Mavzu: Kasbiy psixologiya rivojlanishining asosiy bosqichlari

SHarq mutafakkirlarining kasbiy talim va tarbiyaga oid falsafiy psixologik qarashlari
Buyuk ajdodlarimiz kasb – hunar to„g„risida.
Kasb-hunar egalari qadimdan e‘zozlanib kelingan. Bizning davlatimizda ularga nisbatan hurmat-ehtirom o’zligimizni anglash tufayli yanada jamiyatimizda bilimdon, mustaqil fikrlovchi, yuqori malakali, ma‘naviyatli, mohir kasb egalari tobora ko’proq talab qilinmoqda. O’zbekiston Respublikasi hukumatining qaror va Nizomlarida mutaxassis kadrlar tayyorlash masalasiga katta ahamiyat berilmoqda va ular haqida alohida g’amho’rlik qilinmoqda. SHu bilan birga, tor sohadagi kasbdan asta-sekin keng qamrovli universal kasbga o’tish muammosi, g’oyasi ilgari surilmoqda. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ko’rsatib o’tilganidek, mehnat va kasbiy tayyorgarlik sifatini yanada yaxshilash, uzluksiz ta‘limning faol metodlarini qo’llash, yangi pedagogik texnologiyani amaliyotga tadbiq etish, ta‘lim va tarbiya birligi tamoyilini sobitqadamlik bilan amalga oshirish lozim.
Sharq mutafakkirlaridan qolgan qimmatli ma‘naviy boylikning har bir satrini ochib tahlil qilganimizda ularning inson kamolati, ma‘naviyati va mehnatsevarlik xislatlariga, bolalar va yoshlarni barkamol insonlar qilib shakllantirish va kasb – hunarga o’rgatishga taalluqli ibratli, qimmatli mulohazalar olsa bo’ladi. To hozirgacha saqlanib kelayotgan qator me‘moriy inshootlar, buyuk tarixiy obidalar, xalq amaliy sa‘nati asarlari (naqqoshlik, ganchkorlik, me‘morchilik) arxeologik izlanishlar tufayli topilgan hunarmandchilik buyumlari, bularning barchasi buyuk ajdodlarimizning kasb – hunar o’rganishga, yuksak iste‘dod va qobiliyat sohibi bo’lishiga oid bebaho materiallar qoldirganliklarini mujassamlashtiradi.
Tariximizga nazar soladigan bo’lsak, hozirgi o’zbek xalqining ajdodlari bundan bir necha ming yillar avval o’ziga xos madaniyatni vujudga keltirishda juda katta va mashaqqatli yo’lni bosib o’tishganiga guvoh bo’lamiz. Masalan, ajdodlarimizning yosh avlod ta‘lim-tarbiyasiga oid qarashlari, o’gitlari haqidagi qimmatli ma‘lumotlariga ega bo’lishimizda eng qadimgi yozma yodgorligimiz
―Avesto ning o’rni beqiyosdir. Eng umumiy ravishda ―Avesto‖da inson mehnati bilan barcha yovuzliklardan qutulishi mumkin, degan ulug’ g’oya ilgari suriladi. ―Avesto‖da yoshlarni kasb-hunarga o’rgatishga, halol mehnat qilib to’q farovon hayot kechirishga da‘vat etiladi. Bundan ko’rinadiki, eng qadimgi davrlardanoq xalqimiz farzand tarbiyasiga, uni kasb-hunarli bo’lib farovon turmush kechirishini ta‘minlashga katta e‘tibor bilan qaragan.
Mamlakatimizda etishib chiqqan buyuk mutafakkirlarimiz, qomusiy olimlarimiz yoshlarga ta‘lim-tarbiya berish va ularni kasb-hunarga o’rgatish masalalari bo’yicha o’zlarining buyuk asarlarida qimmatli fikr mulohazalarni bildirib, bu borada nimalarga e‘tibor berish kerakligi haqida yo’l-yo’riqlar ko’rsatganlar.
Buyuk qomusiy olim Abu Nasr Forobiy kasb-hunar to’g’risida ilk fikrlarini bildirib, qimmatli maslahatlar bergan, chunonchi, ta‘lim so’z va ko’nikmalar majmui, tarbiya esa amaliy malakalardan iborat ish-harakat ekanligini, muayyan kasb-hunarni o’rganishga berilgan, u bilan qiziqqan kishilar shu kasb-hunarning chinakam shaydosi bo’lishini aytgan. Bu mulohazalardan anglanib turibdiki, alloma kasb-hunar insoniyat uchun azaldan juda zarur hayotiy vosita bo’lib kelganini tan olgan.
Forobiy ta‘lim-tarbiya ta‘limotining asosi komil insonni shakllantirish, bunda yoshlarga o’z vaqtida o’rinli ta‘lim va tarbiya berish, ularni kasb-hunarga yo’llash orqali baxt-saodatga erishtirish, jamiyatda o’z o’rnini topishiga yordam berish g’oyasidan iborat.
SHarqda birinchi bo’lib Er va Osmon globusini yasagan Abu Rayxon Beruniy ilm fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shish bilan bir qatorda, ta‘limtarbiyani amalga oshirish usullari, metodlarini ham ko’rsatib o’tgan. Eng muhimi mutafakkir inson kamolotida, mehnat va mehnat tarbiyasi haqida muhim fikrlarni bayon etadi. U har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga bo’ladi. Og’ir mehnat sifatida binokor, ko’mir qazuvchi, hunarmand va fan sohiblari mehnatini keltiradi. Ayniqsa, ilm ahli olimlar mehnatiga alohida e‘tibor berish, hayrixoh bo’lishga chaqiradi, ularni ma‘rifat tarqatuvchilar, jamiyat ravnaqiga hissa qo’shuvchilar deb biladi.
