Mavzu: Ishlab chiqarish samaradorligi,uning ko’rstakichlari va hisoblash usullari Reja: kirish asosiy qism

3.Iqtisodiy samaradorlikni oshiorishning hozirgi zamon muammolari va ularni hal etish yo’llari.
Korxonalarda moliyaviy menejment tizimini samarali tashkil qilinganligi ma’lum ma’noda ulardagi axborot (informatsion) bazasi va ularning qanday turlaridan foydalanishlariga bog‘liqdir. Albatta., har qanday ho‘jalik subyektlarining faoliyatini to‘g‘ri yo'lga qo'yish, ularda samarali boshqaruv tizimini tashkil qilish hamda istiqboldagi ustuvor yo‘nalishlarni belgilashda boshqaruv subyektlari, xususan, moliyaviy menejeming axborot ta’minot tizimi yoki zaruriy ma’lumotlar bilan ta’minlanganligi va ulardan foydalanishning samarali tashkil qilinganligi muhim va dolzarb hisoblanadi. Ayniqsa hozirgi kunda mamlakatimiz va jahonda yuz berayotgan hodisa va jarayonlarning yuqori sur’atlar bilan o‘zgarayotganligi va takomillashib borayotganligini inobatgan olgan holda ushbu tizim korxonalar xo'jalik-moliyaviy faoliyatida kundalik zaruriy ehtiyojga aylanib borayotganini ko‘rishimiz mumkin. Moliyaviy menejmentning axborot ta’minot tizimi, tahlil uchun, rejalashtirish va korxona xo‘jalik-moliyaviy faoliyatining turli yo‘nalishlari bo‘yicha boshqaruv qarorlarini tayyorlash uchun zarur ma'lumotlarni aniqlash va to‘plash jarayonini o‘z ichiga oladi.Korxonalarning xo‘jalik-moliyaviy faoliyatining natijalari bilan qiziquvchilar va ulardan foydalanuvchilaming toifasi turlicha bo'ladi, chunki buni o‘ziga yarasha ko‘plab sabablarini sanab o‘tish mumkin; masalan, investitsiyalami kiritish maqsadida investorlar, soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni doimiy to‘lanishini o‘rganish maqsadida davlat va uning vakolatli organlari, oladigan foydasining xajmini aniqlash uchun aksiyadorlar va ta’sischilar, korxonalar majburiyatlari bo‘yicha o‘z mablag‘larining yetarliligini o‘rganish maqsadida turli moliyaviy muassasalar va boshqalar.
Umuman olganda, korxonalaming moliyaviy ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni ikki guruhga ajratish mumkin:
— tashqi foydalanuvchilar: kreditorlar, investorlar, soliq organlari, auditorlik tashkilotlari va b.

• 
  ichki foydalanuvchilar: boshqaruv kengashi a'zolari, boshqaruvning barcha toifasidagi menejerlar, korxona egalari va b.
  

Moliyaviy menejmentda axborot ko‘rsatkichlari tizimining shakllanishi har bir korxonalaming tarmoq xususiyatlari, tashkiliyhuquqiy shakllari, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish hajmi, xo‘jalik faoliyatining diversiflkatsiyalashuv darajasi va boshqashartlariga bog‘liq bo‘ladi.
Umuman olganda moliyaviy menejment axborot bazasining ko‘rsatkichlar tizimi alohida guruhlar bo‘yicha turkumlanadi :
1. Davlatning makroiqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlari. Har bir korxona o‘zining istiqboldagi strategik maqsadlarini belgilash va ularni amalga oshirish, ularning moliyaviy holatini tahlil qilish hamda korxonaning moliyaviy imkoniyatlarini inobatga olgan holda kelgusida erishiladigan moliyaviy natijalami bashorat qilishda, bevosita tashqi iqtisodiy-ijtimoiy muhitdagi hoiat va ko‘rsatkichlar asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi: - davlat byudjetining daromadlari;
- davlat byudjetining xarajatlari;
- byudjet taqchilligi;
- aholi daromadlarining xajmi;
- banklardagi aholi omonatlari;
- inflyatsiya darajasi;
- Markaziy banknirg qayta moliyalash stavkasi.
