Mavzu: Jahon valyuta tizimi va uning elementlari

1922 yil Genuya va 1944 yil Bretton-Vuds valyuta tizimlari. Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlari orasidagi jahon valyuta tizimini "oltin-deviz standarti" tizimi deb atasa bo‘ladi. Bu davr ayniqsa davlatning iqtisodiyotga kuchli aralashuvi bilan xususiyatlidir. Deyarli barcha davlatlarda bojxona to‘siqlari kiritilib, oqibatda kapitalga, ishchi resurslariga bo‘lgan talab va taklifning erkin aloqasi jahon bozorida chegaralandi.
Ikkinchi Jahon valyuta tizimi 1922 yilda Genuya shahrida bo‘lib o‘tgan konferensiyada davlatlararo kelishuv sifatida yuridik jihatdan shakllangan edi. Mazkur xalqaro konferensiya arafasida jahonning 30dan ziyod davlatlarining pul tizimlari oltin-deviz standartiga asoslangan edi. Davlatlarning milliy kredit pullari xalqaro to‘lov va zahira vositalari sifatida ishlatila boshlandi. Biroq Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlari orasidagi davrda zahira valyutasi maqomi rasmiy ravishda biror-bir valyutaga hali biriktirilmagan edi.
Davlatlarning "oltin standarti" tizimidan qaytishi oqibatida devizli banklar va davlatlar qog‘oz pullar muomalasini kengaytirish imkoniga ega bo‘ldilar. Birinchi jahon urushidan so‘ng ba'zi davlatlarda qog‘oz pullar emissiyasining hajmi qar qanday tarixiy chegaralardan oshib ketdi va bu o‘z navbatida inflyatsion jarayonlarning gurkirab o‘sishiga olib keldi. Inflyatsiya jarayonlarining kuchayishi pul xo‘jaligidagi barcha zaruriy hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun kerak bo‘lgan barcha ma'lumotlarning buzib ko‘rsatilishiga olib keldi. Bir davlat bozoridan boshqa davlatlar bozorlariga valyutalar oqimining hajmi va sur'ati keskin kuchaydi. Londonning dunyoning yetakchi valyuta bozori sifatidagi mavqei pasaydi. Maydonga N'yu-York va Parij singari yangi yetakchi valyuta bozorlari chiqib, London dunyo bankiri vazifasini uzil-kesil yo‘qotdi.
1925 yilda Angliya banki avvalgi kurs asosida "oltin standarti"ni kiritdi. Ammo u mavjud bozordagi sharoitlarga muvofiq emas edi. Amerika va Fransiya banklari esa 1931 yilda Buyuk Britaniya funt sterlingidagi zahiralarini ko‘paytirgan holda "oltin standarti" tizimini qabul qilmadilar.
AQSh o‘z to‘lov balansini aktiv bo‘lishini istagan holda xorijiy hamkorlariga uzoq muddatli kreditlarni berib, iqtisodiy depressiya davrida o‘z iqtisodiy mavqeini saqlab qolishga muvvafaq bo‘ldi. Fransiya davlati esa funt sterlinglaridagi aktivlarini oltinga almashtirish huquqiga ega ekanligini ta'kidlab, Buyuk Britaniyaniga o‘z qarorida qat'iyligini bildirdi. Ammo Buyuk Britaniya o‘z majburiyatlari bo‘yicha javob bera olmay qoldi va 1931 yilning yozida qog‘oz pullarini oltinga almashtirilishini bekor qildi.
1926-1929 yillarda ba'zi mamlakatlarda likvid mablag‘larning o‘sishi va oltinning jamg‘arilishi 30-yillarda jahonda kuchli iqtisodiy inqiroz sodir bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Ba'zi davlatlar 1929-1930 yillardayoq "oltin standarti"dan o‘zlarini tortgan edilar. 1931 yilgacha bo‘lgan davrda deyarli barcha valyutalar bir-biriga nisbatan erkin tebranar edi. AQSh o‘z valyutalarining oltin bilan bog‘liqligini 1933 yilda bekor qildi. Ammo 1934 yilda u nisbatan pastroq paritet bilan "oltin standarti"ga qaytdi. AQSh dollarining kursi endi ilgarigi kursning 54%ini tashkil qilar edi. Bundan so‘ng, ya'ni 1934 yil davomida ko‘pchilik davlatlar o‘z valyutalarini devalvatsiya qildilar. Shunday qilib, milliy valyutalarning ko‘p sonli devalvatsiyalari va savdo cheklanishlarini kiritish davri boshlandi. Oqibatda dunyo savdo hajmi keskin qisqarib ketdi va deyarli barcha mamlakatlarda ishsizlar soni ko‘payib ketdi.