Olim bolalarni mehnatga o’rgatish metodlari, yo’llari haqida ham fikr yuritadi. Masalan, bolalarni eng kichik yoshdan mehnatga o’rgatish kerak, deydi. Mehnat tarbiyasida o’sha davr an‘anasiga ko’ra vorislikka katta ahamiyat beradi.
Beruniyning ―Mineralogiya ― asarida hunarmandchilikka oid, shogird tayyorlash jarayoni, ustalarning hunar o’rgatish metodlari haqida ham qimmatli fikrlar bayon etilgan. Bunda shaxsiy namuna metodidan foydalanilgan. Ish jarayoni bevosita ham nazariy, ham amaliy jihatdan ustaxonaning o’zida bajarilganligi shogirdlarning malakali usta bo’lib etishishida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Beruniy inson har tomonlama kamolga etishishi uchun u ilmli bo’lishi bilan birga mehnatsevar va hunar egasi bo’lishi ham kerak deydi.
Beruniyning pedagogik ijodida inson va uning baxti-saodati, ta‘limtarbiyasi, kasb hunar egallashi va kamolati bosh masala bo’lgan.
Beruniy insonni tabiatning bir qismi deb biladi. Tabiatni va jamiyat ilmini o’rganishda ―o’zim tekshirib ko’rmaguncha ishonmayman‖ degan shiorga butun umr amal qiladi. Umuman olganda Abu Rayhon Beruniyning pedagogik – psixologik qarashlari asosan, oilada bola tarbiyasi, aqliy ta‘lim, ahloqiy va jismoniy ta‘lim, mehnat va insonparvarlik tarbiyalaridan iborat bo’lgan.
SHarqning ulug’ allomalaridan biri ―SHayx-ar- Rais‖ nomi bilan mashhur bo’lgan Abu Ali Ibn Sinodir. Mutafakkirning pedagogik-psixologik qarashlari ilmiy asosda qurilgan bo’lib, u bolaning fe‘l-atvori va tasavvurlarini shakllantirishda umuminsoniy g’oyalar qo’llanishini ta‘kidlagan hamda murabbiy, ota-onalarga bolani qattiq tan jazosidan ko’ra, shaxsiy ibrat orqali voyaga etkazish ma‘qulligini ko’rsatadi .
Mutafakkirning ―Donishnoma‖, ―Risolai ishq‖, ‖Uy xo’jaligi‖, ―Tib qonunlari‖ asarlari xalqimiz odob axloq psixologiyasi va tabobat olamida alohida o’rin tutadi.
Ibn Sinoning mehnatsevarlik tarbiyasi borasidagi fikrlari ham diqqatga sazovordir. Jumladan, u har bir bolani biror hunarga o’rgatmoq shart, deydi. YOsh yigit biror hunarni o’rgansa, uni hayotga tatbiq eta olsa va mustaqil hunar orqali oilani ta‘minlaydigan bo’lsagina, otasi uni uylantirib qo’ymog’i lozim, deb hisoblaydi. O’spirin hunar egallashi bilan unda nafaqat axloqiy hislar, balki xarakterning irodaviy xislatlari ham tarkib topa boshlaydi. Hunar egallash orqali o’spirinlarda sabr-bardoshlik, chidamlilik, mehnatsevarlik, ishbilarmonlik, tadbirkorlik, zukkolik kabi insoniy sifatlar shakllanadi.
Ibn Sino har bir insonning mijozidan kelib chiqqan holda kasb tanlashga alohida e‘tibor berish kerakligini ta‘kidlashi uning yoshlarni kasb-hunarga yo’llash masalalariga alohida e‘tibor bilan yondashganini ko’rsatadi. Uning fikricha, har bir inson faqat unga tegishli bo’lgan xususiyatlargagina egadir, unga o’xshagan insonlar kamdan-kam bo’ladi.
Hozirgi davrda ham allomaning falsafiy-psixologik qarashlari, ijtimoiy hayotimizda o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Uning tarbiya va mijoz xususidagi fikrlari alohida ahamiyatga ega bo’lib, shaxslararo munosabatlar etikasiga munosib hissa bo’lib qo’shiladi. Olimning falsafa, mantiq, psixologiya, siyosiy - ijtimoiy fanlar bo’yicha bizga meros bo’lib qoldirgan asarlari bashariyat uchun dasturilamal sifatida xizmat qiladi.
XI asrning buyuk mutafakkiri YUsuf Xos Hojib o’zining ―Qutadg’u bilig‖ asarida (1069 y) inson va uning hayotiga oid qarashlarini bayon etgan. Asar turkiy halqlarning qadimgi tahlim va tarbiya usullarihaqidagi ilk ma‘lumotlarni saqlagani bilan juda ahamiyatlidir. U odamning Olloh tomonidan yaratilganligini hamda odamning dunyoga kelishi va uning kelajakda qanday odam bo’lib voyaga etishi ajdodi va kelib chiqishiga nisbatan munosabatlariga bog’liqligini aytib:
