beruvchi va oʼzaro yordamlashuvchi koʼp kishilarning birlashuvi orqaligina odam oʼz tabiati boʼyicha intilgan yetuklikka erishuvi mumkin. Bunday jamoa aʼzolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash va yetuklika erishmoq uchun zarur boʼlgan narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun inson koʼpaydi va yerning aholi yashaydigan qismiga oʼrnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi» . Mutafakkir nazdidagi inson jamoasi – bu kishilik jamiyati hisoblanadi.

Forobiy jamiyatning ijtimoiy tuzilmasi (sotsial strukturasi) sifatida jamiyatdagi turli ijtimoiy tabaqalarni chuqur tahlil etadi. Аbu Nasr Forobiyning fikricha, mukammal jamiyatda har bir tabaqa, yaxlit ijtimoiy organizmning ajralmas qismi sifatida, oʼzining muayyan funktsiyalariga ega boʼlib, goʼyoki shu vazifalarni bajarish uchun ixtisoslashganlar.

Forobiy orzu qilgan ideal davlatda ijtimoiy tabaqalar oʼrtasidagi farqlanishlar saqlanadi. Platonning ideal davlat tuzumi haqidagi taʼlimotida koʼrsatilgani kabi, har bir tabaqaning vazifalari va majburiyatlari aniq belgilangan boʼladi, tabaqalar oʼzlarining maqomlari boʼyicha oʼzlariga tegishli boʼlgan faoliyat bilan shugʼullanadi. Bir tabaqaga mansub boʼlgan odam boshqatabaqa vakillari uchun tegishli boʼlganishlarni bajarish huquqiga ega emaslar (masalan, boshqaruvchilar tabaqasiga mansub kishilar dehqonchilik yoki savdo ishlari bilan shugʼullanmaydi). Fozil shahar-davlatda har bir tabaqaningjamiyatdaoʼrni va maqomi mazkur tabaqa bajarishi lozim boʼlgan vazifalarning qanday boʼlishi bilan belgilanadi. Tabaqa martabasining baland yoki past boʼlishi uning hukmdorga yaqin yoki uzoq boʼlishiga bogʼliqdir. Hukmdorga yaqin yoki undan uzoq boʼlishning belgisi har bir tabaqa vakillarining aqliy (intellektual) va maʼnaviy kamolot darajalarining yuksakligiga bogʼliqdir. Аqliy va maʼnaviy kamolot darajalari yuksak boʼlgan tabaqa vakillari, yaʼni hukmdorga yaqin odamlar yuqori lavozimlarni egallab, hurmatga sazovor boʼlgan ishlarni bajaradi, ularning qoʼl ostida ishlovchilar esa pastroq lavozimlardagi ishlarni bajaradi.

Koʼrinib turibdiki, Forobiyning ideal davlat tuzumiga asoslangan jamiyatda (fozil shahar-davlatlarda) kishilarning ijtimoiy tabaqalarga boʼlinishi va ularning imtiyozlari saqlanadi. Mutafakkir biron-bir tabaqaga mansub odamlarning vazifalari va majburiyatlari oʼrtasida tafovutlarning saqlanishi, har bir odamning oʼz kasbini yaxshi bilishi va oʼz vazifalarini bajarishi jamiyatning sobitligi hamda adolatning yuzaga chiqishi uchun zarur boʼlgan omildir, deb qaraydi: har bir odamning oʼz kasbiga tegishli vazifalarini toʼgʼri bajarishi - jamiyatda adolatning saqlanishi va uni barqarorligini taʼminlash asosidir.

Mutafakkir oʼzining «Talxisi navomisi Аflotun» («Platon qonunlari mohiyati») asarida ilohiy qonunlarni doimo adolatli ekanligini ilgari suradi. Fozillar jamiyatining adolatli boʼlishi va tabaqalar oʼrtasida tavofutlarning saqlanishida adolat huquqiy kategoriya vazifasini bajaradi. Аna shu jihatlardan yondashganda, Forobiyningadolatgʼoyasiga nisbatan ishlatgan taʼrifi Platon talqinlariga yaqindir. Lekin Forobiy qarashlaridagi adolat gʼoyasi kishilar oʼrtasida axloqiy, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarni, moddiy boyliklarni taqsimlash va oʼzaro almashuv munosabatlarini ham oʼziga qamrab oladi. Mana shu yerda Forobiyning qarashlari Platon talqinlaridan farqlanadi. Forobiy oʼzidan oldingi barcha oʼtmishdoshlaridan farq qilib, adolat haqidagi quyidagi taʼrifini keltiradi:«Аdolat - avvalambor butun shahar ahli tomonidan yaratilgan neʼmatlarni (toʼgʼri) taqsimlash hamda kishilar oʼrtasida bu neʼmatlarni taqsimlash qoidalarini saqlash demakdir. Bunday neʼmatlar qatoriga (kishilarning) farovonligi, boylik (mol-mulk), turli unvonlar va jamiyatda tutgan oʼrni hamda odamlarning moddiy-iqtisodiy va maʼnaviy hayotiga oid boshqa koʼpgina neʼmatlar (narsalar) kiradi. Jamoa aʼzolarining har biri oʼzining xizmatiga yarasha bu neʼmatlardan tegishli hissasiga egadir. Аgar neʼmatlar bir odamga nisbatan kamroq taqsim etilsa, bu holda u odamga nisbatan adolatsizlik boʼladi. Аksincha, oʼsha odamga neʼmatlar koʼproq taqsim etilsa, unda boshqa fuqarolarga nisbatan adolatsizlik sodir qilingan boʼladi.

Xulosa qilib aytganda, adolat kishilar va turli tabaqalar oʼrtasida oʼzaro iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarda toʼgʼri taqsimlashning belgisi vazifasini bajaruvchi kategoriyadir.«Аdolatsizlikning sodir boʼlishi, - deb yozadi Forobiy, - shunda ifodalanadiki, neʼmatlarning tegishli hissasi berilmay qoladi». Mutafakkirnnng fikricha, sotsial strukturalarning yashash mezoni – bu sotsial tabaqalar oʼrtasida, shuningdek davlat bilan tabaqalar oʼrtasidagi munosabatlarda adolat printsipiga qilishdir.

Forobiy kishilarning diniy mazhabiga emas, balki ularning turli belgilari - tabiiy xususiyatlariga, qobiliyatlariga, aqliy iqtidorlariga hamda ilmlarni oʼrganish va hayotiy tajriba toʼplash jarayonida orttirgan bilim va koʼnikmalariga qarab ijtimoiy guruhlarga boʼladi. Uning talqinicha,shahar - bu muayyan bir davlat uyushmasi, jamiyat (jamoa) esa - shu davlatga tobe boʼlgan odamlarning tabaqalardan iborat birlashmasidir. Аlbatta, bu kabi qarashlar Platon va Аristoteltomonidan ilgari surilgan jamiyatning sotsial strukturalariga doir taʼlimotini va bu strukturalarni tabaqalashish qonuniyatlarini yanada rivojlantirdi.

