Мавзу: Жисмоний шахсларга бериладиган солиқ имтиёзларини такомиллаштириш йўллари

Jismoniy shaxslarning asosiy ish joyidan tashqarida topgan daromadlari, mln. so’m⁹

t\r	Ko’rsatkichlar	Yillar
		2010	2011	2012
1	O’rindoshlik asosida topilgan mablag’lar	91760	100557	112362
2	Tijorat do’koniga mol topshirishdan	13923	14285	12202
3	Mulkiy daromadlar	31054	38080	38104
a)	Dividendlar va ijara bo’yicha
4	Boshqa daromadlar	13399	29308	20724
	Jami daromadlar	172423	182230	183482

1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinishicha, jismoniy shaxslarning asosiy ish joyidan tashqarida topgan daromadlari tarkibida eng salmoqli ulush – o’rindoshlik asosida topilgan mablag’lar zimmasiga to’g’ri keladi, ya’ni 2012 yilda mazkur daromadlar jami daromadlarning 61,2 foizini ((112362:183482)x100) tashkil etgan. Undan keyingi o’rinlarda esa mulkiy daromadlar va boshqa daromadlar maydonga chiqadi. Mulkiy daromadlar jami daromadlarning 2012 yilda 20,7 foizini tashkil qilgan.

Umuman olganda, yuqoridagi tahlil ma’lumotlaridan ko’rinadiki, O’zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan aholining real daromadlari ham oshishi kuzatilmoqda. Aholi daromadlari tarkibida aktsiyalardan olingan dividend miqdorining yildan-yilga oshishi bunga yaqqol misol bo’la oladi, deb hisoblaymiz.
O’zbekistonda aholi daromadlarini yanada oshirishga quyidagi omillar ijobiy ta’sir ko’rsatadi:

• 
  mamlakat miqyosida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga yanada keng yo’l ochish;
  
• 
  tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda har xil byurokratik to’siqlardan voz kechish;
  
• 
  yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslarning daromadini to’liq legallashtirish maqsadida ularga soliq engilliklarini joriy etish;
  
• 
  asosiy ish joyidan tashqarida topgan daromadlarni amaldagi uch pog’onali stavkada emas, balki yagona stavkada (12 foizdan oshmagan holda) soliqqa tortish. Uch pog’onali stavka ijtimoiy nuqtai-nazardan adolatli hisoblansada, lekin daromadlarni to’liq hisobini olishda, bizning fikrimizcha, soliq to’lashdan qochishga undaydi, ayniqsa mol-mulkni ijaraga berishdan olingan daromadlarni bunga misol qilib ko’rsatish mumkin.
  

O’zbekistonda soliq siyosatini yanada takomillashtirishda qayd etilgan soliqqa tortish bilan bog’liq bo’lgan omillarni hisobga olish aholi daromadlarini legallashtirishdagi dastlabki qadamlardan hisoblanadi hamda aholi daromadlari tarkibida bozor daromadlarining ulushini oshishiga va shuningdek, soliq to’lovchi jismoniy shaxslar sonini oshishida muhim ahamiyat kasb etadi.¹⁰
Bozor iqtisodiyoti individual qobiliyatlar va moddiy resurslar harakatini inson ehtiyoji uchun zarur bo’lgan ne’matlar yaratishga yo’naltirib, turmush farovonligini ta’minlash uchun iqtisodiy shart-sharoitlar yaratib beradi. Resurslar sarfi va natijasi daromadning shakllanishiga olib keladi va pirovardida daromad farovonlikning kafolati bo’lib, insonning to’kin hayot kechirishi va kamol topishi imkoniyatlarini yanadi kengaytirishga xizmat qiladi.
Iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvini tadbirkorlikning jadal rivojlanishidan va aholi daromadlari tarkibida tadbirkorlik daromadining jadal o’sishidan aniqlash mumkin. Bu esa bozor uchun ishlashdan keladigan daromadlarning ustuvorlikka ega bo’lishini ko’rsatadi. O’zbekistonda keyingi yillarda tadbirkorlar qatlami kengaydi va ular tobora iqtisodiy faollik ko’rsatib, yuqori daromad sohibi bo’lmoqdalar.
Tadbirkorlik daromadi keng ixtisoslashgan va muayyan faoliyatdan kelib tushishi mumkin. Bir sub’ekt uchun tadbirkorlik orqali daromad topish faoliyatining asosini tashkil etsa, ayrimlar uchun qo’shimcha daromad topish manbai sifatida ahamiyat kasb etadi. Masalan, ishdan bo’sh vaqtda engil avtomashina sohibi kira ishlash yo’li bilan tadbirkorlik daromadiga ega bo’lsa, uy-joyi bor kishi uni qulay va yaxshi pul beradigan mijozni topib ijara haqi olishi mumkin. Bunda ayrim tadbirkorlar o’z qobiliyatini sarflab ish haqi va eng qulay imkoniyatdan foydalanganligi uchun foyda olishi mumkin.
Aholining xarid quvvatini o’stirishda aholining pul daromadlari bilan birga natural daromadlarining ahamiyati ham beqiyosdir. Chunki, turmush darajasi bevosita iste’mol miqdori va sifati bilan uzviy bog’liqlikda bo’lib, uni qondirishda pul va natural daromad turining har ikkalasi ishtirok etadi.
O’zbekiston Respublikasi hukumati tadbirkorlikning keng rivojlanishiga shart-sharoitlar yaratish bilan birga kuchli ijtimoiy siyosat olib bormoqda. Natijada aholi daromadlarining keskin pasayib ketishiga yo’l qo’yilmayapti. Ayniqsa, ish haqi va ishchilarning kam maosh to’lanadigan qatlamlariga alohida e’tibor berilmoqda. Chunki, davlat tomonidan qonuniy ravishda eng kam ish haqi miqdorining belgilab qo’yilishi kam ta’minlangan oilalar iqtisodiy ahvolining keskin yomonlashib ketishining oldini olishga xizmat qilib, siyosiy barqarorlikni ta’minlashga ko’maklashadi.