Yuqorida qayd etilgan va jahon tarixiga "buyuk depressiya" nomi bilan kirgan, 30-yillardagi chuqur jahon iqtisodiy inqirozi oqibatida dunyoning barcha davlatlari o‘z qog‘oz pullarini rasmiy ravishda oltinga almashtirilishini to‘xtatdilar hamda bundan keyin hech bir davlat o‘z qog‘oz pullarini oltinga almashinishini tiklay olmagan.
Davlatlar milliy qog‘oz pullarining baho masshtabiga asosan oltinga almashinishini to‘xtatilishi ikkinchi jahon valyuta tizimining asosi, "oltin-deviz standarti"ning inqirozini bildiradi. Oqibatda 1930 yildan to Ikkinchi jahon urushining oxirigacha jahon valyuta bozorida tartibsizlik hukm surdi.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng jahonning yetakchi davlatlari boshliqlari 30-yillar inqiroziga olib kelgan xatolarni takrorlamaslikka harakat qilib, 1944 yilning iyul oyida, keyinchalik "Bretton-Vuds tizimi" nomini olgan, Bretton- Vudsda qat'iy valyuta kurslari tizimini yaratdilar.
O‘sha davrning muhim masalalaridan biri bu harbiy yillar qarzlari muammosini hal qilish edi. Masalan, Buyuk Britaniya AQShga yirik summalarni qarz edi. Nafaqat Buyuk Britaniya, balki Yevropadagi barcha davlatlar urush davrida ko‘rgan talofatlari oqibatida yaqin yillar ichida o‘z qarzlarini eksportlari hisobiga qoplash imkoniga ega emas edilar. Shu sababli Ikkinchi jahon urushi oqibatida paydo bo‘lgan harbiy qarzlar muammosi qaytmas kreditlar va uzoq muddatli ssudalar tizimini kiritish yo‘li bilan qal qilingan edi.
Davlatlarning o‘z qarzlarini alohida qismlar bilan uzishga imkoni bo‘lmaganligi sababli ularda inflyatsiya hisobiga bunday qarzlardan qutilish ishtiyoqi tug‘iladi.
Davlatlarni yakkalanishining oqibatlari ayniqsa, o‘zlarini xalqaro raqobat ta'siridan holi qilish bilan bog‘liq xatti-harakatlarida, devalvatsiya ketidan "quvish", turli ko‘rinishdagi savdo cheklanishlari va to‘siqlar, dunyo savdo hajmining pasayishi, ommaviy ishsizlik hamda siyosiy barqarorsizlikda o‘z aksini topgan bo‘lib, bu o‘z navbatida ularning xalqaro hamkorlikka intilishlari zo‘rayib borayotganligidan dalolat berar edi.
Bretton-Vuds valyuta tizimining asl mohiyati qat'iy yoki barqaror, o‘zgaruvchanligi sezilmas valyuta kurslarini joriy etishdan iborat edi. Ikkinchi jahon urushidan ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan nihoyatda charchab chiqqan davlatlar jahon bozorida davlatlararo valyuta munosabatlarida hukm surayotgan tartibsizlikka barham berish maqsadida 1944 yilda AQShning Bretton-Vuds nomli joyida xalqaro valyuta-moliya konferensiyasini chaqiradilar.
Jahonshumul ahamiyatga ega bo‘lgan Bretton-Vuds xalqaro valyutamoliya konferensiyasi 1944-47 yillar mobaynida bo‘lib o‘tgan. Mazkur konferensiyada qabul qilingan Kelishuv moddalari urushdan so‘nggi jahon valyuta tizimining tamoyillarini belgilab berdi. Bu tamoyillar quyidagilardan iborat edi:
1. Oltinga va ikki zahira valyutasiga, ya'ni AQSh dollari hamda qisman Buyuk Britaniya funt sterlingiga asoslangan davlatlararo oltin-deviz standarti tizimi o‘rnatildi. Bunda oltin-deviz standarti faqatgina davlatlararo munosabatlarda saqlanib qolgan bo‘lib, mamlakatlarning pul tizimlari esa oltinga almashmaydigan kredit pullarga asoslangan edi. Oltinni, jahon valyuta tizimining asosi sifatida ishlatilishining quyidagi asosiy 4 shakli ko‘zda tutilgan edi:
a) valyutalarning oltin paritetlari saqlanib, Xalqaro Valyuta Fondida ularni qayd etish tartibi kiritilgan edi;
b) oltin xalqaro hisob-kitoblar bo‘yicha qoldiqni so‘ndirish vositasi va ijtimoiy boylikning ramzi, Xalqaro valyuta likvidligining muhim komponenti sifatida ishlatila bordi;
v) AQSh o‘zining o‘sgan valyuta-iqtisodiy qudratiga va kapitalistik dunyoda o‘zining eng yirik oltin zahiralariga tayangan holda AQSh dollariga asosiy zahira valyutasi maqomini biriktirib qo‘yish maqsadida dollarni oltinga tenglashtirib qo‘ydi;
g) shu maqsadda AQSh g‘aznaxonasi xorijiy davlatlar markaziy (milliy) banklari va hukumat tashkilotlariga AQSh dollarlarini oltinga, bir unsiya oltin 35 AQSh dollari rasmiy baho asosida almashtirishni davom ettirdi. Oltinning bunday rasmiy bahosi 1934 yilda AQSh dollarining baho masshtabi asosida kiritilgan edi.
