Mavzu; Kar’era turlari va bosqichlari

---

 Mavzu; Kar’era  turlari  va bosqichlari 

 

Reja 

 1. Rahbarning boshqaruv mavkei.(Raxbar ma’naviyati va uning uz 

burchiga,vazifasiga munosabati bilan boglikligi.) 

2. Rahbar shaxsining individual-’sixologik xususiyatlari.  

3. Rahbarlik qilish malakalarining zaifligi. 

 4. Rahbar faoliyatining nuqsonlari va ularni bartaraf etish yo’llari. 

 

 Treninglar ( ilovada berilgan) Rahbarning boshqaruv mavkei. Rahbar lavozimiga 

tayyorlanuvchi shaxslar dastavval ularning oldilariga qo’yiladigan talablar bilan 

tanishishi va o’zidagi mukammallik zaifliklari yuzasidan qat’iy qarorga kelishi 

lozim. Bu mulohazalarning zaifliklari yuzasidan qat’iy qarorga kelishi lozim. 

Rahbar ‘sixikasiga lavozim taqozo etuvchi talablar o’z ichiga uch xil turkumga 

taalluqli jabhalarni qamrab oladi: bilimga doir, emotsional his-tuyg’u irodaviy 

fazilatlar. Bilishga va bilish jarayoniga aloqador talablar quyidagilardan iborat: - 

Diqqat xususiyatlarining egallaganlik darajasi; - Sezgi va idrokni yuksak darajasiga 

erishganlik; - Tasavvuf ob’razlari, vaqtni ‘ayqash o’quvchanligi; - Tasavvur 

obrazlari va ijodiy xayolga moyillik; - Xotiraning mustahkamligi, barqarorlik 

‘uxtaligi va ko’lamining kengligi mantiqiyligi, tezkorligi va mazmundorligi; - 

Nutq, nutq faoliyati va nutq qobiliyatining mazmundorligi; - Nutq, nutq faoliyati 

va nutq faoliyatining ko’rsatkichi; - Fikrlash, muhofaza yuritish faoliyatining 

sermazmunligi samaradorligi, teranligi, ijodiyligi, to’qirligi nostandartligi. Rahbar 

kadr uchun ematsional holatlar va his – tuyg’ularni oqilona boshqaruv uquviga ega 

bo’lish har qanday vaziyatda ham o’zini – o’zi boshqarish o’zga kishilarning 

kechinmalarini his eta olish. Emotsional holatlarga o’z munosabatini bildirish, 

reaktsiyaga kirisha olish bu narsalarga loqayd bo’lmaslik, yumor hissining 

mavjudligi hamisha muayyan mezonga rioya qilgan holda tobe kishilar bilan 

munosabat muomalaga rioya qilish; - hissiyotning qonuniyatlarini egallash va 

jamoaning boshqariluv tuyg’usini oldindan aniqlash ularga asoslanib a’zolari bilan 

munosabatiga kirishishi zarurat tug’ilganda tezkor qaror qabul qilish. Emotsional 

holatlarga baho berish va ularning har birini tahlili qilish imkoniyati - Rahbar 

kayfiyatini aniqlovchi omillarning barqarorligi. Emotsional reaktsiyalar 

ifodalashishining tashqi vositalari, Emotsional barqarorlik rahbar shaxsining 

xislatini ekanligi, Rahbarlik faoliyati va rahbar shaxsi uchun idoraviy sifatlar juda 

muhim ahamiyatga ega, uni boshqarish esa psixologikto’siqlar vaziyatlar, nizom 

holatlarni yengish manbai bo’lib hisoblanadi. Rahbar kadrning nufuzi barqaror 

iroda sub’ekti ekanligini har qaysi harakat va faoliyatda namoyish qilishda o’z 

ifodasini to’adi. SHaxslararo munosabatda ishq tuyg’uni vujudga keltiradi, insonni 

inson tomonidan to’g’ri idrok qilishga sharoit tug’diradi, individual uslubni 

shakllantiradi, obro’ – e’tibor ma’naviy boylik bo’limidan tashqari ishlab chiqarish 

samaradorligining omili, iliq psixologikmuhitning mexanizmi hisoblanadi. 

