Mavzu: ichki kuchlar va ularning turlari. Reja

---

 
Mavzu: ICHKI KUCHLAR VA ULARNING TURLARI. 
REJA: 
1. Ichki kuchlarni aniqlashning kesich usuli.
2. Ichki kuchlardan hosil bo‟ladigan oddiy deformatsiyalar. 
3. Kuchlanish. To‟la, normal va urinma kuchlanish. 
4. Markaziy siqilish va cho‟zilish. Bo„ylama va ko„ndalang deformatsiyalar, Guk qonuni.
Puasson kofffitsienti. Elastiklik moduli. 
Ikkita jismning o‟zaro mexanik ta‟siri natijasida tashqi kuch vujudga keladi. Tashqi 
kuchlar ta'siridan mashina va inshoot qismlarining kesimlarida hosil bo‟ladigan kuchlar ichki 
kuchlar deyiladi. Ichki kuchlar jismni tashkil qiluvchi zarrachalar orasidagi o‟zaro ta'sir 
kuchlaridan va tashqi kuch ta'siridan hosil bo‟ladigan reaksiya kuchlaridan iboratdir. Reaksiya 
kuchlari jismning deformasiyalanishga zarrachalarning bir-biridan qochishga yoki o‟zaro 
yaqinlashishga qarshilik ko‟rsatuvchi muvozanatini saqlovchi kuchdir. Reaksiya kuchi 
materiallar qarshiligi fanida ichki kuch yoki zo‟riqish kuchi deb yuritiladi (1-rasm). 
 
1-rasm. Tashqi va ichki kuchlar. 
Agar tashqi kuch ichki kuchdan ortib ketsa, brus muvozanati buziladi va brus shu 
kesimda (ichki kuch katta qiymatga erishgan kesimda) uziladi va sinadi. 
Jismlar tashqi kuchlar ta'siridan deformasiyalanganda uni hosil qiluvchi atom va molekulalari 
deformasiyalanishiga qarshilik qiladi. Bu qarshilik jismdagi ichik kuchlar (atom va molekulalar 
orasidagi tortilish kuchlari) hisobiga bo‟ladi. Ichki kuchni aniqlash kesich usuli bo‟yicha 
quyidagi tartibda bajariladi: 
a) tekshirilayotgan jism fikran ikki qismga ajratiladi. (2-rasm) 
b) bir qismi olib qolinib ikkinchi qismi fikran tashlab yuboriladi. 
v) qoldirilgan qismga tashlab yuborilgan qismning ta'siri noma'lum ichki kuchlar sifatida va 
tashqi kuchlar ta'sir ettiriladi. 
g) qoldirilgan jismning muvozanati tekshirilib, noma'lumlar aniqlanadi. Bunda statikaning 
fazodagi muvozanat tenglamalaridan foydalaniladi. 

---

2-rasm. Ichki kuchlarni aniqlash 
Qoldirilgan o‟ng qismning fazodagi muvozanat sharti yoziladi. 
Qoldirilgan qismdagi barcha noma'lumlar yuqoridagi tenglamalar yordamida aniqlansa, masala 
statik aniq, aks holda statik noaniq deyiladi. Kesish usullarini (v) bandi bajarilaytganda tashlab 
yuborilgan qismning qoldirilgan qismga ta'sirini bir bosh vektor R va bosh moment M bilan 
almashtiriladi. Bosh vektor kuch va bosh momentlarining fazoviy kordinata sistemasidagi 
tashkil qiluvchilaridan ichki kuchlarning turlari belgilanadi. R kuchning jism z o‟qidagi 
proeksiyasi N bo‟ylama kuch deyiladi. R kuchning oy va ox o‟qlaridagi proeksiyalar mos 
ravishda Q
y
va Q
x
lar orqali belgilanib, ko‟ndalang yoki kesuvchi kuchlar deyiladi. Kesuvchi 
yoki ko‟ndalang kuchlar siljish deformasiyasida vujudga keladi. Bosh moment M ning oz o‟qi 
atrofidagi tashkil qiluvchisi M
b
yoki T bilan belgilanib, burovchi moment deyiladi. Bunday 
holatda konstruksiya elementida buralish deformasiyasi sodir bo‟ladi. Bosh moment ox va oy 
o‟qi atrofida harakatlanuvchi tashkil qiluvchilaridan egilish deformasiyasi hosil bo‟ladi va 
tashkil qiluvchilar mos ravishda M
x,
M
y
eguvchi momentlar deyiladi. 
Tashqi kuchlar ta‟siriga bo‟g‟liq ravishda, ichki kuchlar natijasida quyidagi oddiy 
defirmatsiyalar kuzatiladi:

---

Ichki kuchlarning jadalligini (intensivligini) baholash uchun kuchlanish tushunchasi 
kiritiladi. Kuchlanish topilishi zarur bo‟lgan K nuqta atrofida elementar 

F yuzacha ajratamiz (3 
- rasm). U holda, o‟rtacha kuchlanish quyidagicha tipiladi: 
,
A
F
p



r
o'
(1) 
bu yerda, 

F - ushbu 

A elementar yuzachadagi ichki zo‟riqish kuchlarining teng ta‟sir 
etuvchisi. 
Buralish 
Egilish 
Siljish 
CHo’zilishi
yoki 
siqilishi 
Ichki kuchlardan hosil bo’ladigan oddiy 
deformatsiyalar 

---

3-rasm. Kuchlanish va uning tashkil etuvchilaru 
Ajratilgan elementar yuzacha qancha kamaytirilsa, kesim nuqtasidagi ichki kuch 
intensivligi shuncha aniqroq topiladi.Ajratilgan elementar yuzacha nolga intilganda (nuqtaga 
tortilganda) nuqtadagi kuchlanish haqiqiy kuchlanish deyiladi. 
.
lim
0
А
F
p
А





(2) 
Kuchlanish vektorini ikkita tashkil etuvchilarga ajratamiz (3 -rasm):
kesim yuziga tik yo‟nalgan normal kuchlanish (

) va kesim yuziga parallel yo‟nalgan urinma 
kuchlanish (

). Nuqtadagi to‟la kuchlanish
.
2
2




p
(3) 
Yuqoridagilardan ko‟rinadiki, ichki kuchlarning kesim yuzasi birligiga to‟g‟ri kelgan 
kattaligi kuchlanishdir. Uning o‟lchov birligi Paskal (1 Pa=1 n/m
2
). Bu birlik juda kichikligidan 
amaliy hisoblarda kuchlanish megapaskallarda o‟lchanadi (1 MPa=10
6 
Pa.) 
Markaziy cho‟zilish yoki siqilish deb,
 
bir-biriga teng va o‟qi bo‟ylab qarama –qarshi 
tomonlarga yo‟nalgan kuchlar ta‟siridagi sterjenlarning deformatsiyasiga aytiladi. 
Asosiy konstruksiya elementlari turlari quyidagilar (4-rasm): a,b,c-bruslar, d-qobiqlar,e-
plastina, f-massiv. 
4-rasm. Konstruksiya elementlari turlari. 
Qurilish konstruktsiyalari va mashina qismlari ichida cho‟zilish va siqilish 
deformatsiyalariga ishlaydigan bruslar juda ko‟p uchraydi. CHo‟zilish va siqilishga qarshilik 
ko‟rsatadigan to‟g‟ri o‟qli bruslar sterjenlar deb ataladi. Masalan, har qanday yuk 
ko‟targichlarning troslarida cho‟zilish, fabrika va zavod trubalarida siqilish deformatsiyasi hosil 
bo‟ladi va hokazo
. 
Cho‟zilish va siqilish qurilish konstruksiyalari va mashina elementlarida tez-tez uchrab turadi. 
Sterjenlarning mahkamlanish turiga va nagruzkalarning ta'sir etishiga qarab turli hil cho‟zilish va 
siqilish paydo bo‟lishi mumkin. Sterjen cho‟zilganda uning uzunligi ortadi, ko‟ndalang 
o‟lchamlari qisqaradi, siqilishda esa aksincha, sterjen uzunligi qisqarib, ko‟ndalang kesim 
o‟lchamlari ortadi. Cho‟zilish va siqilish deformasiyasi sterjenning uzunligi va ko‟ndalang 

---

kesimlari o‟zgarishidan iborat. Brusning ko‟ndalang kesimida hosil bo‟lgan normal 
kuchlanishlarning teng ta'sir etuvchisiga