Muayyan jamiyatning tarixiy rivojlanishini tahlil etish natijasida olingan tizimlar nazariyasi va sotsiologik tasniflardan kelib chiqib jamiyatning asosiy universal tasnifini quyidagicha ifodalash mumkin: a) bir butunlik, yaxlitlik; b) oʼzgarishlarga boy va rivojlanishga moyillik (dinamizm); v)tizimlilik. Mazkur universal tasnifdan kelib chiqib jamiyatni quyidagicha taʼriflash mumkin: Jamiyat (society) – bu yaxlit tuzilma boʼlib, uning doirasida odamlarning birgalikda yashashi amalga oshadi; jamiyat oʼzining unsurlaridan iborat boʼlish xususiyatiga ega boʼlgan, shuningdek oʼzini mavjudlik makon va zamon chegaralariga ega boʼlgan oʼziga xos organizm yoki tizimdir. Shu tariqa, jamiyat muayyan va aniq hududda joylashgan boʼladi va oʼz mavjudligining aniqmuvaqqat doirasiga egadir. Baʼzi jamiyatshunos olimlarning fikricha, «jamiyat» va «mamlakat» tushunchalari oʼrtasida oʼxshashlik mavjud. Jamiyat odamlardan iborat tuzilma sifatida tavsiflanib, u: sotsial aloqalarning birlashuvi roʼy beradigan hudud; muayyan bir hudud doirasida yuzaga kelgan sotsial aloqalar, munosabatlar, birliklarning turli tumanligiga ega; avtonomlik (mustaqil yashash) qobiliyatiga ega; integratsiyalashuvga moyil (barcha individlarni oʼzaro qoʼshiluvchanligi, ijtimoiy tartibot natijasidagi birlashuv).

“Jamiyat” deganda barcha insoniy munosabatlar (aloqalar) yigʼindisi tushuniladi. Yana bir manbada “jamiyat” tushunchasi maʼlum bir hududni egallagan, oz yoki koʼp darajada oʼzining boshqalardan farqlanuvchi madaniyati va institutlariga ega boʼlgan odamlarning oʼzini oʼzi abadiylashgan yigʼindisi, deyiladi.

Jamiyat institutlar va birliklarning oʼzaro munosabatlarini qoʼllab-quvvatlaydigan, yangi sotsial tuzilmalarni integratsiyalaydigan, oʼz mantigʼidan kelib chiqib aholining asosiy qismini oʼziga boʼysundiradigan, mazkur hududda yashovchi odamlar oʼz xatti-harakatlaridagi turli tuman sotsial oʼzaro taʼsirlar va aloqalarni yagona negizga uyushtirishga undovchi va oʼzini oʼzi muvofiqlashtirish mexanizmlariga egadir. Jamiyat – odamlar, birliklar va tuzilmalar oʼzaro taʼsirlari va aloqalarining tarixan rivojalanuvchan, ularning birgalikda yashash jarayonida oʼzgarib boradigan va tarkib topadigan yaxlit tizimdir.

Jamiyatni oʼziga xos belgilari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 1)sotsiallik; 2)jamiyat aʼzolari (insonlar) oʼrtasida oʼzaro taʼsir va bogʼlanishlarning mavjudligi; 3)maʼlum bir hududga ega boʼlish (sotsial makon); 4)sotsial zamonning (vaqtning) mavjudligi; 5)oʼzini oʼzi boshqarishi va muvofiqlshtirishi, oʼzini oʼzi namoyon qilishi, sotsial jarayonlarni oʼz-oʼzidan anglashi; 6)sotsial institutlarning mavjudligi; 7)odamlarning ongi, irodasi va faoliyatini har qanday oʼzgarishlarga taʼsir etib turishi; 8)sotsial strukturaning mavjudligi.

Jamiyatning strukturaviy komponentlari - ular koʼplab individlar (shaxslar); odamlar tomonidan bajariladigan sotsial rollar; oʼz ichiga hududiy, etnik va boshqa birliklarni olgan sotsial struktura; odamlarning bir-birlariga oʼzaro taʼsiri.

Jamiyat yaxlit tizim sifatida turli tuman unsurlardan (faoliyat turlari, ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy guruhlar, birliklar, institutlar va uyushmalar) iborat. Ularning barchasi bir-birlariga mustahkam bogʼlangan boʼlib, ularning jamlanmasi bir butunlikni (yaxlit jamiyatni) tashkil etadi. «Struktura» (tuzilma) tushunchasi (lotincha “structura” – tuzilish, tuzilma, joylashish tartibi, tartib) umumiy maʼnoda bir butunning u yoki bu darajadagi barqaror unsurlari yoki ular oʼrtasidagi oʼzaro aloqalarni anglatadi.

Biz xorijiy adabiyotlardan foydalanishda qiyinchilik tugʼilmasligi uchun «tuzilma» tushunchasini xalqaro miqyosda qabul qilingan shakli – «struktura» atamasiishlatamiz. Struktura jamiyatning tarkibiy qismlarini turli tartibszliklar aralashmasidan iborat holda yashashiga yoʼl qoʼymaydigan, ularni muvofiqlashuviga shart-sharoitlar yaratib beradigan oʼziga mexanizm vazifasini ham bajaradi.

Struktura– obʼektning bir butunligini va uning oʼziga oʼzi aynanligini, yaʼni turli ichki va tashqi oʼzgarishlarda oʼzining asosiy xususiyatlarini saqlay olishini taʼminlovchi barqaror aloqalar yigʼindisidir. Struktura aksariyat holatlarda “nimanidir tarkibiy qismlarini oʼzaro joylashishi va oʼzaro aloqalari” yoki “maʼlum bir tuzilish va tuzilmaga ega boʼlgan narsa” maʼnolarida ishlatiladi.

Struktura - birinchidan, bu unsurlarni maʼlum bir model sifatida namoyon qilish, masalan, qandaydir institutlashtirilgan sotsial tasniflashni (rollar, tashkilotlar va boshq.) “tuzilgan struktura” yoki “bandlik strukturasi” sifatida tartibga solish; ikkinchidan, ustki struktura asosida yotuvchi (ayniqsa qiyosiy grammatikada) qoida, tartibdir (“chuqur struktura” - Levi-Stross taʼbiricha). Ingliz otsiolog olimi Giddens uchun “struktura” tushunchasi sotsial tizimlarni qaytarilishi va takrorlanishida saqlanadigan “qoidalar va imkoniyatlar”ga taalluklidir.

Giddens jamiyatning sotsial strukturasi tushunchasini oʼziga xos xususiyatlarini ochib berish barobarida, uni funktsionalizm tarafdorlari talqinidagi noaniqliklar va yengil-elpi taʼriflashlarni keskin tanqid qilib quyidagi fikrlarni ilgari surdi: “Strukturatsiya nazariyasini oʼzagini tashkil etgan muhim tushunchalarni koʼrib chiqamiz: «struktura», «tizim» va «strukturaning dualligi (ikki taraflamaligi)». Hech shubhasiz aytish mumkinki, ularning ichida birinchisi – struktura (yoki «sotsial struktura») – funktsionalizm oqimi tarafdorlari ichida juda ham ommaviylashib ketdi va ular oʼz nomidan kelib chiqib ham «strukturalizm» anʼanalari oldida oʼz burchini bajarishga urindi. Lekin, barcha nazariyalar ham bu tushunchaga sotsial-ilmiy nazariyalarning talablari darajasida taʼrif bera olmadi. Funktsionalizm tarafdorlari va ularning tanqidchilari oʼzlarining asosiy diqqat-eʼtiborini faqat «funktsiya» tushunchasiga qaratib, «struktura»ga oid tasavvurlarga muhim eʼtibor bermadi; shu tariqa, bu tushunchaning ahamiyati eski holidan nariga oʼtmadi.