SHaxsning irodasiga quyidagi talablar qo’yiladi: - Irodaviy kuch – quvvatning 

mujassamlashuvi; - Boshqaruv faoliyatining mashaqqatlari maqsadga intilish va 

sobitqadamlilik; - Tashabbus, mustaqillik ijodiylik; - Dadillik jasoratlik to’siqlarni 

---

‘isand qilmaslik; - Sabotlilik, qat’iylik ‘rintsi’iallik; - Vazminlik esankiramaslik 

o’zini qo’lga ola boshlashlik; - Intizomlik o’zini o’zi uddalash o’ziga o’zi buyruq 

berish; - O’z kuchiga ishonch, o’zini qila olishlik va boshqalar. Ma’lumki 

boshqaruv jarayoni uchun ijrochilikning psixologikxususiyatlari va ularning o’ziga 

xosligi muhim ahamiyatga ega. Xuddi shu boisdan jamoa guruh va ularning 

a’zolari yuzasidan muayyan darajadagi psixologikma’lumotlilik faoliyat va 

muomalali tashkil qilish, uyushtirish muloqotga kirishishi voqelikga tortilganlik 

masalalarni e’tiborga olish boshqaruv jarayonini maqsadga muvofiq amalga 

oshirishni ta’minlaydi. Rahbarlik psixologiksavodxonlik har qaysi alohida 

xususiyat, vaziyat, holat, ziddiyat, shaxs qarshiligi, munosabat muammo yechimiga 

oqilona va omilkorlik bilan individual yoki differentsial yondashishni amaliyotga 

tatbiq etishga keng ko’lamli imkoniyat ‘uxta shart – sharoit shaxsiy uslub vujudga 

kelishiga negiz yaratadi. Binobarin rahbar xodimlarning individual ti’ologik 

xususiyatlari bo’yicha psixologikbilimlar bilan qanoat hosil qilmasdan, balki 

ijtimoiy psixologikholatlar, qonuniyatlar, hodisalar rivoji, ularni keltirib 

chiqaruvchi omillar harakatlanuvchi mexanizmlar ijtimoiy muammolarning 

yechimi jarayonda qat’iy qabul qilish va uni bajarilishi bosqichlari to’g’risidagi 

ma’lumotlar bilan qo’llanilishi lozim. Aks holda jamoa guruh singari 

mikrotuzilmalarni boshqarishda psixologikmuhitni barqarorlashtirida shaxslararo 

munosabatlarni to’g’ri tashkil qilishda ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishda odamlar 

o’rtasida o’zaro ta’sir, ta’sirlanish, taassurot o’zaro tushunish hamdardlik kabi 

murakkab kechinmalarkuchi davomiyligini anglab yetishda nuqson va 

kamchiliklarga yo’l qo’yiladi. Ishchilar, xodimlar, dehqonlar xullas ijrochilarning 

psixologikmasalalari quyidagilardan iborat bo’lib, mehnatkashlar fazilatlarining 

ijtimoiy psixologikumumiy xususiyatlari va ijtimoiy guruhlarning o’ziga xosligi 

sinfiy, kasbiy xususiyatlari u yoki bu norasmiy ommaviy tizimga taalluqli kabi 

ruhiy umumiylik, uyg’unlik bog’liqlik, mutanosiblik, moslik, e’tiqod ishonch va 

unga tortilganlikni o’zida aks ettiriladi: - Umuminsoniy, umumbashariy onglilik; - 