2. Tarmoqlarning rivojlanishi ko‘rsatkichlari. Bu guruhdagi axboriy ko‘rsatkichlar tizimidan korxonalarda operativ-moliyaviy faoliyat turlari bo‘yicha boshqaruv qarorlari qabul qilishda foydalaniladi. Bozor munosabatlari sharoitida moliyaviy menejerlarning, korxonalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatlarini oqilona boshqarishning muhim omillaridan biri, ushbu tarmoqda faoliyat yuritayotgan raqobatchi korxonalar va kontragentlarining moliyaviy ahvolini keng o‘rganish va ularni tahlil qilish hisoblanadi. Moliyaviy menejer tomonidan bu guruhdagi ko‘rsatkichlarni o‘rganish uchun ommaviy axborot vositalarida e’lon qilingan yoki chop etilgan hisobot, reyting ma’lumotlar, axborot xizmatlari bozorida taklif qilingan pullik biznesma’lumotnomalar manba bo‘ladi.
3. Moliya bozorining konyunkturasini xarakterlovchi ko‘Bu guruhdagi axborot ko‘rsatkichlar tizimi korxonalaming uzoq muddatli moliyaviy investitsiya portfelini tuzish, qisqa muddatli kapital qo‘yilmalami amalga oshirish kabi masalalarga doir boshqaruv qarorlarini qabul qilishga yordam beradi.
Korxonalarda moliyaviy menejment tizimini tashkil etishda, moliyaviy mexanizm tushunchasi uning moliyaviy menejment tizimidagi o‘rni va ahamiyati, moliyaviy menejmentning mexanizmi, ularning o‘zaro o‘xshashlik tomonlari, hamda bulami moliyaviy menejerning faoliyatida tutgan o4rniga alohida e’tibor berish lozim. Chunki, bozor qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda korxonalar moliyasini boshqarish, moliyaviy mexanizm yordamida amalga oshiriladi.
Moliyaviy mexanizm - bu moliyaviy munosabatlarni tashkil qilish, moliyaviy resurslarni shakllanishi va foydalanish usullarining yig‘indisi bo‘lib, jamiyat tomonidan, jamiyatni ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirish uchun, qulay shart-sharoit yaratib berish maqsadida foydalaniladi. Moliyaviy mexanizm ham moliya tizimining tuzilishi singari quyidagi ikkita yirik sohaga bo‘linadi:
- xo‘jalik subyektlarining moliya mexanizmi;
— davlat moliyasining mexanizmi.
Korxonalar moliyaviy mexanizmi - bu moliyaviy resurslardan foydalanish usullari hamda korxonalar moliyasini tashkil qilish shakllari hisoblanadi. Korxona, firma, kompaniyalarda moliyaviy resurslardan foydalanish jarayoniga to‘xtaladigan bo‘lsak, bunda moliyaviy menejer tomonidan ushbu jarayon, turli moliyaviy usullami, vositalami, tamoyillarni qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy metodlar - bu moliyaviy munosabatlarni amalga oshirish shakli, uning xo'jalik va ishlab chiqarish jarayoni bilan o ‘zaro bog‘ liqligidir. Korxonalarda u yoki bu moliyaviy vositalami qoilanilishi yordamida xo‘jalik jarayonidagi yuz berayotgan moliyaviy munosabatlarga, moliyaviy resurslaming harakatini boshqarish va moliyaviy ko‘rsatkichlaming tahliliy natijalaridan kelib chiqqan holda ulardan foydalanishni samaradorligini baholashga ta’sir koTsatish mumkin. Korxonalar moliyasini boshqarishda foydalaniladigan metodlarga quyidagilar kiradi: moliyaviy rejalashtirish, moliyaviy tahlil, moliyaviy nazorat, investitsiyalash, sug‘urtalash, kredit operatsiyalari, narxlami shakllantirish, soliqlar, hisob-kitoblar tizimi, rag‘batlantirish va boshqalar.
Moliyaviy menejmentda moliyaviy vosita deganda, korxonaning har qanday turdagi shartnomalari tushuniladi, qaysiki buning natijasida bir vaqtning o‘zida, biron bir korxonada moliyaviy aktivlarning ko‘payishi va boshqa korxonada esa moliyaviy majburiyatlar yuzaga kelishi tushuniladi. Boshqacha aytganda, qarzdorlik bo‘yicha guvohtik bemvchi, sotuvchi sotish jarayonida o‘zini moliyalashtirishni ta’minlovchi har qanday hujjatdir.