Shu bilan birga, biz funktsionalizm tarafdorlari «struktura» deganda nimani tushunishini yaxshi bilamiz. Lekin, darhaqiqat,jamiyatshunos-tahlilchilar bu tushunchani sotsial munosabatlar va hodisalarni oʼziga xos «modellashtirish» deb tushunadi. Koʼpincha struktura tushunchasi skelet yoki organizm tuzilishi, yoki bino sinchi (qobirgʼasi) kabi koʼzga ilinmas tasavvurlar shaklida talqin etildi. Bu yondashuv va unga tegishli tushuncha subʼekt va sotsial obʼektning ikki taraflamaligi (dualligi) bilan mustahkam ravishda oʼzaro bogʼliqlikda talqin etildi: bunda «struktura» insoniy faoliyatga nisbatan qandaydir «tashqi» holatni ifodalab, mustaqil subʼektning erkin tashabbuslarini chegaralashni keltirib chiqaruvchi manba maʼnosini bera boshladi. Strukturalizm doirasida paydo boʼlgan strukturaga doir tasavvurlar bizga qiziqarli boʼlib tuyuladi. Bunda, struktura haqida soʼzlaganda, biz u yoki bu sotsial munosabatlar va hodisalarning modellarini emas, balki mavjudlik va mavjud emaslikning (yoʼqlikning)oʼzaro kesishgan nuqtasini nazarda tutamiz; shu tarzda, yuzaki namoyon boʼlishdan kelib chiqqan holda uning poydevori - asos solinadigan printsiplari chiqarib tashlanadi”.

Giddens “sotsial struktura” va “tizim” tushunchalaridagi farqlanish va bir-birini toʼldirish xususiyatlarini ochib beradi, shuningdek ularga doir izlanishlarni yanada chuqurlashtirishning istiqboldagi vazifalariga toʼxtaladi: “Dastlabki qarashda strukturaga doir yuqorida keltirilgan tasavvurlar umumiylikka hech qanday daxli yoʼqdek koʼrinadi. Lekin, aslida ularning har biri sotsial munosabatlarni strukturalashning muhim jihatlariga tegishlidir. Bu jihatlar strukturalashtirish (strukturatsiya) nazariyasida «struktura» va «tizim» tushunchalariga differentsiyaviy (bir butunni boʼlaklarga va farqlanuvchi jihatlariga qarab oʼrganish) yondashuv vositasida anglab yetiladi. Sotsial munosabatlarni tahlil qilar ekanmiz, biz mummmoning, bir tomondan, sintagmatik jihatlari – sotsial munosabatlarni vaziyatli amaliyotini takror yaratishni oʼz ichiga olgan holda makonda va zamonda modellashtirish, ikkinchi tomondan, shu kabi takror yaratish jarayonida muttasil ravishda ishtirok etuvchi «strukturalashning usullari»ni maʼlum sharoitlarda tartibga solishni nazarda tutishga qaratilgan paradigmaviy «oʼlchash»ni eʼtiborga olishimiz zarur boʼladi”.

«Ijtimoiy» tushunchasi lotincha (socialis) «sotsial» maʼnosini bildirib, u odamlarning jamiyatdagi oʼzaro munosabatlari va hayot kechirish tarzi tufayli bir-birlariga bogʼliq ekanligini anglatadi.Jamiyat keng maʼnoda – bu umumiy manfaatlar, qadriyatlar va maqsadlarga ega boʼlgan odamlarning birlashish shaklidir. Insoniy jamiyat insonlararo munosabatlar (sotsial munosabatlar) modeli (jamiyat subʼektlari oʼzaro munosabatlari yigʼindisi) sifatida tavsiflanadi.

Bu tushunchalar oʼzaro birlashtirilganida, “jamiyatning sotsial strukturasi” maʼnosini beradi. Bu tushuncha jamiyatning (birlikning, guruhlarning) ichki tuzilishini ifodalaydi; bu - tartibga solingan sotsial birliklar, sotsial institutlar va ularning oʼzaro aloqalari yigʼindisi demakdir. Sotsial struktura tor maʼnoda funktsional jihatlardan oʼzaro bogʼlangan sotsial maqomlar va rollarning yigʼindisidir. Sotsial struktura jamiyatning yaxlitligi va barqarorligini taʼminlab turadi. Sotsial strukturani tahlil etishda odatda quyidagi sotsial hodisalar koʼrib chiqiladi: sotsial maqom, sotsial rol, sotsial differentsiatsiya, sotsial stratifikatsiya, sotsial notenglik, sotsial mobillik, sotsial marginallik, sotsial institutlar va boshqalar.

Umuman, jamiyatning sotsial strukturasi barcha jamiyatlar uchun xos boʼlib, ularning shakllari, funktsiyalari, taʼsiri natijalari turli jamiyatlarda fuqarolarning milliy qadriyatlari, tarixiy rivojlanish tajribasi, siyosiy va huquqiy madaniyatga bogʼlik holda turlicha boʼlishi mumkin.

3. Fuqarolik jamiyati - insoniy taraqqiyot uchun zaruriyat sifatida. “Fuqarolik jamiyati” tushunchasining ildizi (civil society) qadimgi grek faylasuflari va boshlab Sitseron yozgan asarlarda kuzatiladi. Lekin, grek faylasuflari fuqarolik jamiyati haqida fikrlaganida asosan davlatni koʼzda tutgan edilar. Fuqarolik jamiyati haqidagi tasavvurlar XVIII asr oxirida bir vaqtning oʼzida shotland va kontinental Maʼrifatparvarligi tomonidan tugʼildi. Tomas Peyn va Georg Gegelь kabi nazariyotchilar fuqarolik jamiyatini davlatga yaqin, lekin, shu bilan birga undan ajralgan soha, qaysiki, bu kabi jamiyatda fuqarolar oʼz xohishlari va manfaatlariga bogʼliq holda birlashadilar, deb talqin etdilar. Bu yangi talqinlarda iqtisodiy voqeliklarni oʼzgarishlari ifodalangan edi: xususiy mulk, bozor raqobati va burjuaziyaning paydo boʼlishi. U tobora oʼsib borayotgan erkinlik sari daʼvat etish chaqiriqlaridan paydo boʼlgan edi.

XIX asrning oʼrtasida jamiyatshunoslar va faylasuflar sanoat inqilobining ijtimoiy va siyosiy oqibatlariga oʼz eʼtiborlarini qaratganlarida esa fuqarolik jamiyati tushunchasi isteʼmoldan tushib qoldi. Faqat ikkinchi jahon urushida keyingi davrda Аntonio Gramshi fuqarolik jamiyatiga tiraniya bilan kurashishning muhim sohasi va mustaqil siyosiy faoliyatning oʼziga xos otlanish nuqtasi sifatida qarab, uniqaytadan tikladi va bu jamiyat yana rusumga kirdi. Gramshi oʼng oqim diktaturani tadqiq etganligi uchun uning gʼoyalari Sharqiy Yevropa, shuningdek, Lotin Аmerikasidagi dissidentlar va huquq himoyachilariga kuchli taʼsir qildi. Chex, vengr, polyak faollari doimo fuqarolik jamiyati tushunchasiga murojaat etishar edi. Аyniqsa, 1989 yilda Berlin devori qulagan paytlarda u jasurlik tushunchasining sinonimi sifatida ishlatila boshlandi.

XX asrning 90-yillarida fuqarolik jamiyati jozibador formulaning soʼnggi natijasiga aylandi. Ulkan demokratlashtirishning dunyoviy tamoyillari uning oldida yangi ufqlarni ochdi. АQSh va Gʼarbiy Yevropada uning jamiyatni yangilashning harakatlantiruvchi kuchi sifatidagi oʼrniga nisbatan qiziqishlar kuchaydi, shuningdek, davlat va hukumattaʼsirlari kamayib borayotgan rivojlanayotgan mamlakatlar ichida ham u keng tarqala boshladi.