Boshqaruv faoliyatida qatnashish imkoniyati; - Sobitqadamlik va uning o’ziga 

xosligi namunasi; - Ijtimoiy faollik, tashabbuskorlik, xobbi; - Turlicha shakldan 

mulkni ko’’aytirish va uni asrash hissi; - O’zini o’zi kamol to’tirish tuyg’usining 

mavjudligi; - Ixtirochilik, kashfiyotchilik, uyushqoqlik tashkilotchilik qobliyati va 

uning rahbarlik hamda hamkorlik faoliyatida unumli foydalanishni, bunda 

diagnostik, ‘rognostik metodlarni qo’llash; - O’zaro yordam, o’zaro hurmat o’zaro 

qo’llab – quvvatlash hissining mavjudligi va ularni o’z o’rnida tatbiq etish; - U 

yoki bu kasbga taalluqligi va kasbiy mukammalligi; - Muayyan millatga 

mansubligi va ma’naviyatga munosabati; - Ma’lum sinfga aloqadorligi va undan 

g’ururlanish; - G’oyaviy – siyosiy e’tiqodi, ishonchi va iymoni; - Jinsi yoki 

kamolot darajasi aql ko’rsatkichi, balog’at bosqichi; - Siyosiy ‘artiyaga ijtimoiy 

ittifoqqa ommaviy harakatlarga a’zoligi va boshqalar. Rahbar uchun muloqot 

turlari va ijtimoiy holatlarni boshqarish muhim ahamiyatga ega. SHaxslararo 

munosabat negizida muloqot yotishi, muomala ‘sixologiyasida mustahkam o’rin 

egallaydi. Xuddi shu boisdan uning turlari o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida 

ma’lumotlar bilan rahbar kadrni tanishtirishi muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda 

axborotlar to’g’ri va teskari ko’rinishlarga ajratiladi, muayyan tavsifi, tasnifi 

---

xususiyati, sifati mavjudligi ta’kidlab o’tiladi. To’g’ri axborotlar quyidagi 

xususiyatlari bilan boshqa turlardan ajralib turadi: chunonchi, shakllari, miqdori, 

sifati jadalligi uzatuvchanligi, oshkorligi chehraning emotsional vositalar bilan 

uyg’unligi kabilar. Teskar axborot o’ziga xos xususiyatlarga ega: rasmiy, 

norasmiy, vosita va kanallar ijrochining teskari axboroti rahbarning to’g’ri 

informatsiyasiga aylanishi, tarixiyligi, jamoa fikri, mulohazasi kayfiyati, faolligi, 

sustligi aks ta’siri va boshqalar. “Rahbar - ijrochilar”, “ijrochilar - rahbar” 

muloqotlarning psixologikmuammolari mavjud bo’lib, ular muayyan tarkiblar, 

vositalar, tuzilmalar majmuasidan iborat. Boshqaruv ‘sixologiyasida raxbarlik va 

raxbarning psixologikmuammolari mavjud bulib, ularni muayyan turkumlarga 

ajratgan xolda xal kilish mumkindir. Kuyida ana shu muammolarning moxiyatini 

yoritishga va ma’lum guruxlarga ajratishga xarakat kilamiz va ularni xar 

kaysisining uziga xos xususiyatlarini taxlil kilishga intilamiz: Raxbar faoliyatining 

psixologikxususiyatlari: Boshqaruv lavozimlarining psixologiktavsifi; inson 

‘sixikasiga lavozim takozo kiluvchi talablar, raxbarning shaxsiy fazilatlari, sifatlari 

va xislatlari, urinbosarlar shaxsini va faoliyatini baxolash, urinbosarlarni 

lavozimga joylashtirish va ularga xomiylik kilish, mexnat faoliyatini ilmiy jixatdan 

tashkil kilish va boshkarish. Raxbarlik kiluvchining jamoadagi faoliyati: raxbarlik 

kiluvchi jamoa a’zolarini shaxodatlantirish, jamoa a’zolari urtasida ‘sixofiziologik 

