Mavzu: Geografik zonalar bo‘yicha tuproq hosil qiluvchi jarayonlar

Tuproqlar fizikasi
Tuproq hosil bo`lish jarayonining tashqi ifodasiga tuproq morfologiyasi deyiladi, (tashqi ko`rinishi desa ham bo`ladi). U tuproqning ichki kimyoviy, fizikaviy va mexanik xossalarini ifodalaydi.
1. Tuproq kesmasi – tuproqning morfologik belgilarini o`rganish uchun qaziladi. Unda pastga tomon genetik qatlamlar bo`ladi. Ularning yig`indisi tuproq kesmasi deb ataladi.
Qatlamlar asosan 3 ga bo`linadi va ular lotin harflar bilan belgilanadi.
A – ustki, qatlam bo`lib bu ham o`z navbatida qatlamchalarga bo`linadi:
Ao – o`simliklar qiyi (to`shagi);
A1 – chirindili – akkumlyativ qatlam, chirindi – (gumus) qatlami;
A2 – yuvilma yoki elyuvial – suv yuvib ayrim moddalarni pastga tushiradi.
*B – Illyuvial oraliq - shimilma qatlam. Yuqoridan kelgan moddalar shu qatlamda to`planadi
_________________________________________
*B – o`tuvchi (oraliq)- ilyuvial (shimilma).qatlam
M=A+B – tuproqning qalinligini (M) tashkil qiladi. Qalinlik bir necha sm-dan 150-250-300 sm.gacha bo`ladi. Qadimgi madaniy-agroirrigatsion qatlam ( ayniqsa O`rta Osiyoda) qalin bo`ladi.
S – Ona jins – turlicha bo`ladi.
2. Tuproqning rangi – ona jinsga bog`liq holda xilma-xil bo`ladi. Tuproq tiplari uning rangiga (tusiga) qarab nomlanadi. Lekin, bular nisbiy bo`lib birontasi ustunlik qiladi va o`sha inobatga olinadi.
Buyo`q tuproqshunos olim S.A.Zaharov tuproqlarning ranglar uchburchagini quyidagicha tavsiya etgan:

S.A.Zaxarov fikriga ko`ra, tuproqlarning ranglari shu 3 rangning uyg`unligidan hosil bo`ladi.
Qora rang - organik moda, chirindining ko`pligidan darak bersa, oq rang – kvars, kaolinit, ohak, gipsning ko`pligidan, qizg`ish, sarg`ish rang esa temir (III) – oksidi – gidiridi (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> • n H<sub>2</sub>O) ning ko`pligidan nishona. Qora dog`lar marganes ko`pligini bildiradi. Dog`lar va ranglar tuproqning sifatlaridan darak beruvchi indikator bo`lib, tuproqning qay sharoitda paydo bo`lganligidan dalolat beradi. Rus dehqonlari tuproqlarning 25 xili va kichik xilchalarni ajratishgan.