―Kimning nasli otadan boshlab toza bo’lsa, undan elga yaxshilik, ko’p manfaatlar keladi‖, deb hisoblaydi. YUsuf Xos Hojib insonga bilim nechog’lik zarur bo’lsa, kasb-hunar egallash ham shunchalik muhimligini asarida alohida ta‘kidlaydi. Alloma jamiyat taraqqiyoti va xalq farovonligida muhim o’ringa ega bo’lgan dehqonlar, chorvadorlar, savdogarlar, tabiblar haqida ham muhim fikrlarni bayon etadi. Zero, u kasb- hunar jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, moddiy va madaniy taraqqiyotining o’lchov birligi sanalishini etarlicha anglagan. YAna allomaning fikricha, insonning ulug’ligi aql-idroki, so’zlash qobiliyati, bilimi, uquvi, kasb-hunarga egaligidadir-deyiladi.
Mutafakkir ilm-fan, aql-zakovatga ega bo’lishga inson ma‘naviy kamolotining eng muhim va birinchi mezoni sifatida qaraganki, uning bu fikrlari hozirgi davrda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas.
Kaykovusning “Qobusnoma” asarida kasb-hunar haqida bir qator fikr mulohazalar keltiriladi: ―Ey farzand ogoh bo’lki, hunarsiz kishi hamisha foydasiz bo’lur va hech kishiga naf etkurmas. Bilursanki, tikanli butaning tani bordur, ammo soyasi yo’qdir. Hunarsiz kishi ham tikanli buta yanglig’ na o’ziga na o’zgaga foyda berur‖. Mutafakkirning farzandlar kasb-hunar egallamasa, hayotda o’z o’rnini topa olmasligi haqidagi fikri ayniqsa e‘tiborga loyiq.
Bu holatning izohini quyidagi fikr mulohazalardan yana bir bor ko’rish mumkin. ―Agar kishi har qancha oliy nasab va asl bo’lsa-yu, ammo hunar bo’lmasa, u xaloyiqning izzat va hurmatidin noumid bo’lur. Agar kishida ham nasab gavhari va ham hunar ziynati bo’lmasa, undan battarroqdur. Jahd qilg’il agar gavharning har nechakim asl bo’lsa, unga g’arra bo’lmag’il, nedinkim tan gavhari hunur zevari bila ziynatlangan bo’lmasa, u hech narsaga arzimagusidir.Andog’kim debdurlar: ―Ulug’lik aql va bilim biladur, gavhar va nasab bila bo’lmas‖.
Halqning oz hunarini ko’p ko’rgil, haqqin yaxshi bilg’al. Behunarmandlikdan, bexiradlikdan yaxshi ot va yaxshi taom qo’lg’a keltura olsang, behunar, bexirad bo’lg’il, yo’q ersa hunar o’rgang’il. O’rganmak, eshitmakdin nomus qilmag’il, to xijolat va pushaymonlig’din qutulg’aysan.
Xaloyiqning aybi va hunariga boqqil, ularning naf va zarari na chog’liqdur. Buning foyda va ziyonlari qaysi erga qadar borur, undan so’ng o’z manfaatingni talab qil. Ko’rg’il, qaysi narsa xalqni manfaatg’a yaqin qilur. O’zing ana shundog’ aql va hunarni o’rganmoq bila ko’tarilursan. Bu ish senga ikki narsa bila hosil bo’lur: yo bilg’on hunarga yarasha ish qilmoq bila yo bilmag’on hunarni o’rganmoq bila-deyiladi.
Amir Temur ―Temur tuzuklari‖ asarida ―Saltanat ishlarini murosa-yu madora, muruvvat va va sabr-toqat bilan yurgizdim‖... ―Tajribamdan ko’rilgankim, ishbilarmon odam, mard va shijoat sohibi, azmi (qatiy) tadbirkor va sergak bir kishi, ming-minglab tadbirsiz, sog’lom kishilardan yaxshidir‖- deyiladi.
A.Navoiy o’zining ―Xamsa‖, ―Mahbubul-qulub‖ kabi yirik
ta‘limiyahloqiy asarlarida, shuningdek ―Munojot‖, ―Vaqfiya‖, ―Majolisunnafois‖, ―Muhokamat ul-lug’atayn‖ asarlarida ta‘lim-tarbiya va bolani kamolga etkazishda kasb-hunar o’rgatishning ahamiyati haqida namunalar bilan izohlaydi.
Sa‘diy bilim olish bilan birga hunarning ham inson uchun qay darajada afzalligini uqtiradi. CHunki ―Hunar qaynar buloq, tuganmas davlat, - deydi u, agar hunarmand molidan mahrum bo’lsa qayg’usi yo’qdir. Hunarmand qaerga borsa, qadrlanadi va uyning to’ridan joy oladi. Hunarsiz odam esa, hamisha mashaqqat chekadi, tilanchilik qiladi‖.
SHarq mutafakkirlaridan qolgan qimmatli ma‘naviy boylikning har bir satrini ochib tahlil qilganimizda ularning inson kamoloti, ma‘naviyati va mehnatsevarlik xislatlariga, bolalar va yoshlarni barkamol insonlar qilib shakllantirish va kasb – hunarga o’rgatishga taalluqli ibratli, qimmatli mushohadalar olsa bo’ladi. To hozirgacha, saqlanib kelayotgan qator me‘moriy inshootlar, buyuk tarixiy obidalar, xalq amaliy san‘ati asarlari (naqqoshlik, ganchkorlik, me‘morchilik) arxeologik qazilma va izlanishlar tufayli topilgan hunarmandchilik buyumlarining barchasi buyuk ajdodlarimizning kasb-hunar o’rgatishga, yuksak iste‘dod va qobiliyat sohibi bo’lishiga oid bebaho materiallar qoldirganliklarini mujassamlashtiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. - T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. - 245 b.