moslikni ta’minlash, ‘eshkadamlarga kuyiladigan psixologiktalablar va ularning 

mazmuni, moxiyati. Yordamchi Boshqaruv a’’arati: yordamchi a’’aratga nisbatan 

kuyiladigan psixologiktalablar va ularning psixologikfoydalanish, Boshqaruvning 

avtomat sistemasi va inson. Boshqaruv faoliyatining psixologiktaxlili: 

raxbarlikning umumiy funktsiyalari, axl, ji’s, ishchan ijtimoiy ruxiy jamoani 

yaratish, mexnat faoliyati va Boshqaruv jarayonini okilona tashkil kilish tizimini 

ishlab chikarish va uni amaliyotga joriy etish, jamoaning ijtimoiy va iktisodiy 

tarkkkiyotning istikbolini aniklash va rejalashtirish, shaxsni maksad kuzlash 

jarayonidagi motivatsiyasiga, ustanovkasiga oid jabxalar va emotsional-irodaviy 

omillarning roliga e’tibor berish. Boshqaruvning psixologikxususiyatlari: ijtimoiy 

ishlab chikarish tashkilotining raxbariyati bilan texnik, texnologik sistemalar 

ma’muriyatining alokasi, faoliyatning noalgaritmik ijodiy xususiyati va uning 

tavsifi. Raxbarlikning tadkikiy imkoniyati: jamoa tuzilishining uziga xos 

xususiyatlarini aniklash, uning funktsional, guruxiy ichki tuzilishini tarkiblarga 

ajratish, jamoada psixologikmuxitni vujudga keltirish jarayonlari va tuzilishidagi 

uzgarishning tabiiy shakllanish konuniyatlarini ochish. Boshqaruv 

‘sixologiyasining muxandislik jabxalari: ABT ni joriy kilishning 

psixologikasoratlari, Karor kabul kilish, muammoli vaziyatni xal etish, yuzaga 

kelgan xolatlarni okilona baxolash, ularning moxiyatini tushunish imkoniyatining 

yanada ortishi.Ish shakli va uslubidan kelib chikkan xolda mexnat faoliyatining 

Boshqaruvi buyicha uslubiy tavsiyalar va kursatmalar berish. Boshqaruvning 

‘edagogik-’sixologik muammolari: raxbar kadrlarni tanlash, ularni tarbiyalash va 

lavozimlarga joylashtirish, psixologikjixatdan tanlash buyicha kadrlarni maxsus 

metodlar va metodikalar bilan kurollantirish. Raxbar lavozimiga tayyorlanuvchi 

shaxslar, dastavval ularning oldilariga kuyiladigan talablar bilan tanishishi va 

uzidagi mukammallik, zaifliklari yuzasidan kat’iy karorga kelishi lozim. Bu 

---

muloxazalarning barchasi kasbga va lavozimga kishilarning kanchalik mutanosib 

xamda mos ekanligini aniklashga xizmat kiladi, kadrlar konunsizligining oldini 

olishga zarur shart-sharoitlar yaratadi, sub’ektiv kechinmalar baxolashning 

ob’ektivlik darajasini oshiradi. Bilishga va bilish jarayoniga alokador talablar 

kuyidagilardan iborat: dikkat xususiyatlarining egallanganlik darajasi, sensomotor 

xarakatlarining mavjudlik kursatkichi, sezgi va idrokning yuksak darajasiga 

erishganlik, tasavvur obrazlari va ijodiy xayolga moyillik, xotiraning 

mustaxkamligi, barkarorligi, ‘uxtaligi va kulamining kengligi, mantikiyligi, 

tezkorligi va mazmundorligi, nutk, nutk faoliyati va nutk kobiliyatining 

kursatkichi, fikrlash muloxaza yuritish faoliyatining sermazmunligi, samaradorligi, 

teranligi, ijodiyligi, to’kirligi, nostandartligi. Raxbarlik faoliyati va raxbar shaxsi 

uchun irodaviy sifatlar juda muxim axamiyatga ega, uni boshkarish esa 

psixologiktusiklar, vaziyatlar, nizoli xolatlarni yengish manbai bulib xisoblanadi. 