Faqat o‘z mablag‘laridan foydalanuvchi korxona o‘z mablaglarining rentabelligini, ularning iqtisodiy samaradorligining 2/3 qismga cheklab qo‘yadi, ya’ni 0‘MR=2/3IR Bunda 0 ‘MR- o‘z mablag‘larining rentabelligi; IR- iqtisodiy rentabellik Kredit yoki qarz mablag'laridan foydalanuvchi korxona o‘z va qarz mablag‘Iarining nisbati hamda foiz stavkasining darajasiga bog‘liq ravishda o‘z mablagMarining rentabelligini yo oshiradi yoki kamaytiradi. Bunday sharoitda moliyaviy vosita samarasi vujudga keladi ya’ni 0 ‘MR = 2/3 IR+MVS. Bunda MRS- moliyaviy vosita samarasi:
- Moliyaviy vosita samarasi odatda iqtisodiy rentabellik bilan qarzga olingan mablag‘lar ≪bahosi≫ (foizning o‘rtacha stavkasi) o‘rtasidagi farq natijasida vujudga keladi.
- Foizning o ‘rtacha stavkasini hisoblash uchun quyidagi tenglamadan foydalanish mumkin.
FO‘S = (XMX: QMUS) x 100.
- FO‘S - foizning o‘rtacha stavkasi;
- HMX - Haqiqatdagi moliyaviy xarajatlar (foiz xarajatlari);
- QMUS — qarz mablag‘larining umumiy summasi;
Richag samarasining tarkibiy qismlarini birlashtiramiz va natijada MRS hosil bo‘ladi;
- MRS= 2/3(IR-FS)*QM/0‘M
- Masalan, agar korxonada IR 18%ga, FS 16%ga qarz mablag‘lari 750000 ni, o‘z mablag‘lari 250000 ni tashkil etsa, moliyaviy vosita samarasi;
- MRS- 2/3(18%-16%)750000/250000= 4%
Korinib turibdiki, rivojlangan bozor mexanizmida qarz mablag‘laridan foydalanish yuqori samaraga olib keladi Moliyaviy vositalar yordamida moliya bozoridagi har qanday operatsiyalar amalga oshiriladi. Korxonalar faoliyatida ularni qo‘llamasdan qo‘shimcha moliyaviy resurslar yoki kapital jalb qilish, moliyaviy investitsiyalami amalga oshirish, kontragentlar yoki boshqa xo'jalik subyektlari bilan o'zaro hisob-kitoblami amalga oshirish mumkin emas. Moliyaviy vositalar birlamchi va ikkilamchi turlarga bo‘linadi. Birlamchi moliyaviy vositalarga quyidagilar kiradi: joriy operatsiyalar bo‘yicha debitorlik va kreditorlik qarzlar, kreditlar, aksiya, obligatsiyalar, va veksellar. Ikkiiamchi moliyaviy vositalarga esa: moliyaviy optsionlar, fyucherslar, forvard shartnomlari, foizli va valyutaviy svoplar kiradi. Har qanday jamiyatda korxonalar xo'jalik faoliyatini oqilona tartibga solish va ular faoliyatini samarali yuritish qonuniy va huquqiy me’yorlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Bizga ma’lumki, korxonalar moliyaviy faoliyatini yuritish, ya’ni boshqacha aytganda xo‘jalik subyektlarining tashkil qilinishidan ularning butun faoliyat davrlarini qamrab oluvchi jarayon bosqichi, davlat tomonidan belgilangan aniq bir chora tadbirlar, dasturlar, qonunlar, yo‘riqnomalar va shu kabilar orqali tashkil qilinadi va tartibga solinadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatda Markaziy Osiyo davlatlarining ko'p tomonlama aloqalari va hamkorligini rivojlantirishga birinchi darajali ahamiyat berilmoqda. Okzbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston o‘rtasidagi yagona iqtisodiy tnakon to‘g ‘risida tnzilgan shartnoma samara bera boshladi. Ularning sanoatini integratsiyalashtiradigan dastur ishlab chiqildi.