Mavzu: Nisbiylik nazariyasi elementlari. Reja: Nisbiylik nazariyasi

Eynshteynning Postulatlari
Cheklangan nisbiylik nazariyasi ikkita postulat asosida qurilgan:

1. 
   Fizika qonunlari har qanday ma'lumot doirasida bir xil. Imtiyozli ma'lumot yo'q.
   
2. 
   Vakuumdagi yorug'lik tezligi har qanday inertsial kvadratga nisbatan bir xil qiymatga ega (c = 300000 km / s).
   

Izoh: Ikkinchi postulat Nyuton mexanikasining tezlik tarkibini shakllantirishidan farq qiladi, chunki nisbiylik nazariyasiga ko'ra, tezlik tarkibi vakuumdagi yorug'lik tezligidan yuqori bo'lolmaydi.
Yorug’lik nuri ortidan quvib yetish haqidagi farazlardan Eynshteyn o’zining maxsus nisbiylik nazariyasi tomon chiqib bordi. Bu nazariya o„zining eng asosiy mohiyatidan tashqari, fizikadagi turli xil ixtilofli nuqtai nazarlarni ham murosaga keltirish uchun xizmat qilib berdi. Bu esa, odatda muvaffaqiyatdan ko’ra ko„proq omadsizlikka giriftor bo„lib kelgan yosh olim uchun ulkan akademik yutuq sanalardi. Eynshteyn Politexnikumda o’qish mobaynida, o’zini ish joyi bilan ta’minlashi mumkin bo„lgan universitet domlalari hamda turli xil akademik tashkilotlar bilan, va hattoki o’z oilasi bilan ham munosabat rishtalarini amalda uzib yuborgandi. Agar Eynshteynning o’sha paytdagi hayoti uchun shior tanlashi kerak bo„lganida, unga eng munosibi shubhasiz «Albert contra mundum», ya'ni, lotinchada «Albert butun dunyoga qarshi» degan ibora bo’lar edi. Yosh yigitchaning o’qishga, romantik munosabatlarga va ilm-fan bilan shug’ullanishga munosabatlari o’sha zamon jamiyati qoliplariga sig’maydigan darajada ziddiyatli bo’lgan
Galileyning nisbiylik prinsipi. Moddiy nuqtaning harakati makon va zamonda o‘rganiladi, bu vazifani esa dekart koordinata sistemasi va unga biriktirilgan soat majmuasi o‘taydi deb qayd etilgan edi.
Agar sanoq sistemalari bir-biriga nisbatan tinch yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakat qilayotgan va ularning birortasida Nyuton dinamikasi qonunlari o‘rinli bo‘lsa, unda bu sistemalar inersial sanoq sistemalari bo‘ladi.
Barcha inersial sanoq sistemalarida klassik dinamikaning qonunlari bir xil shaklga ega. Bu prinsip mexanikada nisbiylik prinsipi yoki Galileyning nisbiylik prinsipi deyiladi.
Maxsus nisbiylik nazariyasining postulatlari. 1905- yilda A. Eynshteyn tomonidan yozilgan quyidagi ikkita postulat (isbot-siz qabul qilinadigan ta’kid) maxsus nisbiylik nazariyasining asosini tashkil qiladi:
I. Nisbiylik prinsipi. Inersial sanoq sistemasining ichida o‘tkazilgan hech qanday (mexanik, elektrik, optik bo‘lishidan qat’i nazar) tajriba ushbu sistema tinch yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakat qilayotganligini aniqlashga imkon bermaydi; tabiatning
barcha qonunlari bir inersial sanoq sistemasidan ikkinchisiga o‘tishga nisbatan invariantdir.
II. Yorug‘lik tezligining invariantlik prinsipi. Yorug‘likning vakuumdagi tezligi, yorug‘lik manbayining ham, kuzatuvchining ham harakat tezligiga bog‘liq emas va barcha inersial sanoq sistemalarida bir xil.
Ushbu postulatlarga ba’zan Eynshteyn postulatlari ham deyiladi.

Xulosa
Xulosa qilib aytganimizda, Nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasi, olam tuzilishini odatiy kundalik kuzatishlar natijalaridan kelib chiqib tavsiflovchi, ya'ni, vaqt maromining bir xilligi, kuzatuvchining makondagi joylashuvi va tezligiga asoslanib tushuntiruvchi g’oyalarni jahon ilm-fan ayvonidan butunlay quvib yubordi. Kvant mexanikasi, avvalboshdanoq o’ta maxsus soha bo„lgani uchun, keng miqiyosda ommalashmagini tabiiy. Nisbiylik nazariyasi esa koinot eshiklarini ochdi, zamon va makon maslalari, harakat mobaynida siqiladigan jismlar, hamda, ko’rsatkichlari sekinlashadigan soatlar haqida hikoyalar qildi. U olam haqida anchayin noodatiy va shu sababli ham g’oyat qiziqarli tarafdan yangicha tushunhchalarni taqdim etdi. Shu sababli ham bu nazariya odamlarda o’rnashib qolgan va sodda tushunchalarga asoslangan dunyoqarashga nisbatan kuchli ta’sir ko’rsatdi hamda ular mazkur yangicha ta’limotdan cho’chishmadi. Agar Nyuton bizni o„rab turgan atrofni soat mexanizmiga aylantirib, uni xoxish va yoki sanoat inqilobi talablari doirasida boshqarish mumkin bo„ladigan ko„rinishga keltirgan bo’lsa, Eynshteyn esa, ilgari orzu ham qilib bo„lmagan narsalarni ham real voqe’likka aylantirdi. Shuningdek uning g’oyalari kimlar uchundir qay darajada tushunarli yoki tushunarsiz bo„lishidan qat’iy nazar, hozirgi zamon madaniyatining har jabhasida o’z aks-sadosini berib kelmoqa.
„Nisbiylik nazariyasi“ atamasi 1906-yilda Plank tomonidan ishlatilgan „nisbiy nazariya“ iborasiga asoslangan boʻlib, u nazariyaning nisbiylik tamoyilini qanday ishlatishini taʼkidlab oʻtdi. Xuddi shu yozuvning munozarali qismida Alfred Bukerer birinchi marta „nisbiylik nazariyasi“ (nemischa: Relativitätstheorie) iborasini ishlatgan
1920-yillarga kelib fizika jamiyati maxsus nisbiylikni tushunib, qabul qildi. Atom fizikasi, yadro fizikasi va kvant mexanikasining yangi sohalarida teorisyenler va eksperimentalistlar uchun juda muhim va zaruriy vositaga tezda aylandi.