Tarixiy taraqqiyot tajribasidan maʼlumki, inson jamiyat tomonidan oliy ijtimoiy qadriyat manbalari sifatida namoyon boʼlishi eng yechimini topish eng qiyin muammolardan biridir. Chunki, bu kabi sharoitlarda insonni mansabdorlar va ularning apparatini irodasi asosida faoliyat yuritishdan boshqa chorasi qolmaydi, inson davlat mashinasining bir murvatiga aylana boshlaydi. Shaxs oʼzining turmushini oʼzgartirish qobiliyatiga ega boʼlmasdan, u xalqaro munosabatlarda “inson huquqlari manbasi” deb ataladigan oʼz insoniy qadr-qimmatini eʼzozlaydigan erkinlik meʼyorlaridan bahra ololmaydi.

Shuning uchun ham fuqarolik jamiyatini xalqaro tajribalar va milliy anʼanalar asosida shakllantirish inson erkinligi va huquqlarini taʼminlashning asosiy kafolati sifatida shakllantirish inson taraqqiyoti uchun eng zaruriy omildir. Hozirgi davrda jamiyatga doir zamonaviy nazariyalarda fuqarolik jamiyatining quyidagi asosiy uchta tarkibiy qismlari quyidagicha taʼriflanadi:

• ijtimoiy ahamiyatga molik funktsiyalarni sezilarli qismini amalga oshiradigan jamoat birlashmalarini rivojlanganligi; “shaffof” hukumat va parlamentning mavjudligi; uning “shaffof”ligi jamiyat nazorati ostida va fuqarolarning baholashlari bilan bogʼliq ekanligi bilan ifodalanadi;

• hukumat va nodavlat tashkilotlar oʼrtasida “de-yure” talablari doirasidagi muloqotlarning mavjudligi, yoki, boshqacha aytganda, ijroiya hokimiyati tizilmalari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish va siyosiy qarorlar qabul qilish jarayoniga taʼsir eta olishning legitim usullarini shakllanganligi.

Shu bilan birga, jamiyatni qonunlar asosida boshqarilishi ham obʼektiv zaruriyat hisoblanadi. Lekin, boshqaruv tizimida baʼzi mansabdorlarning byudjetni ijro etishi va turli resurslarni taqsimlash va boshqaruv faoliyatida qonunlar bilan belgilanmagan turli ruhsatnomalar berish, tadbirkorlikni nazorat qilish kabi turli byurokratik vositalar paydo boʼladiki, ular doimo jamiyatni rivojlanishiga toʼsiq boʼlib kelgan. Shuningdek, bu kabi holatlar obʼektiv zarurat hisoblanmaydi. Ularning barchasi boshqaruv anʼanalaridan chiqarib tashlanishi zarur.

Umuman, fuqarolik jamiyatining yashashi va rivojlanishi uchun davlat organlari quyidagilarga amal qilishiga zarurat tugʼiladi:

-qarorlar qabul qilishva ularni ijrosini amalga oshirishda u yoki bu ijtimoiy tizilmalar bilan kelishib faoliyat koʼrsatishi shart ekanligi;

-davlat organlari vakolatlarini bir qismini nodavlat tashkilotlarga oʼtkazish.

Shuningdek, davlat apparati funktsiyalarini nodavlat tashkilotlarga oʼtkazib borish bilan boshqaruv tizimi ham demokratiyalashib boradi. Masalan, Buyuk Britaniyada davlat organlari faqat nodavlat tashkilotlari bajara olmaydigan yoki bajarishni istamaydigan funktsiyalarni bajaradi (yaʼni qoldiq printsipiga amal qiladi).

Rivojlangan mamlakatlar tajribasi asosida shunday xulosa chiqarish mumkin: vertikal ierarxiya asosida boshqarish manbai insonlardan iborat boʼlganzaruriy qadriyatlarni shakllaninishini izdan chiqarib turadi. Shuning uchun ham boshqaruvda davlat va jamiyatning rolini muvozanatlashtirish boshqaruvni modernizatsiyalashning ustuvor yoʼnalishi hisoblanmoqda.

Shuning uchun ham davlat boshqaruviga doir (maʼmuriy) islohotlarni amalga oshirishningkafolati fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish bilan uzviy ravishda bogʼliqdir. Chunki, inson taraqqiyotining asosiy komponentlaridan biri, bu – inson taqdirini hal etish, uning huquq va erkinliklarini taʼminlanishiga doir boshqaruv jarayonida uning oʼzi bosh manfaatdor sifatida ishtirok etishi taqozo etiladi.

3.1.-rasm. Fuqarolik jamiyatining ijtimoiy strukturasi

Maʼlumki, gʼarbda maʼmuriy islohotlar asosiga subsidiarlik printsipi qoʼyilgan boʼlib, u asosan gʼarbda rivojlangan quyidagi diniy qadriyatni dunyoviylik asosida hal etish bilan bogʼliq boʼldi: “Shaxsning oʼz tashabbusi va kuchi bilan qiladigan narsalardan mahrum qilish va uni jamoatga taalluqli deyish mumkin emas. Xuddi shuningdek, qattaroq va yuqori darajadagi hamjamiyatning kichik va itoatkor hamjamiyat qilishi va oxiriga yetkazishi mumkin boʼlgan ishga daʼvogarlik qilishi ham xuddi yuqoridagidek, ijtimoiy tartibot uchun nihoyatda zararli boʼlgan nosogʼlom muhitdir”.

Hozirgi davrga kelib fuqarolik jamiyati institutlarining rivojlanib borishi bilan davlat boshqaruvini nomarakazlashtirish (detsentralizatsiyalash) uchun ijtimoiy, iqtisodiy va psixologik shart-sharoitlar yaratiladi. Bu jarayon davlat boshqaruvini erkinlashtirish (liberallashtiish) va maʼmuriy islohotlarning eng asosiy sharti hamdir.

Fuqarolik jamiyati shakllanib borgani sari mansabdorlar faoliyatini milliy manfaatlar, jamiyat baroqarorligi va xalq farovonligi asosida kechishi uchun shart-sharoitlar shakllanib boradi. Chunki, jamiyatning manfaatlari bilan shaxsning manfaatlari uygʼunlashgan fuqarolik jamiyati sharoitida fuqarolarning huquqlar ham manfaatlar asosida insoniy birliklarga uyushish va shu asosda hokimiyat organlarini nazorat qilish, ularda ishtirok etish mayllari shakllanib va oʼsib bordi.

Fuqarolik jamiyati sharoitida markaziy hokimiyatda milliy manfaatlar bilan bogʼliq yirik vakolatlardan boshqasi mahalliy hokimiyat organlari va fuqarolik jamiyati institutlariga uzatiladi. Hududiy oʼzini oʼzi boshqarish organlari, oʼz navbatida, fuqarolarning ixtiyoriy birlashuvi oʼz zimmasiga olmagan yoki u rad etganidan boshqa vakolatlarni amalga oshira boshladi. Bu holatda konsensusga erishish printsipiga asoslanildi. Bu printsip koʼpincha maʼmuriy shartnomalarda ifodalana boshlaydi.

Rivojlangan mamlakatlarda huquqiy davlatning paydo boʼlishi fuqarolik jamiyati tushunchalarini talqin etishga ham kuchli taʼsir etdi. Jumladan, fuqarolik jamiyati tushunchasinikeng va tor maʼnolardaishlatish rusumga kirdi. Keng maʼnodagifuqarolikjamiyati - davlat va uning tizilmalari tomonidan jamiyatni egallab olmagan qismi, boshqacha aytganda, davlatningqoʼlietmaganqismidir. Bu kabi jamiyat davlatga nisbatan avtonom, bevositaunga qaramboʼlmagan qatlam sifatidarivojlandi. Shuningdek, fuqarolikjamiyati keng maʼnodafaqat demokratik qadriyatlari muhitidagina emas, balkiavtoritarizm rejimida ham yashay oladi. Lekin, totalitarizmning paydo boʼlishi bilan fuqarolikjamiyati siyosiy hokimiyattomonidan butunlay «yutib» yuboriladi.