Raxbar kadrning nufuzi barkaror iroda sub’ekti ekanligini xar kaysi xarakat va 

faoliyatida namoyish kilishda uz ifodasini to’adi, uni komillikka yunaltirishga 

imkon yaratadi. SHaxslararo munosabatda ilik tuyguni vujudga keltiradi, insonni 

inson tomonidan tugri idrok kilishga sharoit tugdiradi, individual uslubni 

shakllantiradi, obru-e’tibor ma’naviy boylik bulishdan tashkari ishlab chikarish 

samaradorligining omili, ilik psixologikmuxitning mexanizmi xisoblanadi. 

SHaxsning irodasiga kuyidagi talablar kuyiladi: irodaviy kuch-kuvvatning 

mujassamlashuvi, Boshqaruv faoliyatining mashakkatlari, zaxmatlari, maksadga 

intilishi va sobitkadamlilik, tashabbus, mustakillik, ijodiylik, sabotlilik, kat’iylik, 

‘rintsi’iallik, vazminlik, esankiramaslik, uzini kulga ola bilishlik, intizomlilik, 

uzini uzi uddalash, uziga uzi buyruk berish, uz kuchiga ishonch, uzini safarbar kila 

olishlik va boshkalar. Ma’lumki, Boshqaruv jarayoni uchun ijrochilarning 

psixologikxususiyatlari va ularning uziga xosligi muxim axamiyatga ega. Xuddi 

shu boisdan jamoa, gurux va ularning a’zolari yuzasidan muayyan darajadagi 

psixologikma’lumotlilik, faoliyat va muomalani tashkil kilish, uyushtirish, 

mulokotga kirishish, vokelikka tortilganlik masallarini e’tiborga olish Boshqaruv 

jarayonini maksadga muvofik amalga oshirishni ta’minlaydi. Ishchilar, xodimlar, 

dexkonlar, xullas ijrochilarning psixologikmasalalari kuyidagilardan iborat bulib, 

mexnatkashlar fazilatlarining ijtimoiy psixologikumumiy xususiyatlari va ijtimoiy 

guruxlarning uziga xosligi, sinfiy, kasbiy xususiyatlari, u yoki bu norasmiy omaviy 

tizimga taalukliligi kabi ruxiy umumiylik, uygunlik, bogliklik, mutanosiblik, 

moslik, e’tikod, ishonch va unga tortilganlikni uzida aks ettiriladi: umuminsoniy, 

umumbashariy onglilik, Boshqaruv faoliyatida katnashish imkoniyati, 

sobitkadamlilik va uning uziga xosligi namunasi, ijtimoiy faollik, tashabbuskorlik, 

xobbi, ma’lum sinfga alokadorligi va undan gururlanish, goyaviy – siyosiy 

e’tikodi, ishonchi va iymoni, jinsi, yoshi, kamolot darajasi, akl kursatkichi, balogat 

boskichi, siyosiy ‘artiyaga, ijtimoiy ittifokka, ommaviy xarakatlarga a’zoligi va 

boshkalar. Raxbar uchun mulokot turlari va ijtimoiy xolatlarni boshkarish muxim 

axamiyatga ega. SHaxslararo munosabat negizida mulokot yotishi, muomala 

‘sixologiyasida muxim urin egallaydi, xuddi shu boisdan uning turlari, uziga xos 

xususiyatlari tugrisida ma’lumotlar bilan raxbar kadrni tanishtirish muxim 

axamiyat kasb etadi. Odatda axborotlar tugri va teskari kurinishlarga ajratiladi, 

---

muayyan tavsifi, tasnifi, xususiyati, sifati mavjudligi ta’kidlab utiladi.