   
   

2. Asomova R.Z. Kasb tanlash motivasiyasi va uning dinamikasi.

   
   

Psix.f.n......dis.-T., 2002. -137 b.

3. Davletshina M.G., G.B.Shoumarov "Psixologi - pedagogicheskie aspekti proferentasii i

   
   

4. Ismogilova F.S. Professionalniy opit spesialistov i upravlenie im v usloviyax formirovaniya rinochnoy ekonomiki. Avtoref. dis. …doktor. psixol. nauk. - Moskva, 2000.-41 s.

   
   

5. Qadirov B.R.Sposobnosti i sklonnosti: psixofiziologicheskoe issledovanie. Tashkent:

   
   

6. Klimov Ye.A. "Kak vibrat professiyu" Moskva, 1990.

   
   

7. Klimov Ye.A. Psixologo-pedagogicheskie problemi professionalnoy konsultasii. M.: Znanie, 1983-96s.

   
   

8. Kondakov I.M. "Individualno - psixologicheskie osobennosti podrostkov v vibore professii" Moskva, 1989.

   
   

Интернет тармоғи бўйича веб-сайтлар рўйхати

1. www. tdpu. uz

   
   

2. www. Ziyonet. uz

   
   

3. www. expert.psychology.ru

   
   

http://fayllar.org