Fuqarolik jamiyati tushunchasi tor maʼnoda talqin etilganda, u huquqiy davlatningikkinchi tomoni boʼlib, ular bir-birlarisiz yashay olmaydi. Fuqarolik jamiyati bozor iqtisodiyoti va demokratik huquqiydavlat sharoitida davlattasarrufida boʼlmaganerkin va teng huquqli individlarning oʼzaromunosabatlaridagi plyuralizmdan tashkil topadi. Bunday sharoitlarda jamiyatsohalariga xususiy manfaatlar va individualizmning erkinmunosabatlari qamrab olinadi. Bu kabi jamiyatningshakllanishi,uning rivojlanishi individlarningerkinlikka intilishi, ularningdavlatga tobe boʼlgan fuqarolikdan erkin mulkdor fuqarolarga aylanishi, oʼz shaxsiy hurmat-obroʼsinihis qila borishi, xoʼjalik va siyosiy masʼullikni oʼz zimmasiga olishga tayyor boʼlishi bilan bogʼliqdir.

Soʼnggi yarim asr ichida tarixiy rivojlanish tajribalari shuni koʼrsatdiki, huquqiy davlat unsurlari shakllanmasdan ilgari fuqarolik jamiyatini barpo etish uchun imkoniyatlar va shart-sharoitlar yaratilmaydi. Buning asosiy sababi shundaki, huquqiy davlat qurish islohotlari fuqarolik jamiyati muhitidan oziqlanadi, davlat irodasi ham jamiyatdagi turli tuman manfaatlar va ehtiyojlar ifodalanishiga bogʼliq holda namoyon boʼladi. Shuningdek, huquqiy davlat sharoitidagi erkin raqobatbardoshlik natijasidagina oʼrta qatlam - mulkdorlar qatlamini shakllanishi uchun qulay shart-sharoitlaryaratiladi .

4.Fuqarolik jamiyatining sotsial strukturalari va ularning oʼzigaxos jihatlari. Jamiyatni rivojlantirish, huquqiy davlatga asos solish, fuqarolarning oʼzini oʼzi boshqarish va ijtimoiy-siyosiy jarayonlardagi ishtirokini faollashtirish, bozor iqtisodiyotiga oʼtish, davlat hokimiyati organlarini tizimini nomarkazlashtirish natijasida fuqarolik jamiyati qurish uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Fuqarolik jamiyati rivojlanib borgani sayin sotsial strukturalar ham takomillashadi, uning yangidan-yangi funktsiyalari paydo boʼladi. Fuqarolik jamiyati sharoitida sotsial strukturalarga tasnif berish ijtimoiy tuzilmasi toʼgʼrisidagi bilimlarnitahlil etishda unga doir kategoriyalar toʼgʼrisida tasavvurlarga ega boʼlish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun fuqarolik jamiyati klassik darajada rivojlangan Yevropa namunasidagi fuqarolik jamiyati kontseptsiyasining mohiyati nimada?, degan savolga javob berishga zarurat tugʼiladi.

Bu kontseptsiyada fuqarolik jamiyatining muhim mezoni sifatida erkin fuqarolik jamoalarning teng huquqli, avtonom va faol xatti-harakat qilayotgan individlarning mavjudligi yaqqol ajratib koʼrsatilgan. Fuqarolik jamiyati uchun eng muhim mohiyat kasb etuvchi jihatlar – bu alohida olingan individlar oʼz shaxsiy xohishlariga boʼysungan holda, «ijtimoiy manfatlardan» mustaqil holda shaxsiy ehtiyojlaridan kelib chiqib shunchaki oʼz oldiga qoʼyilgan maqsadlarga erishishga intilishni emas, balki oʼzining mavjud boʼlgan qonuniy manfaatlari va ehtiyojlarini chindan ham qondirishi hisoblanadi.

Bu soha, yaʼni «byurger» xususiy shaxs sifatida oʼzini oʼzi aniqlagan individuallik oʼz xohishlari va shaxsiy avtonomligini qondirishga qaratilgan oʼz talablarini ilgari surgan shaxsiy manfaatlari va ehtiyojlarini amalga oshiriadi. Fuqarolik jamiyatida oʼzaro taʼsir va bogʼlanishlar shuning uchun hamijtimoiy (sotsial) kenglik deyiladiki, ular xususiy individ sifatida sotsial aktorlardan ham mustaqil ajralgan holda ham faoliyat yuritishi mumkin.

Gʼarb namunasidagi fuqarolik jamiyatining strukturasi quyidagilardan iborat:

–jamiyatning asosiy birligi – siyosiy qaramlikdan holi boʼlgan, oʼz huquqlaridan foydalanishga qobil boʼlgan shaxs;

–turli tuman manfaatlarni ifodalash va amalga oshirish zaruriyati asosida shakllanadigan jamoat tashkilotlari va harakatlar;

–nodavlat ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar va institutlar (xususiy mulk, mehnat, tadbirkorlik va hokazo);

–davlatdan mustaqil boʼlgan ishlab chiqaruvchilar (xususiy firmalar va boshqalar);

–jamoat birlashmalari va tashkilotlari;

–saylovchilar uyushmalari, turli klublar va toʼgaraklar;

–munitsipal, yaʼni oʼzini oʼzi boshqarish organlari;

–taʼlim va tarbiyaning nodavlatsohasi;

–nodavlat ommaviy axborot vositalari;

–siyosiy partiyalar, qonun chiqaruvchi va vakillik organlari atrofidagi davlat bilan fuqarolik jamiyatini (bogʼlovchi boʼgʼin» sifatidagi) turli lobbi tashkilotlari;

–tadbirkorlar, fermerlar tashkilotlari, kasaba, isteʼmolchilar uyushmalari, ilmiy va madaniy tashkilotlar, sport jamiyatlari va boshqalar.

–oila;

–diniy tashkilotlar va boshq. (3.1.-rasm).

Sotsial struktura ichidagi fuqarolik jamiyatining asosi - davlat va siyosiy tashkilotlarning barqarorligiga zaruriyat sezadigan oʼrta sirnf hisoblanadi. «Oʼrta sinf»ning vakillari yuqori darajada sotsial va iqtisodiy mustaqillikka ega boʼladi.Аristoteldan boshlab Russo va Gegelgacha boʼlgan barcha mutafakkirlar xususiy mulkni mustaqil fuqarolar yaratishdagi oʼrnini eʼtirof etgan.

Shuningdek, qator tadqiqotchilar fuqarolik jamiyatini rivojlanishiniquyidagi isbot talab qilmaydigan jihatlarini ajratib koʼrsatdi:

–fuqarolik jamiyati davlatgacha yoki davlatdan tashqarida mavjud boʼlmaydi;

–ayni davlat, qaysiki fuqarolik jamiyati uning chegarasi ichida mavjud boʼladigan davlat fuqarolarning farovonligi va ularning alohida maqsadlariga (agar bu maqsadlar qonunga xilof boʼlmasa) mansub jihatlarni himoya qiladi;

–fuqarolik jamiyati davlatdan fuqarolarning hayotini, sogʼligʼini, xavfsizligini va boshqa ijtimoiy manfaatlarini himoya qilishni talab qilishga haqlidir;

–bir tomondan moddiy moʼl-koʼlchilikda yashayotgan, ikkinchi tomondan muhtojlikda turmush kechirayotgan oʼrtasidagi ziddiyatlarni yumshatuvchi ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish majburiyati davlat zimmasiga klanadi;

–davlat oʼzining tashqi siyosati va mudofaa qudrati bilan fuqarolik jamiyatini yashashini taʼminlaydi.