2. Valyutalarni o‘zaro solishtirilishi va o‘zaro almashuvi, Xalqaro Valyuta Fondi a’zolari bo‘lmish davlatlar o‘rtasida rasmiy ravishda o‘zaro kelishib olingan hamda qat'iy belgilangan, AQSh dollarlarida ifodalangan, valyuta paritetlari asosida amalga oshadigan bo‘ldi. O‘zaro kelishib olingan bunday paritetlarning o‘zgartirilishi faqat Fondning ruxsati bilan amalga oshishi mumkin edi.
3.Valyutalarning qat'iy belgilangan kurslar rejimi kiritildi. Valyutalarning bozor kurslari paritetidan kichik miqdorlarda oqishi mumkin edi, Xalqaro Valyuta Fondining Nizomiga muvofiq valyuta kurslarini bunday oqishi paritetidan +;- 1%, Yevropa valyuta kelishuviga asosan esa +;- 0,75% (ya'ni, taxminan 1,5%)ni tashkil etishi mumkin edi. Valyuta kurslari tebranishining bunday chegaralarini saqlash maqsadida mazkur shartnomaga kirgan davlatlar markaziy (milliy) banklari AQSh dollarlarida yoki o‘z milliy valyutalarida valyuta intervensiyasini amalga oshirishga majbur edilar.
Masalan, Germaniya markasi AQSh dollariga nisbatan 3,69 va 3,63 chegaralarda tebrangan, Fransiya frankining kursi esa AQSh dollariga nisbatan bu paytda pasayish tendensiyasiga ega bo‘lgan bo‘lsa, ya'ni 5,5125-dan to 5,5960gacha, unda bunday holat avtomatik ravishda Germaniya markasining Fransiya frankiga nisbatan 3,19%ga devalvatsiyasiga olib kelar edi. Ya'ni:
3,6300 / 5,5960 = 0,6487 DEM/FRF
3,6900 / 5,5125 = 0,6694 DEM/FRF
0,6694 / 0,6487 = 3,19%.
4. Xalqaro Valyuta Fondi orqali davlatlararo valyuta tartibga solinishi kiritildi. Bunga asosan Xalqaro Valyuta Fondi muvozanatsiz valyutalar barqarorligini qo‘llab-quvvatlash maqsadida xorijiy valyutada muayyan bir davlatlarning vaqtincha hosil bo‘lgan to‘lov balanslari kamomadini qoplash uchun kreditlar bera boshladi.
Shunday qilib, Bretton-Vuds valyuta tizimi valyuta munosabatlarini bozor tomonidan tartibga solinishini davlat bilan birgalikda olib borilishiga asoslangan ekan.
Bretton-Vuds valyuta tizimi ma'lum bir davr mobaynida o‘ziga yuklatilgan funksiyalarni yaxshi bajarib keldi. Biroq bu mazkur valyuta tizimining nuqsonsiz ekanligidan dalolat emas albatta.
Bretton-Vuds valyuta tizimi, boshidanoq AQSh, AQSh dollari manfaatlari uchun xizmat qilishga mo‘ljallangan valyuta tizimi edi. Bu tizim AQSh dollarini boshqa davlatlar valyutalari ustidan hukmronligini ta'minlagan. Ammo jahon valyuta bozoridagi bunday ahvol, AQShning jahon iqtisodiyotidagi ulushini qisqarib borishi va Yevropa Iqtisodiy hamjamiyati davlatlari hamda Yaponiya rolining o‘sib borishi jarayonida saqlanib qolishi amri mahol edi.
1970-yillarning boshida, Bretton-Vuds valyuta tizimi va jahon iqtisodiyotida kechayotgan o‘zgarishlar realligi orasidagi ziddiyatning keskin kuchayishi valyuta munosabatlari borasida bir qator islohot rejalarining hayotga kirib kelishiga sabab bo‘ldi. Keltirilgan jadval ma'lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, AQSh dollarining chet davlatlardagi o‘sish sur'ati asosan 90-yillarni o‘z ichiga oladi. Jahon bozorida AQSh milliy valyutasi mavqeining pasayib borishi AQSh dollarini oltin bilan aloqasi borasidagi masalada ham ziddiyatni kuchaytirib yubordi. Natijada AQSh g‘aznaxonasi 1971 yilning 15-avgustida AQSh dollarini davlatlararo munosabatlarda oltinga almashtirishni to‘xtatdi. Bu esa o‘z navbatida Bretton-Vuds valyuta tizimining inqirozini anglatar edi.