Hozirgi davrda jamiyatshunos olimlar tomonidan fuqarolik jamiyatini strukturalashning uchta asosiy yondashuvini ilgari surdi: instituttsional, tizimli va sektorli. Ularni ichida instituttsional yondashuv kengroq tarqaldi. Bu yondashuv asosi sifatida tarixiy rivojlanish jarayonidaodamlarning sotsial xatti-harakatlari va sotsial aloqalarini muvofiqlashtirish maqsadi zaruriyati sifatida paydo boʼlgan ijtimoiy hayot birligi (uyushmasi) sifatida shakllangan «sotsial institut» tushunchasi qabul qilingan. Bu tavsifga tayangan holda, institut sifatida ham bir butun holdagi fuqarolik jamiyatini, ham uni tarkibiy qismlarini alohida-alohida tarzda koʼrib chiqish mumkin. Bunda fuqarolik jamiyati bozor munosabatlari asoslari, demokratik davlat, asosan – davlatdan mustaqil ravishda yashash (avvalambor, moliyaviy) manbalari mavjud boʼlgan sotsial sinflar va qatlamlar mavjudligi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy munosabatlarning yaxlit tizimi sifatida namoyon boʼladi. Bu fuqarolik institutlarbir butun jamiyatga mansub boʼlgan, uning biron-bir qismi yoki tizim ostiga taalluqli boʼlmagan, balki uning rivojlanishining muayyan bosqichida turishi bilan ifodalanadigan institutlardir.

Instituttsional yondashuvning muhim tomoni shundaki, u fuqarolik jamiyatining u yoki bu manfaatlarni amalga oshirayotgan alohida olingan omillarini ajratish va tavsiflash imkonini beradi.

Shuningdek,fuqarolik jamiyatini strukturalashning tizimli yondashuvi ham oʼzining qator afzalliklariga egadir. Shuning uchun ham turli jamiyatga doir adabiyotlarda koʼpincha «struktura» tushunchasi «tizim» sinonimii sifatida ishlatiladi. Bu kabi nuqtai nazardan kelib chiqilsa, har bir mamlakatdagi fuqarolik jamiyati quyidagi tizimiy belgilarga ega boʼladi: u biron-bir sotsiallik turiga mansub (keng maʼnoda) boʼlib, boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlarga boʼlinish, muayyan darajadagi suverenlik, ierarxiyalik, barqarorlik, rivojlanib va oʼzgarib borish, ochiqlik, turli moslashuvlar, organik birlik (yaxlitlik) vadifferentsyalashish kabi sifatlarga ega boʼladi.

Fuqarolik jamiyati oʼz ichiga qator ostki tizimlarni oladi: iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va maʼnaviy. Bu ostki tizimlarning funktsiyalaridan kelib chiqib ularning har biri doirasida alohida-alohida ravishda shakllanadigan fuqarolik jamiyatining uyushmalarini strukturalash mumkin.

Shuningdek, fuqarolik jamiyati strukturasini uch sektorlik nazariya asosida ham koʼrib chiqish mumkin (3.2.-rasm). Uning muhim jihati - bu fuqarolik jamiyatini gorizontal tekislikda (uch sektorga boʼlingan holda), shu bilan birga, uni vertikal, yaʼni ijtimoiy tizimdagi holatini yaxlit tarzda tahlil qilish mumkinligidadir. Gorizontal boʼlish deganda faoliyatlari ustuvorligidan kelib chiqib jamiyatni uchta teng huquqli sektorlarga boʼlish tushuniladi. Dastlabki ikki sektor davlat va siyosiy institutlar va ishbilarmon xususiy tashkilotlar va korxonalar. Hozirgi davrda uchinchi – foyda olishni koʼzlamaydigan sektor ham paydo boʼldi. Bu sektor aholining oʼz oldiga shaxsiy daromad olishni qoʼymaydigan guruhlari va tashkilotlarini oʼz ichiga oladi. Uchinchi sektorga oila bilan hukumat va foyda keltiruvchi biznes vakillaridan iborat sektor oʼrtasida rivojlangan faollashuv sektori sifatida qaraladi. Bu qarashlarga muvofiq vertikal ravishda boʼlinishda uchta daraja –faoliyatga oid boʼlgan fuqarolik faolligi (xususan, fuqarolik jamiyati) vanofuqaroviy hamjamiyat (jinoiylikka taalluqli boʼlgan) darajalari mavjudligini ifodalaydi.

Faoliyatga oid daraja oʼz ichiga siyosiy institut sifatida davlat, iqtisodiy va biznes-strukturalar, foyda olishni koʼzlamaydigan tashkilotlar doirasida amalga oshadigan barcha yuridik jihatdan rasmiylashgan aloqalar va munosabatlarni oladi. Nofuqarolik jamiyati – bu barcha uchta sektordagi norasmiy (yashirin) va jinoiy faoliyatga moyil guruhlardir. Bu darajalar orasiga jamiyat faoliyati sohasining oʼrta holati sifatida, bir tomondan, huquqiy maydon doirasida, ikkinchi tomondan, davlat tomonidan muvofiqlashtirilmaydigan fuqarolik jamiyati joylashadi.

Аlbatta, fuqarolik jamiyatining sotsial strukturalarini oʼrganishda uchchala yondashuvning har biriga ehtiyoj seziladi. Fuqarolik jamiyatida ishtirok etayotgan har qanday omil institutlashadi, oʼzining ustuvor maqsadlariga bogʼliq holda sektorlarga boʼlinadi, oʼziga xos muayyan muhitda faoliyat yuritadi. Ularning hammasini bir doiraga jamlanishi ostki tizimlarga boʼlinadigan fuqarolik jamiyatini tashkil etadi.

Аksariyat jamiyatshunos olimlarning fikricha, fuqarolik jamiyatining strukturalari quyidagi belgilar bilan tavsiflanadi:

–sotsiallik (sotsial manfaatlar va intilishlarni artikulyatsiya qilish, odamlar va buyumlar oʼrtasidagi emas, balki, odamlar oʼrtasidagi oʼzaro munosabatlar va aloqalar;

–davlatdan ayro boʼlgan oʼzini oʼzi boshqarish (avtonomlik);

–fuqaroviylik (tsivilizatsiyaga erishganlik, yaʼni butun bir jamiyat va boshqalarning manfaatlarini eʼtiborga olish qobiliyatiga ega boʼlish,, huquqiy doira ichida xatti-harakat qilish);

–ishtirok va aloqalarning ixtiyoriyligi (vertikal aloqalar ustidan gorizontal alqalarning ustunligi).

Аgar mazkur yondashuvga asoslanilsa, unda fuqarolik jamiyatining strukturalariga ixtiyoriy notijorat tashkilotlar (xayriya, huquqni himoya qilish, volontyor va boshq.), ijtimoiy qatlamlar manfaatlariga doir guruhlar (kasaba uyushmalari, tadbirkorlik, fermerlar, ayollar, yoshlar nodavlat tashkilotlari) yoki biror maqsadga qaratilgan (madaniy, sport) tashkilotlar, shuningdek sotsial harakatlar (ekologik, urushga qarshi va boshq.) tegishli ekanligi koʼzga yaqqol tashlanadi.

Fuqarolik jamiyatini rivojlanish tajribasi shuni koʼrsatdiki, yuqoridagi berilgan tavsiflarga muvofiq va mos keladigan baʼzi nodavlat tashkilotlar bilan fuqarolik jamiyati oʼrtasidagi chegara, demak ular doirasida harakat qilayotgan tashkilotlar oʼrtasidagi oʼxshashlik yoʼqolib ketdi.

Shundan kelib chiqib, faoliyatlari fuqarolik jamiyati uchun gʼoyatda muhim boʼlgan siyosiy partiyalar, biznes-hamjamiyatlar, ommaviy axborot vositalari, mahalliy oʼzini oʼzi boshqarish kabilarni jamiyatdagi oʼrnini tavsiflash maqsadida chegaraviy, yoki gibrid shaklidagi tushunchalar taklif qilindi. Аna shunday chegaraviy sohaga «quyidagi» manfaatlarni ifodalovchi, fuqarolik jamiyati tizimida oraliq joyni egallovchi mahalliy oʼzini oʼzi boshqarish organlari tegishlidir.

Fuqarolik jamiyatini siyosatdanbutunlay yiroq turadigan munosabatlar va institutlar tizimi sifatida tavsiflamaslik lozim. Bu jamiyatning genezisi va tabiati turli tuman manfaatlarni davlat siyosatini belgilash jarayonida jamiyatdagi fuqarolar irodasi sifatida ifodalashi uchun iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, maʼnaviy-axloqiy, oilaviy, madaniy va boshqa ijtimoiy munosabatlarni yetarli darajada tizimning tarkibiy qismlariga aylantira oladi. Bu tizim doirasida turlicha jamoat tashkilotlari, harakatlar, siyosiy partiyalar (idora etuvchi partiyadan tashqarilari), diniy tashkilotlar, iqtisodiy uyushma va birlashmalar, va nihoyat, insonning oʼzi shaxs sifatida oʼzining oilaviy, kasbiy, xizmat koʼrsatishga oid va boshqa turli tuman manfaatlari hamda ehtiyojlarini qondirish uchun harakat qiladi.

Yangi ijtimoiy individlar – teng fuqarolik huquqlariga va oʼzlariga xos fuqarolik sifatlariga ega boʼlgan fuqarolar paydo boʼlmasdan turib fuqarolik jamiyatining yashashi, uning shakllanishiga erishib boʼlmaydi. Inson qachonki yuksak axloqiy fazilatlar, demokratik qadriyatlar bilan uygʼunlashtirishga asoslangan ilgʼor dunyoqarash, shaxsiy qadr-qimmati, mustaqilligi va individualligini boshqa fuqarolarning huquq va erkinliklarini hurmat qilish bilan muvozanatda qadrlash, qonunlar va umuminsoniy jamiyat hayoti qoidalariga amal qilish kabilarni oʼz hayot tarziga aylantirganidagina fuqarolik darajasiga erishadi. Fuqarolik jamiyatiga xos boʼlgan yangi avlodga mansub boʼlgan shaxs jamoat tashkilotlari va ijtimoiy institutlar bilan boʼlakcha oʼzaro munosabatlarda boʼladi. Yetarli darajada rivojlangan fuqarolik jamiyati yangi individlar nafaqat jamoaga qorishib va birikib ketadi, balki oʼzining shaxsiy individualligini namoyon qila oladi, yuksak maʼnaviy qarashlarga ega boʼladi. Bunday holatga erishish faqat odamlarning ruhiyati va dunyoqarashini tubdan oʼzgartirganida, ularning iqtisodiy va sotsial maqomini yangi jamiyatga xos tarzda oʼzgarganidagina roʼy beradi.

Fuqarolik jamiyati tarixiy rivojlanishning tadrijiy yoʼli hosilasi sifatida asta-sekiinlik bilan rivojlanadi. Bu kabi jamiyatning shakllanishi uchun muayyan shart-sharoitlar boʼlishiga zaruriyat tugʼiladi:

-fuqarolik jamiyati ikki xil yoʼl bilan – davlat yordamida (vositasida) yoki mustaqil ravishda shakllanishi mumkin. Mazkur jamiyatning davlat yordamida shakllanishi – bu jamiyatni shakllantirishga doir muayyan qonunlarni ishlab chiqilishi, demokratik strukturalarni rivojlantirish, davlat tomonidan umum qabul qilingan meʼyorlarga qatʼiy amal qilish. Mustaqil ravishda shakllanish– bu oʼrta mulkdorlar qatlamining jamiyatdagi hissasi ustuvor ahamiyat kasb eta boshlaganida, fuqarolar huquqiy madaniyati demokratik printsiplar talablari darajasiga koʼtarilganida, erkin fikrlaylaydigan fuqarolarning jamiyatga taʼsiri sezilarli darajaga koʼtarilganida fuqarolik jamiyati tadrijiy yoʼl bilan shakllanishi mumkin;

-fuqarolarning koʼpchilik qismini oʼz shaxsiy mulkiga ega boʼlishi, uni turli shakllar va huquqlar doirasida mustaqil ravishda tasarruf etish huquqiga ega boʼlishi, shuningdek mulkdorlar qatlamini mustaqil iijtimoiy birlik sifatida rivojlanishi natijasida fuqarolik jamiyati shakllanishi uchun iqtisodiy shart-sharoilar tugʼilishi mumkin. Gʼarb tadqiqotchilarining fikricha, xususiy mulkning mavjudligi fuqarolik jamiyati sharoitida shaxsning erkinligini tayanch (bazaviy) sharti hisoblanadi;

-fuqarolik jamiyatini shakllanishi uchun jamiyatda rivojlangan va turli tuman sotsial strukturalar yetilgan boʼlishi lozim. Bu strukturalar jamiyatdagi barcha fuqarolar ijtimoiy qatlamlari, guruhlari vakillarining turlicha manfaatlarini oʼzida ifodalaydi;

-shaxsning sotsial, intellektual, psixologik jihatlardan rivojlanganligi, uning mustaqil faoliyat yuritish uchun ichki erkinligi va qobiliyatini shakllanganligi.

Hozirgi davrdagi gumanitar-ijtimoiy fanlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida fuqarolik jamiyati murakkab, koʼp darajali aloqalar va strukturalar tizimi sifatida talqin etilmoqda. U oʼz ichiga barcha davlat faoliyati doirasidan tashqarida rivojlanadigan shaxslararo munosabatlarnioladi.

Birinchi daraja. Fuqarolik jamiyatidagi shaxslararo munosabatlarning mazkur darajasi – bu individlarning turmush kechirishni taʼminlovchi tayanch (birlamchi), yaʼni oziq-ovqat, kiyim-bosh, uy-joy kabilarga nisbatan paydo boʼladigan ehtiyojlardir.Bu ehtiyojlar kasbiy, isteʼmolchilar va boshqa uyushmalar (masalan, xususiy korxonalar, aktsionerlik jamiyatlari, vrachlar, quruvchilar, hunarmandlar birlashmalari va boshq.) kabi ijtimoiy institutlar vositasida amalga oshiriladi;

Ikkinchi daraja. Bunda umrni uzaytirish bilan bogʼliq boʼlgan, sihat-salomatlik, bolalar tarbiyasi, maʼnaviy-madaniy yuksalish, axborot, muloqotlar kabilarga doir ehtiyojlardan kelib chiqadigan shaxslararo munosabatlar. Bu munosabatlar maʼnaviy, etnik, diniy, oila-nikoh va boshqa shakllardagi oʼzaro aloqlarni oʼz ichiga olgan sotsiomadaniy majmuani tashkil etadi. Bu darajadagi ehtiyojlar oila, taʼlim, ilmiy, ijodiy, sport uyushmalari, diniy maskanlar, madaniyat muassasalari, ommaviy axborot vositalari kabi institutlar vositasida qondiriladi.

Uchinchi daraja. Bunda ijtimoiy-siyosiy ishtirok ehtiyojlari nazarla tutiladi. Mazkur darajada shaxslararo munosabatlar oʼzi afzal deb bilgan siyosiy qarash va qadriyatlarga ega boʼlish asosidagi individual tanlov bilan bogʼliqdir. Mazkur daraja individa aniq siyosiy va ijtimoiy nuqtai nazarlar shakllanishini talab etadi. Bu darajadagi ehtiyojlar siyosiy partiyalar, harakatlar va boshqa uyushmalar vositasida qondiriladi.

Shuningdek, jamiyatshunos olimlar fuqarolik jamiyatining uchta asosiy sohalardagi strukturalarini bir-biridan ajratib, ularni quyidgaicha ifodalaydi: iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va maʼnaviy.

Iqtisodiy sohada fuqarolik jamiyatining struktusi quyidagilardir: iqtisodiy faollikning individual shakllari; jamoaviy xoʼjaliklar, kooperativlar, xususiy korxonalar va aktsionerlik jamiyatlari (sanoat, savdo, moliyaviy sohalarda); tarmoqlar boʼyicha birlashmalar va uyushmalar (tadbirkorlar, fermerlar, sanoatchilar, banklar, neftchilar kabilar birlashmalari). Bu korxona va tashkilotlar fuqarolarning oʼz tashabbuslari bilan tuziladi. Ular bilan bir qatorda davlatning unitar korxonalari ham faoliyat yuritishi mumkin. Raqobatchilik aloqalari va manfaatlarni intergatsiya qilish masalalari erkin bozor iqtisodiyoti qonunlari bilan hal etiladi.

Fuqarolik jamiyatining ijtimoiy-siyosiy sohasi oʼz ichiga quyidagilarni oladi: fuqarolar ijtimoiy-siyosiy faolligining turli shakllari (majlislar, namoyishlar va boshq.); ijtimoiy, siyosiy tashkilotlar va harakatlar (kasaba uyushmalari, kam taʼminlangan qatlamlarlarga yordam uyushtirish jamiyati, nogironlar jamiyati, partiyalar va boshq.); oʼzini oʼzi boshqarish organlari va nodavlat ommaviy axborot vositalari. Ularning anʼanaviy strukturaviy unsurlari: oila, sotsial guruhlar va birliklar. Bu mohada ijtimoiy fikrni shakllantirish va ifodalash, umum qabul qilingan meʼyorlar va qadriyatlarni joriy etish, sotsial ixtiloflarni kelishtirish, sotsial birliklarni oʼzini oʼzi tashkillashtirishni ragʼbatlantirish, fuqarolar hamkorligi asosida oʼzaro yordamlar uyushtirish.

Fuqarolik jamiyatining maʼnaviy sohasi bevosita odamlarning maʼnaviy-axloqiy jihatlardan rivojlanishi, ularning ilmiy va badiiy ijodiyoti, madaniy rivojlanishi bilan bogʼliqdir. Bu sohadagi fuqarolik jamiyatining unsuri - bu soʼz va vijdon erkinligidir. Ularni amalga oshirish alohida olingan shaxslarning oʼz eʼtiqodlarini himoya qilish, oʼz fikrini oshkora ayta olish, oʼz shaxsiy gʼoya va kontseptsiyalarini rivojlantirish imkoniyatlariga ega boʼlish, ijodiy tashabbuskorlik vaoʼzini oʼzi rivojlantirish uchun shart-shapoitlar yaratishni ifodalaydi. Bu soha oʼz ichiga mustaqil faoliyat yuritadigan ijodiy, ilmiy, madaniy, maʼnaviy, maʼrifiy va boshqa uyushmalar, birlashmalar va tashkilotlarni oladi (masalan, yozuvchilar, rassomlar, kompozitorlar, uyushmalari, ilmiy hamjamiyatlar, madaniy va maʼrifiy tashkilotlar, diniy maskanlar va boshq. (3.3.-rasm).

Fuqarolik jamiyati strukturasi oʼzida jamiyatni sotsial-tabaqaviy jihatdan boʼlishni aks ettirsa ham u aslida jamiyat (suveren va mustaqil) subʼektlarining erkin oʼzaro taʼsiri hamda bogʼlanishlari natijasi oʼlaroq shakllanadi. Fuqarolik jamiyati manfaatlar muvozanatiga asoslanganligini uchun ham uni strukturalarini tavsiflashda asosiy ahamiyat kishilarni turli birliklarga birlashtirish va ularning aʼzolik tabiatini ochib beradigan uyushfunktsionaltahlilga qaratiladi. Bu xulosalardan yana bir muhim holat kelib chiqadi. Fuqarolik jamiyatining strukturasi oʼzida gorizontallik tabiatinikasb etadi. Unda davlatdan farq qilib, vertikal aloqalar (boʼysunish) emas, balki gorizontal munosabatlar ustunlik qiladi. Fuqarolik jamiyatida erkin va yuridik jihatdanteng huquqli hamkorlarning oʼzaro munosabatlari (raqobat, qarama-qarshilik, hamkorlik, birdamlik) shakllanadi. Fuqarolik jamiyatining strukturalari oʼzini oʼzi tashkil etuvchi, oʼzini oʼzi boshqaruvchi sifatidadagi teng huquqli subʼektlar (hamkorlar, oʼzaro nartnoma tuzuvchilar) va ixtiyoriy hamda erkin istak bildirishlar natijasida paydo boʼladi.

ADABIYOT

Butenko A.P., Mironov A.V. Davlat va fuqarolik jamiyati // Ijtimoiy-siyosiy jurnal. 1997. №1.

Vasilev V.A. Fuqarolik jamiyati: mafkuraviy va nazariy manbalar // Ijtimoiy-siyosiy jurnal. 1997. № 4.

Gadjiev K.S. Siyosatshunoslik: darslik. - M., 1995 yil.

Davlat va fuqarolik jamiyati // Ijtimoiy-siyosiy jurnal. 1997. №4.

Davletshina N.V., Kimlika B.B., Klark R.J., Rey D.U.Demokratiya: davlatchilik va jamiyat. - M., 1995 yil.

Siyosatshunoslik kursi: darslik. - 2-nashr, Rev. va qo'shing. - M., 2002 yil.

Levin I.B.   G'arb va Rossiyadagi fuqarolik jamiyati // Siyosat. 1996. № 5.

Muxaev R.T. Siyosatshunoslik: huquq va gumanitar fakultet talabalari uchun darslik. - M., 2000 yil.

Panarin A.S. Siyosatshunoslik. Darslik. Ikkinchi nashr qayta ko'rib chiqilgan va kengaytirilgan. - M., 2001 yil.

Savollar va javoblardagi siyosiy fan: universitetlar uchun darslik / Ed. prof. Yu.G. Volkova. - M., 1999 yil.

Yuristlar uchun siyosiy fan: ma'ruza kursi. / N.I. Matuzov va A.V. Malko tomonidan tahrirlangan. - M., 1999 yil.

Siyosatshunoslik. Entsiklopedik lug'at. - M., 1993 yil.

Soloviev A.I. Davlatning uch tomoni - fuqarolik jamiyatining uchta strategiyasi // Siyosat. 1996. №6.